Depresyjne zaburzenia nastroju.pdf

Psychiatria

w Praktyce Klinicznej

P R A C A P O G L Ą D O W A

tom 1, nr 1, 1–11

ISSN 1899–5071

Leszek Bidzan

Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego

Akademii Medycznej w Gdańsku

Depresyjne zaburzenia nastroju

u osób w wieku podeszłym

Streszczenie

Zaburzenia nastroju należą do najczęściej występujących zaburzeń u osób w wieku podeszłym. Obraz kliniczny,

przebieg, a także leczenie w pewnym stopniu różnią się u osób starszych i młodszych. Rozpoznanie zaburzeń

nastroju u osób w wieku podeszłym jest trudne ze względu na częstą dominację w obrazie klinicznym innych

objawów, takich jak: lęk, obniżenie funkcji poznawczych, skargi natury somatycznej. Etiologia depresji wieku

podeszłego jest niemal zawsze wieloprzyczynowa. Ustalając diagnozę i określając metody terapii, konieczne jest

uwzględnienie współistniejących chorób somatycznych oraz stosowanego leczenia. Bezpieczeństwo i skutecz-

ność określonych metod terapii są odmienne w różnych grupach wiekowych, zmieniają się również u tego same-

go chorego w trakcie jego życia. Terapia zaburzeń depresyjnych wieku podeszłego zawsze musi mieć charakter

holistyczny. Oprócz właściwie dobranego leczenia metodami biologicznymi kluczowe znaczenie ma nawiązanie

relacji z chorym, stworzenie mu poczucia bezpieczeństwa i zainteresowania. Obecnie dostępnych jest wiele

leków o wystarczającej skuteczności i zadowalającym profilu bezpieczeństwa u osób w wieku podeszłym.

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008; 1: 1–11

słowa kluczowe: zaburzenia depresyjne, wiek podeszły, obraz kliniczny, leczenie

Wprowadzenie

Zaburzenia nastroju należą do najczęściej występu-

jących zaburzeń u osób w wieku podeszłym [1–3].

Dzieli się je na maniakalne (z podwyższeniem na-

stroju) oraz depresyjne (z obniżeniem nastroju).

U części osób okresy obniżonego nastroju występują

naprzemiennie z okresami podwyższonego nastro-

ju. Mówi się wówczas o zaburzeniach dwubieguno-

wych. Najczęściej jednak pojawiają się okresy depre-

sji. Mogą one być przedzielone wyraźnymi okresami

remisji, podczas których pacjent nie wykazuje jakich-

kolwiek objawów psychopatologicznych, mamy

wówczas do czynienia z tak zwaną depresją nawra-

cającą. Zazwyczaj okresy depresji, nawet nieleczone,

kończą się po rozmaicie długim czasie, który, nieste-

ty, może się przeciągać do wielu miesięcy. Wystąpie-

nie depresji (nazywane w systemach klasyfikacyjnych

„epizodem”) wcale nie musi oznaczać, że po pew-

nym czasie pojawi się ona ponownie. U dużej części

osób depresja występuje tylko raz w życiu i nigdy nie

powraca, nawet jeżeli nie stosuje się działań profi-

laktycznych. Czasami jednak depresja nie kończy się

powrotem do stanu przed chorobą i mimo upływu

miesięcy lub lat trwa nadal. Pewna poprawa, która

może wówczas wystąpić, nie jest równoznaczna

z pełną remisją. Do takiego niekorzystnego przebie-

gu predysponuje obecność dodatkowych czynników,

do których należą zarówno współistniejące choroby

fizyczne, jak i psychiczne. W okresie starości szcze-

gólnie często dochodzi do współwystępowania wie-

lu czynników o niekorzystnym wpływie na przebieg

zaburzenia depresyjnego [4, 5].

