Samokształcenie – istota, uwarunkowania.
Wstęp: Oświata w duchu założeń edukacji ustawicznej powinna przygotowywać do samokształcenia. Jest ono kluczową kompetencją społeczeństwa XXI wieku. W raporcie UNESCO: „Edukacja jest w niej ukryty skarb. Wskazania dla edukacji XXI wieku” podkreśla się, że samokształcenie jako główną strategią edukacji ustawicznej, ponieważ nie można jednostki zmusić do ciągłego uczenia się w zinstytucjonalizowanych formach kształcenia. Nie bez znaczenia jest także to, że współcześnie drogi kształcenia, rozwój osobisty i zawodowy są wysoce zindywidualizowane, dlatego standardowe usługi edukacyjne nie są w stanie sprostać specyficznym potrzebom jednostki. Możliwości samokształcenia wzmacniają nowoczesne środki kształcenia, takie jak komputer i internet.
Wyjaśnienia terminologiczne: Samokształcenie ma długie i bogate tradycje w praktyce i teorii edukacyjnej. Znanymi samoukami byli: Tomasz Edison - w szkole uczył się 3 miesiące, Maksym Gorki - uczył się w szkole 5 miesięcy, podobnie Michał Faraday, Robert Owen. Inni zdobyte w szkole wykształcenie kontynuowali samodzielnie, by dojść do znaczących osiągnięć: J. J. Rousseau, L. Tołstoj, S. W. Reymont. Z ich biografii odtworzyć można nie tylko dzieje samodzielnego rozwoju, ale także prawidłowości tego procesu, jego formy i metody, uwarunkowania i kierunki doskonalenia[1].
Nadrzędnym wobec samokształcenia pojęciem jest samoedukacja. W jago zakres wchodzą dwa procesy:
- samowychowanie: ma doprowadzić do przyswojenia sobie hierarchii wartości, wypracowania wartościowych poglądów, przekonań, postaw, ukształtowania charakteru moralnego, wysokiego stopnia kultury estetycznej oraz sprawności fizycznej,
- samokształcenie poznanie rzeczywistości, rozwój sfery intelektualnej, zdobycie operatywnej wiedzy, wyrobienie określonych umiejętności[2]
W rzeczywistości oba procesy nakładają się na siebie, co sprawia, że najczęściej rozpatruje się je łącznie, tradycyjnie pod pojęciem samokształcenia lub aktualnie także pod pojęciem autoedukacji. Bogdan Suchodolski wymienia cztery grupy głównych potrzeb kierujących dążeniami samokształceniowymi. Są to: 1) potrzeby poznania świata, 2) potrzeby sprawnego działania, 3) potrzeby poznania siebie, 4) potrzeby własnego rozwoju[3]. Na tej podstawie, wzbogaconej o aktualne rozpoznania możemy przedstawić różne znaczenia samokształcenia:
- działalność edukacyjna skierowana na zdobycie wiedzy (głównie przez czytelnictwo),
- zastępowanie nauki szkolnej lub uniwersyteckiej (zadania wyrównawcze)
- matakognitywne strategie uczenia się (metody i techniki uczenia się),
- nieformalna/ spontaniczna edukacja,
- sytuacyjne uczenie się (egzystencjalne problemy, które pojawiają się niezależnie od podjętego tematu),
- uczenie się przy wsparciu multimediów (głównie komputera),
- uczenie rozwijające kompetencje zawodowe (zakłady pracy jako uczące się organizacje),
- twórcza postawa uczonych, wynalazców, artystów.
Żadne z tych ujęć nie wyczerpuje istoty i pedagogicznego bogactwa samokształcenia, dlatego za Józefem Półturzyckim, przyjmuję:
Samokształcenie jest zarówno procesem oświatowym, jak i stylem życia, które charakteryzuje aktywne poznawanie świata i siebie, doskonalenie swej osobowości we wszystkich dziedzinach kształcenia i wychowania, nie tylko umysłowej, ale także społeczno-moralnej, estetycznej i fizyczno-zdrowotnej[4].