Nieco innym zagadnieniem są zaburzenia dystymicz-

ne, oznaczające przewlekłe stany depresyjne o nasi-

leniu mniejszym niż w przypadku epizodu depresyj-

nego. Niektóre klasyfikacje rozróżniają „depresję

z melancholią” i „depresję bez melancholii”. W pierw-

szym przypadku dominują uwarunkowania biologicz-

ne (endogenne), a w drugim przyczyny depresji trze-

ba upatrywać w reakcji określonego typu osobowo-

Adres do korespondencji:

dr hab. med. Leszek Bidzan, prof. nadzw. AMG

Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych

i Wieku Podeszłego AMG

ul. Srebrniki 1, 80–282 Gdańsk

tel.: (058) 344 60 85

e-mail: kpsych@amg.gda.pl

www.psychiatria.med.pl

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 1

ści na niekorzystne czynniki środowiskowe. Do ob-

jawów mających świadczyć o endogennym charak-

terze należą: wyraźny zanik odczuwania przyjem-

ności, brak aktywności, wyraźne spowolnienie psy-

choruchowe, a zwłaszcza zaburzenia tak zwanych

funkcji cyklicznych, w tym szczególnie zaburzenia

snu z charakterystycznym zbyt wczesnym budzeniem

się z poczuciem wyczerpania i często lęku. Dla po-

staci endogennych bardziej typowe są rozmaite re-

akcje somatyczne. Należy jednak stwierdzić, że dą-

żenie do ścisłej klasyfikacji natury i postaci zabu-

rzeń nastroju w przypadku osoby w wieku pode-

szłym nie zawsze ma sens. Zaburzenia nastroju

u takich osób zasadniczo różnią się od stwierdza-

nych u osób młodszych. Wynika to ze współdziała-

nia wielu dodatkowych czynników, które w młod-

szych grupach wiekowych nie występują lub też są

wprawdzie obecne, ale nie odgrywają istotniejszej

roli. Szczególnie próba określenia, czy zaburzenie

ma charakter endogenny czy też raczej egzogenny,

jest zwykle skazana na niepowodzenie. Najczęściej

obecne są czynniki obydwu typów, co skłania do

zastosowania kompleksowego leczenia, które

uwzględni różne aspekty funkcjonowania osoby

w podeszłym wieku [6].

Trudno zwłaszcza ustalić naturę zaburzenia w przy-

padku pierwszego zachorowania. U osób, u których

w młodszych okresach życia rozpoznano już choro-

bę jedno- lub dwubiegunową, również należy się li-

czyć ze zmianą zarówno jej przebiegu, jak i obrazu

klinicznego wraz z procesem starzenia się.

Stany patologicznego obniżenia nastroju należy od-

różnić od naturalnych reakcji psychologicznych.

W sytuacji zaistnienia niekorzystnych okoliczności

życiowych, szczególnie straty osoby bliskiej, obniże-

nie nastroju jest procesem zupełnie naturalnym. Czę-

sto odróżnienie stanów fizjologicznej żałoby od za-

burzenia depresyjnego jest trudne. Pomocne w różni-

cowaniu może być to, że w przypadku reakcji żałoby

obniżenie nastroju jest dość ściśle związane z zaist-

niałą sytuacją, odnosi się to również do wypowiada-

nych treści. W miarę upływu czasu nastrój się wyrów-

nuje, chyba że nadal utrzymują się niekorzystne czyn-

niki wyzwolone przez sytuację, która zapoczątkowała

taką reakcję. Głębokie przygnębienie, trwające przez

długi czas, wypowiadanie niedorzecznych treści de-

presyjnych, a zwłaszcza tak zwane objawy „endogen-

ne”, mogą już wskazywać na depresję [3, 7, 8].

Rozpoznanie zaburzeń nastroju w okresie starości jest

trudnym zadaniem. Należy zdawać sobie sprawę, że

znaczna część zaburzeń pozostaje nierozpoznana lub

jest niewłaściwie rozpoznana, co powoduje często

zaniechanie leczenia lub prowadzenie terapii w zu-

pełnie nieodpowiednim kierunku.

Zaburzenia nastroju u osób w wieku podeszłym rzad-

ko spełniają wszystkie kryteria diagnostyczne określo-

ne dla tej kategorii chorób. W okresie starości mamy

raczej do czynienia z objawami zaburzeń nastroju

w szerokim pojęciu niż z konkretną jednostką choro-

bową opisaną poprzez systemy diagnostyczne [9].

Zaburzenia depresyjne, o czym należy pamiętać, często

współwystępują w wielu stanach chorobowych. Prak-

tycznie trudno wskazać taką kategorię diagnostyczną,

w której nie byłyby obecne zaburzenia nastroju.