Uwzględniając różne zewnętrzne uwarunkowania można wyróżnić następujące rodzaje samokształcenia:
1. samokształcenie wspomagane bądź kierowane: przyjmuje formę poradnictwa, konsultacji, a niekiedy fragmentarycznego kierownictwa bezpośredniego (np. kształcenie korespondencyjne).
2. samokształcenie kierowane pośrednio: występuje głównie ze strony autorów, twórców i redaktorów źródeł informacji, z których korzystają osoby uprawiające samokształcenie; do źródeł tych należą podręczniki, przewodniki metodyczne, programy i pakiety multimedialne oraz różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. rysunki, wykresy, tablice).
3. samokształcenie samoistne / właściwe: osoby uczące się samodzielne czerpią wiedzę ze źródeł naukowych, materiałów i komunikatów nie przeznaczonych do samokształcenia, a także bezpośrednio z obserwacji otaczającej rzeczywistości; wymaga to dużej dojrzałości intelektualnej, umiejętności wnikliwej obserwacji, właściwej interpretacji wyników, umiejętności systematyzowania i strukturyzowania uzyskanych danych.
Uwarunkowania samokształcenia
Zdolność samokształcenia właściwego pojawia się w okresie dojrzewania i odkrywania jaźni. Droga do tego nie jest jednolita, zróżnicowana jest także funkcja osobotwórcza samokształcenia. Wg F. Znanieckiego samokształcenie jest jednym z trzech czynników kształtujących osobowość człowieka obok samorzutnego procesu rozwoju oraz wychowania.
U podstaw procesu uczenia się, w tym samokształcenia, leżą rozpoznania neurobiologii. Na tej podstawie formułuje się neurodydaktyczne implikacje procesu samokształcenia: zrozumienie procesów zachodzących w mózgu podczas uczenia się, poznanie sposobów automotywacji, świadomość harmonijnej współpracy obu półkul mózgowych, uświadomienie własnych preferencji co do sposobu uczenia się, zastosowanie teorii wielorakiej inteligencji[5]. To pozwoliło na wypracowanie modelu WSWS – wysokiej samooceny i wiary w siebie – który decyduje o efektywności procesu samokształcenia. Składnikami tego modelu są: przynależność (uczący się musi czuć się potrzebny, akceptowany), aspiracje (uczący się musi mieć własne dążenia, motywację), bezpieczeństwo (uczący się jest pewny swojej pozycji w grupie, posiada zadania i obowiązki), tożsamość (uczący się zdaje sobie sprawę z własnych słabych i mocnych stron, wartości i przekonań), sukces (uczący się wierzy w swoje możliwości). Wysoka efektywność samokształcenia jest możliwa przy kompleksowym wykorzystaniu systemów reprezentacyjnych WAK (wizualny, audytywny, kinestetyczny) oraz różnych rodzajów inteligencji (lingwistycznej, matematyczno-logicznej, wizualno-przestrzennej, muzycznej, interpersonalnej).
Niezależnie od uwarunkowań neurobiologicznych wpływ na samokształcenie mają dwie inne grupy czynników:
I. osobowe - wewnętrzne:
- wcześniejsze doświadczenia edukacyjne,
- indywidualne upodobania i preferencje dotyczące form i metod uczenia się, sposobów zdobywania i wykorzystania źródeł wiedzy, indywidualnego tempa i intensywności nauki,
- postawa wobec wiedzy (wertykalna – „mieć wykształcenie”, horyzontalna „być wykształconym”),
- sądy wartościujące na temat pracy samodzielnej i prowadzonej pod kierownictwem,
- ocena własnej samodyscypliny,
- umiejętność organizowania czasu wolnego,
- wpływy wychowawcze.
II. sytuacyjne - zewnętrzne:
- dostępność źródeł wiedzy,
- sytuacja rodzinna,
- sytuacja finansowa,
- możliwości czasowe,
- wymogi środowiska (zawodowego, szkolnego, rodzinnego, towarzyskiego)[6].