Zaburzenia depresyjne

Depresja to zaburzenie życia emocjonalnego, które-

go podstawowym objawem jest dominujące uczu-

cie smutku, przygnębienia, zniechęcenia. Zaburze-

nia depresyjne przybierają kilka postaci, które opi-

sują systemy klasyfikacji. Należy jednak zdać sobie

sprawę, że stwierdzane objawy nie zawsze są możli-

we do zakwalifikowania w określonych kategoriach

diagnostycznych. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do

psychopatologii wieku podeszłego.

Postacie depresyjnych zaburzeń nastroju

Epizod depresyjny

Pojęciem tym określa się stan obniżonego nastroju,

ale również utraty zainteresowań i zmniejszenie ener-

gii, które w istotny sposób wpływają negatywnie na

funkcjonowanie człowieka. Nie są to jedyne objawy.

Często pojawiają się również: zaburzenia koncentra-

cji uwagi i zdolności myślenia, utrata poczucia włas-

nej wartości, poczucie winy, zahamowanie lub niepo-

kój, zaburzenia snu oraz zmiany łaknienia i masy cia-

ła. Problem pojawia się wówczas, kiedy te „dodatko-

we”: objawy zaczynają dominować w obrazie klinicz-

nym. Jest to częsta przyczyna trudności i błędów dia-

gnostycznych. Taka sytuacja jest szczególnie częsta u

osób w wieku starszym i dodatkowo skomplikowana

poprzez zgłaszanie wielu skarg somatycznych. Skargi

somatyczne w przebiegu zaburzeń depresyjnych sta-

nowią złożony problem. Z jednej strony mogą być

wynikiem typowo depresyjnego postrzegania własne-

go ciała („jest chore”, „umiera”), a z drugiej strony

trzeba również pamiętać o zwiększonej predyspozycji

do odczuwania doznań bólowych w trakcie depresji.

Zarówno sama depresja sprzyja obecności zaburzeń

somatycznych (układ sercowo-naczyniowy, oddecho-

wy, immunologiczny, endokrynologiczny), jak i cho-

roby somatyczne poprzez różne mechanizmy sprzy-

jają stanom depresyjnym. Dodatkowym elementem

www.psychiatria.med.pl

Leszek Bidzan, Depresyjne zaburzenia nastroju u osób w wieku podeszłym

tego skomplikowanego układu wzajemnych zależno-

ści jest stosowanie leków, z których niektóre mają dzia-

łanie depresjogenne. Są to na przykład leki hipoten-

syjne, kortykosteroidy, antagoniści wapnia, część le-

ków przeciwnowotworowych. Działanie depresjogen-

ne ma też wiele leków psychotropowych.

Zaburzenia depresyjne u osoby starszej, jak już wspo-

mniano, mogą dość często różnić się od spotyka-

nych w młodszym wieku [10, 11]. Jedna z różnic może

polegać na odmienności w ekspresji lęku. Lęk jako

jeden z istotnych objawów zaburzeń depresyjnych

u osób młodszych wydaje się częściej ujawniać

w bezpośredniej postaci i jako taki jest werbalizowa-

ny. U osób starszych często przybiera on postać prze-

sadnego zamartwiania się, nieuzasadnionych obaw,

przedłużonego czuwania, zaburzeń koncentracji

i pamięci. Niejednokrotnie objawia się tylko w po-

staci somatycznej jako zmęczenie, uczucie duszno-

ści lub hiperwentylacji, potliwość, dolegliwości bó-

lowe głowy, mięśniowe, żołądka (i wiele innych),

wymioty lub biegunka oraz przyspieszone bicie serca.

Nasilenie depresji może przybierać różne stopnie, które

często się zmieniają u pacjenta w trakcie trwania jed-

nego epizodu. Jak wiadomo, epizod depresyjny, nawet

nieleczony, powinien ustąpić w ciągu różnie długiego

okresu. Powinien, ale zwłaszcza u osób w wieku pode-

szłym często w ogóle nie ustępuje, przechodząc w stan

przewlekły. Jednak nawet wówczas, kiedy depresja

utrzymuje się przez kilka lat, zawsze możliwe jest uzy-

skanie remisji, chyba że oprócz depresji rozwija się inna

choroba, która maskowała swój początek objawami

depresyjnymi. Z taką sytuacją można mieć do czynienia

w przypadku procesów otępiennych [12].

chowe, których treść wiąże się z urojeniowymi sąda-

mi. Inne, poza słuchowymi, rodzaje omamów mogą

się wprawdzie pojawić w depresji psychotycznej, ale

są rzadkie i raczej powinny sugerować inne niż de-

presyjne podłoże chorobowe. W depresjach psycho-

tycznych bardziej wyrażone są zaburzenia funkcji

poznawczych [15].

Depresje psychotyczne wiążą się z większym ryzykiem

samobójstwa niż pozostałe. Obecność objawów psy-

chotycznych w depresji wiąże się zwykle z przedłuża-

niem się fazy depresyjnej, niekiedy przez okres ponad

2 lat. Długotrwałość choroby łącznie z obecnością

objawów psychotycznych powoduje w większym stop-

niu niż w przypadku innych zaburzeń depresyjnych

upośledzenie w funkcjonowaniu społecznym i zawo-

dowym chorego, co prowadzi do inwalidztwa.

Dystymia

O tej kategorii zaburzeń mówi się wówczas, kiedy

pojawia się przewlekłe, trwające powyżej 2 lat po-

czucie obniżonego nastroju lub smutku. Zwykle nie

występują tutaj z taką intensywnością pozostałe ob-

jawy, szczególnie określane pojęciem „endogenne”.

Obraz kliniczny tego zaburzenia nie jest tak „drama-

tyczny”, jak można to obserwować w trakcie epizo-

du depresji. Zaburzenia dystymiczne zasadniczo nie

uniemożliwiają człowiekowi funkcjonowania, ale

w znacznym stopniu je utrudniają. U osób w wieku

podeszłym zaburzenia dystymiczne w wielu przypad-

kach wiążą się z obciążeniem somatycznym, często

o charakterze przewlekłym. Uważa się, że w okresie

starości występują częściej.

Depresje psychotyczne

Objawy psychotyczne w przebiegu zaburzeń depre-

syjnych u osób w wieku podeszłym są stosunkowo

częste. Urojenia są najczęściej nihilistyczne lub hipo-

chondryczne, charakteryzują się absurdalnością

i najczęściej towarzyszą stanom związanym z uszko-

dzeniem mózgu w przebiegu różnych etiologicznie

chorób. We współczesnych systemach klasyfikacji

chorób psychicznych depresjom z towarzyszącymi

objawami psychotycznymi przyznano osobne miej-

sce wśród zaburzeń nastroju [13, 14].

Często u podłoża wypowiadanych urojeń leży nie

zawsze artykułowane pragnienie śmierci. Chory na

depresję wypowiadający urojenia może zmieniać lub

modyfikować ich treść pod wpływem otoczenia. Nie-

kiedy nawet sam przyznaje, że jego wypowiedzi są

absurdalne. Oprócz urojeń spotyka się również inne

objawy psychotyczne. Są to najczęściej omamy słu-

Objawy depresyjne („mała depresja”)

Bardzo często u osób w wieku podeszłym stwierdza-

ne zaburzenia nie spełniają kryteriów diagnostycznych

epizodu depresyjnego lub dystymii. Najczęściej obser-

wuje się pojedyncze objawy typowe dla depresji, któ-

rym często towarzyszą inne, nietypowe (wg kryteriów

diagnostycznych), często związane ze sferą soma-

tyczną. Niektórzy próbują stosować termin „małej

depresji”, oznaczającej stan pod względem intensyw-

ności zbliżony do zaburzeń dystymicznych, ale o krót-

szym okresie trwania, któremu towarzyszą często ta-

kie objawy, jak: brak energii, zanik zainteresowań

i motywacji, pogorszenie funkcji poznawczych.

Objawy depresyjne w innych zaburzeniach

psychopatologicznych

Kategoria „Zaburzenia nastroju” (ICD-10, Internatio-

nal Classification of Disorders, tenth revision ) nie

wyczerpuje wszystkich możliwości wystąpienia ob-

www.psychiatria.med.pl

Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 1

jawów depresyjnych. Trudno właściwie wskazać po-

stać zaburzeń psychopatologicznych, w której nie

występowałyby objawy depresji. Do kategorii zabu-

rzeń, w przebiegu których objawy depresji pojawiają

się typowo, można zaliczyć: zaburzenia poznawcze

i wszelkie stany tak zwanego „organicznego” uszko-

dzenia mózgowia, nadużywanie i uzależnienie od

substancji psychoaktywnych, zaburzenia lękowe i po-

krewne, zaburzenia osobowości, w tym uwarunko-

wane procesami patologicznymi mózgowia (tzw.