Uwarunkowania osobowe i sytuacyjne wpływają na motywację do samokształcenia. Wśród motywów rozwijania aktywności autoedukacyjnej wyróżnić można dwie grupy:
1. kierowanie się autoteliczną wartością samodoskonalenia (np. rozwój zdolności, zainteresowań, sprawdzenie siebie, zaspokojenie ciekawości, zyskanie indywidualnego oblicza, odnalezienie sensu życia) - tzw. motywacja wewnętrzna,
2. kierowanie się intencjami utylitarnymi (akceptacja w środowisku, awans, zlikwidowanie wad, sława) – tzw. motywacja zewnętrzna.
Oba rodzaje motywacji mają dużą wartość dla samokształcenia, ale motywacja wewnętrzna gwarantuje większą trwałość i efektywność tego procesu, uniezależnia od „zewnętrznych” nagród. Ważnym zadaniem oświaty jest dążenie, by motywacja zewnętrzna przekształcała się pod wpływem oddziaływań edukacyjnych w motywację wewnętrzną. Ponadto pozytywny wpływ na aktywność autoedukacyjną mają następujące czynniki:
- środowisko lub grupa odniesienia, które uznaje samokształcenie jako wartość,
- uznanie edukacji za wartość przez jednostkę,
- wysoka ocena własnych kompetencji,
- przekonanie, że uczestnictwo oświatowe jest skutecznym programem osiągania cenionych wartości i celów,
- posiadanie potrzeb (czynniki motywotwórcze i generujące aktywność autoedukacyjną).
Samokształcenie nie jest wyłącznie indywidualnym procesem, posiada także wymiar społeczny – z jednej strony korzysta z pomocy nauczycieli instytucji oświatowych, z drugiej przygotowuje do pełnienia w społeczeństwie różnych ról i zadań. Wg D. Jankowskiego wybór drogi samokształceniowej jest funkcją „gry”, jaką od dziecka toczy jednostka z dostępnym jej systemem oświatowym, systemem społecznym, własną antycypacją przyszłej i możliwej rzeczywistości, z samy sobą – poszukiwaniem samowiedzy, ustalaniem adekwatnej samooceny, uświadamianiem własne tożsamości, własnych ideałów i planów życia[7]. Szczególną rolę ma w tym zakresie do odegrania edukacja, która powinna przyczynić się do ukształtowania postawy autoedukacyjnej - społecznie dojrzałej, biorącej odpowiedzialność za swój rozwój. Istota procesu samokształcenia polega według w. Okonia na "osiąganiu wykształcenia przez działalność, której treści, cele, warunki i środki ustala sam podmiot. W procesie samokształcenia jego cele się dynamizują, osiągnąwszy wyższy stopień świadomości uczący się dokonuje często ich przewartościowania i udoskonalania. Ideałem samokształcenia jest, aby przekształciło się ono w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowiło oparcie dla kształcenia ustawicznego. [3]
Podejmowanie działalności samokształceniowej jest wynikiem następujących tendencji motywujących:
· potrzeba zwiększenia osobistego prestiżu,
· potrzeba posiadania pozytywnej samooceny,
· potrzeba poznania i rozumienia,
· potrzeba własnej twórczości.
Motywacja jest ważnym czynnikiem procesu samokształcenia, odgrywającym podstawową rolę z psychologicznego punktu widzenia. Braki motywacyjne ograniczają, a czasem eliminują całkowicie możliwość samokształcenia. Dlatego też nauczyciel powinien dołożyć wszelkich starań, by wzbudzać i rozwijać pożądaną motywację przez dążenie do tego, by uczeń zyskiwał satysfakcję z aktywności poznawczej, gromadził w tym zakresie własne pozytywne doświadczenie, rozwijał i utrwalił swoje potrzeby poznawcze. [4]
Drugim istotnym czynnikiem niezbędnym w samokształceniu są odpowiednie umiejętności planowania i realizowania działań samokształceniowych.