„charakteropatie”).

w innych postaciach otępień stwierdza się w tym

przypadku zmiany nastroju, w tym takie, które za-

chodzą w ciągu doby. Fluktuacja nastroju może

prowadzić również do zmian w funkcjonowaniu,

które nie znajdują wytłumaczenia w stanie fizycz-

nym. Można się spodziewać zaburzeń psychotycz-

nych (urojeń depresyjnych) o treści dostosowanej

do aktualnego nastroju [23].

W demencji podkorowej spowodowanej zawałami

lakunarnymi wynikającymi z zamknięcia światła tęt-

niczek występują apatia, spowolnienie procesów psy-

chicznych oraz spowolnienie ruchowe [24].

Uszkodzenie tkanki mózgowej sprzyja wystąpieniu

licznych objawów psychopatologicznych, co ozna-

cza, że prawie zawsze „typowym” objawom depre-

syjnym towarzyszy wiele innych zjawisk psychopato-

logicznych, znacznie modyfikujących obraz. Szcze-

gólnie wystąpienie objawów psychotycznych oraz

agresji, nierzadkie w przebiegu demencji, może spra-

wiać, że objawy depresji są mało widoczne.

Zespół depresyjny powoduje zaburzenia funkcji inte-

lektualnych, co wykazano za pomocą metod psycho-

logii klinicznej również u osób bez klinicznych cech

otępienia. Należy wobec tego oczekiwać, że poja-

wienie się depresji w przebiegu procesu otępienne-

go nasili istniejące już wcześniej upośledzenie czyn-

ności poznawczych.

Objawy depresyjne w przebiegu

procesów otępiennych

Obniżenie funkcji poznawczych sprzyja pojawieniu

się zaburzeń nastroju. Związek zaburzeń otępiennych

z obniżeniem nastroju jest złożony i niewątpliwie

uzależniony od postaci etiologicznych demencji.

Sama obecność otępienia wpływa w oczywisty spo-

sób na obraz psychopatologiczny depresji, ale rów-

nież pojawienie się tej ostatniej niekiedy w drama-

tycznym stopniu pogarsza funkcjonowanie chorego.

Zaburzenia depresyjne towarzyszące otępieniom czę-

sto nie są rozpoznawane, a przez to nie podejmuje

się ich leczenia, co wpływa negatywnie na stan cho-

rego [16–18].

Obraz psychopatologiczny depresji wykazuje pewną

zmienność w zależności od stopnia nasilenia otępie-

nia. Wśród łagodnych postaci demencji częściej

stwierdza się dystymię. Również w mniej nasilonych

postaciach otępienia dominują zaburzenia nastroju

z dysforią, zmniejszenie łaknienia, lęk, myśli samo-

bójcze. Natomiast takie objawy, jak utrata energii

i zainteresowań wraz z wyrażonymi zaburzeniami

funkcji poznawczych, są charakterystyczne dla silniej-

szych stanów otępienia [19–21].

Pomiędzy poszczególnymi postaciami otępienia

stwierdza się pewne różnice w obrazie depresji. Na

przykład w otępieniu czołowo-skroniowym do jed-

nych z pierwszych objawów należy apatia, której jed-

nak nie towarzyszą pozostałe charakterystyczne ob-

jawy depresji, takie jak: smutek, płaczliwość oraz

poczucie beznadziejności. W dalszych etapach cho-

roby obraz może się jednak zmieniać i zbliżać do

„typowego” dla depresji. Znaczne zróżnicowanie

obrazu klinicznego zaburzeń depresyjnych stwierdza

się w otępieniach naczyniopochodnych. Głębokie

zmiany w substancji białej wiążą się z wyraźną re-

dukcją pobudzenia, czemu towarzyszy jednoczesne

głębsze przygnębienie [22].

Pewne cechy charakterystyczne ma depresja w prze-

biegu otępienia wielozawałowego. Częściej niż

Depresja nawracająca

Jest to niejednolita grupa zaburzeń, która klinicznie

charakteryzuje się okresowymi stanami obniżonego

nastroju z występującymi pomiędzy nimi okresami

remisji. Zaburzenia te zwykle rozpoznaje się we wcześ-

niejszych okresach życia. Przeciętny wiek zachorowa-

nia to 4. lub 5. dekada życia, chociaż choroba ta może

po raz pierwszy wystąpić również znacznie później.