Do umiejętności tych zaliczamy:
a. strategie uczenia się (pamięciowe) - uczeń przyswaja sobie pewne sposoby postępowania prowadzące do pożądanego efektu edukacyjnego, uczy się, jak się uczyć poprzez eliminowanie nieskutecznych i utrwalanie skutecznych czynności, podejmowanych spontanicznie lub w wyniku stymulacji zewnętrznej,
b. umiejętności polegające na długodystansowym planowaniu i systematycznej realizacji zamierzeń edukacyjnych,
c. skuteczne poszukiwanie informacji, docierania do źródeł wiedzy, korzystania z nich w sposób zróżnicowany, dający ich celom oraz aktualnym potrzebom ucznia,
d. różnokierunkowe przetwarzanie danych,
e. względnie samodzielne dochodzenie do stwierdzeń, dostrzegania problemów, formułowanie hipotez i ich weryfikowanie. [4]
Kolejnym istotnym czynnikiem samokształcenia jest dostępność materiałów możliwych do wykorzystania. Ich znaczenie wynika z funkcji, jakie pełnią:
· stymulują do kształcenia (prowokują aktywność poznawczą)
· stanowią źródło informacji bądź narzędzie służące do ich zdobywania. [4]
Materiały w pracy samokształceniowej powinny być wartościowe pod względem merytorycznym i ze względów pedagogicznych. Równie ważnym zagadnieniem w samokształceniu co wyżej wymienione czynniki jest określenie celów i zadań samokształcenia. Józef Półturzycki, powołując się na Komitet Ekspertów dla opracowania Raportu o Stanie Oświaty w PRL określa je następująco:
· stałe dążenie do rozwijania, doskonalenia i wzbogacenia osobowości człowieka w kierunku uznanych powszechnie wartości,
· należyte przygotowanie do pełnienia zawodu, wykonywania pracy i obowiązków zawodowych,
· aktywny udział w dorobku kultury narodowej, w poznawaniu jej dziedzictwa, tradycji i osiągnięć, w kształtowaniu jej aktualnego oblicza, jej cech i wartości,
· kierowanie rozwojem własnej indywidualności - przygotowanie się do należytego samokształcenia i samowychowania, stawianie przed sobą ambitnych celów oświatowych i stopniowe ich realizowanie. [5]
Z zadań samokształcenia w zakresie wykształcenia ogólnego (zdobywanie wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice, sztuce, poznanie istoty działań praktycznych, kształtowanie naukowego poglądu na świat, rozwijanie działań dla rozwoju sprawności umysłowych i zdolności poznawczych, rozwijanie zainteresowań twórczych, doskonalenie umiejętności samokształcenia) wynika zakres zadań i powinności nauczyciela przy wdrażaniu uczniów do pracy samokształceniowej. Jest on zależny od nauczanego przedmiotu, pełnienia (lub nie) funkcji wychowawcy klasy, a także od tego w których klasach pracuje nauczyciel.Formy i metody stosowane przez nauczyciela w pracy wdrażającej tworzą system oddziaływań dydaktycznych w zakresie przygotowania uczniów do samokształcenia.
Wytrwali w dążeniach samokształceniowych mogą liczyć na następujące rezultaty:
- postępująca autonomizacja i indywidualizacja jednostki,
- rozwój dyspozycji twórczych,
- samodyscyplina i wytrwałość w dążeniach osobowościowych,
- wyraźna dynamika rozwojowa,
- wyższy stopień integracji osobowości,
- pełniejsze wykorzystanie wewnętrznych (dyspozycjonalnych) i zewnętrznych (sytuacyjnych) możliwości rozwoju.
By osiągnąć takie efekty należy stawiać sobie wysokie wymagania, stawiać sobie ciągle nowe pytania, uruchamiać akt woli i autentycznego wysiłku, być gotowym do poniesienia ryzyka zburzenia posiadanych schematów.
...
bioeco