Można się spodziewać pojawienia się kilku nawrotów,

w tym zawsze, w każdym wieku, może wystąpić epi-

zod maniakalny, co powoduje, że rozpoznanie zabu-

rzeń depresyjnych nawracających nigdy nie będzie dia-

gnozą ostateczną. Obraz kliniczny poszczególnych

epizodów wykazuje pewne różnice w zależności od

wieku osoby, u której wystąpią. Im starsza osoba, tym

bardziej mogą być u niej wyrażone takie objawy, jak

niepokój, lęk oraz objawy psychotyczne.

Ryzyko samobójstwa

Przy okazji omawiania problemów związanych z za-

burzeniami nastroju należy pamiętać o problemie

samobójstw. Niestety, wiek podeszły oraz zaburze-

nia nastroju, szczególnie depresyjne, znacznie zwięk-

szają groźbę podjęcia próby samobójczej.

www.psychiatria.med.pl

Leszek Bidzan, Depresyjne zaburzenia nastroju u osób w wieku podeszłym

Tabela 1. Czynniki zwiększające ryzyko samobójstwa u osób w wieku podeszłym

Cechy zespołu

∑ Depresja o dużym nasileniu

depresyjnego

∑ Poczucie winy

∑ Poczucie beznadziejności

∑ Niska samoocena

∑ Anhedonia

∑ Lęk przewlekły, niepokój

∑ Bezsenność

∑ Ujawniane myśli lub zamiary samobójcze

∑ Przewlekła subdepresja

Cechy demograficzne

∑ Wiek podeszły

∑ Płeć męska

∑ Osoby owdowiałe (rozwiedzione) (obu płci)

Sytuacja socjalna

∑ Samotność

∑ Zła sytuacja materialna

∑ Utrata źródeł utrzymania

Dane z wywiadu

∑ Próby samobójcze w przeszłości

∑ Samobójstwa osób bliskich (krewnych, osób ważnych dla pacjenta),

okres żałoby

Inne cechy

∑ Złe przystosowanie społeczne

∑ Nadużywanie alkoholu

∑ Zaburzenia osobowości (cyklotymiczne, antyspołeczne)

∑ Przewlekłe choroby somatyczne

∑ Przewlekła bezsenność

∑ Przewlekłe dolegliwości bólowe

∑ Organiczne zespoły mózgowe

Ryzyka popełnienia samobójstwa nigdy nie można

całkowicie wykluczyć. Istnieje jednak kilka czynników,

które łączą się z większym ryzykiem. Przedstawiono

je w tabeli 1. Często chory podejmuje próby samo-

bójcze przy użyciu leków. Dlatego też, przepisując

jakikolwiek środek, należy zawsze brać pod uwagę

możliwość jego przedawkowania. Możliwe jest tutaj

zarówno przedawkowanie świadome (w celach sa-

mobójczych), jak i nieświadome, wcale nierzadkie

u osób w wieku podeszłym, a często wynikające

z zaburzeń pamięci.

uwarunkowane bardzo różnymi procesami. Jednym

z elementów patogenezy zaburzeń nastroju są zmiany

w układach neuroprzekaźnikowych, zwłaszcza

w układach noradrenergicznym i serotoninergicznym.

Jednak postrzeganie tych złożonych patogenetycz-

nie zaburzeń tylko w kontekście stanu neuroprze-

kaźników jest niedopuszczalnym uproszczeniem.

Szczególnie u osób w wieku podeszłym zaburzenia

nastroju, a zwłaszcza stany depresyjne, są uwarun-

kowane wieloma przyczynami, co zmusza do podję-

cia wielokierunkowych działań terapeutycznych.

Znaczna część stanów depresyjnych (zwłaszcza lżej-

szych) nie zawsze wymaga podjęcia leczenia farma-

kologicznego. W innych przypadkach przyczyną de-

presji może być właśnie stosowanie leków; w takim

przypadku działanie powinno się sprowadzić do od-

stawienia takiego środka, a kiedy z przyczyn medycz-

Terapia zaburzeń nastroju

Ogólne zasady

Pojęcie „zaburzenia nastroju” obejmuje stany wpraw-

dzie podobne pod względem obrazu klinicznego, ale

www.psychiatria.med.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: