5256.txt

Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski
HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI
XIX i XX WiEKU
Wydanie czwarte, uzupe�nione
Ksi��ka i Wiedza 1984

Obwolut� i ok�adk� projektowa� JAN �LIWI�SKI
Redaktorzy;
JANINA DZIEMBOWSKA I LESZEK FICI�SKI
Redaktor techniczny KAZIMIERZ UCHMA�SKI
Korektor BARBARA OSUCHOWSKA I MAREK SOSNOWSKI
Copyright lor the Polish edition by Wydawnictwo �Ksi��ka l Wiedza" RSW �Prasa�Ksi��ka�Ruch" Warszawa 1985
ISBN 83-05-11411-2

WST�P
Praca niniejsza jest pr�b� syntezy dziej�w gospodarczych ziem polskich w okresie kszta�towania si� i rozwoju stosunk�w kapitalistycznych oraz pierwszych latach funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Ksi��ka powsta�a jako rezultat wieloletnich prac naukowych i do�wiadcze� dydaktycznych Zak�adu Historii Gospodarczej Szko�y G��wnej Planowania i Statystyki w Warszawie oraz Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, a tak�e dzi�ki bogatemu dorobkowi polskiej nauki historycznej. Celem jej jest s�u�y� pomoc� przy studiowaniu rozwoju gospodarczego naszego kraju oraz u�atwi� zrozumienie skomplikowanych i trudnych problem�w wsp�czesnej gospodarki Polski, kt�rych korzenie si�gaj� bli�szej lub dalszej przesz�o�ci. Dlatego te� praca ta nie jest pomy�lana wy��cznie jako podr�cznik dla studenta-ekonomisty, cho� powstawa�a dla zaspokojenia jego w�a�nie potrzeb, lecz jest adresowana do szerszego grona Czytelnik�w zajmuj�cych si� lub te� po prostu interesuj�cych si� �yciem gospodarczym Polski.
Cel pracy oraz szeroki kr�g Czytelnik�w, kt�rym � w za�o�eniu autor�w � ma ona s�u�y�, zdecydowa�y o zakresie i sposobie uj�cia, a tak�e o wyborze przedstawionego materia�u. Autorzy starali si� zobrazowa� rozw�j �ycia gospodarczego ziem polskich wysuwaj�c na plan pierwszy podstawowe procesy wyst�puj�ce w r�nych jego etapach i podkre�laj�c to, co jest w nich specyficzne. Starano si� zarazem odr�bno�� t� ukaza� na tle og�lnych prawid�owo�ci rozwojowych. Z tego wzgl�du, a tak�e dla u�atwienia mniej wprowadzonym Czytelnikom zrozumienia niekt�rych poj�� ekonomicznych, zaopatrzono poszczeg�lne cz�ci wst�pami o charakterze og�lnoekonomicznym lub og�lnoekonomiczno-historycznym.
Praca sk�ada si� z siedmiu cz�ci. Cz�� I zawiera bardzo og�lny rys rozwoju gospodarczego Polski przedrozbiorowej i stanowi wst�p wprowadzaj�cy Czytelnika we w�a�ciw� problematyk�, to jest w okres kszta�towania si� i rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Rozwojowi element�w tej gospodarki w ramach panuj�cych jeszcze stosunk�w feudalnych, a wi�c okresowi uk�adu kapitalistycznego, po�wi�cono cz�� II pracy. Rozw�j tego uk�adu � przej�cie od gospodarki i stosunk�w feudalnych do kapitalistycznych � dokonywa� si� po utracie niepodleg�o�ci, om�wiono wi�c ten okres w podziale na dzielnice rozbiorowe, podkre�laj�c odr�bno�� warunk�w, w jakich znalaz�y si� r�ne zabory, oraz wa�ny, zdaniem autor�w, wp�yw polityki zaborc�w na kierunek i tempo rozwoju gospodarczego i spo�ecznego ziem polskich w tym czasie. Chodzi�o o przedstawienie r�nych rozwi�za� szczeg�owych przy przej�ciu od feu-dalizmu do kapitalizmu, kt�re ostatecznie zadecydowa�o o odmiennym

6 WSt�P _______________
stopniu zaawansowania �ycia gospodarczego poszczeg�lnych dzielnic w momencie wkroczenia w formacj� kapitalistyczn�.
Odmiennie uj�to cz�� III, po�wi�con� okresowi kapitalizmu wolno-konkurencyjnego, oraz cz�� IV, omawiaj�c� kapitalizm monopolistyczny w okresie zabor�w. Zastosowano tu podzia� na rozdzia�y tematyczne, staraj�c si� om�wi� podstawowe problemy gospodarki kapitalistycznej w g��wnych dziedzinach gospodarki, bez po�wi�cania odr�bnych rozdzia��w poszczeg�lnym dzielnicom rozbiorowym, a jedynie traktuj�c je por�wnawczo w ramach poszczeg�lnych temat�w. Autorzy wyszli bowiem z za�o�enia, �e mimo pog��biaj�cych si� niekiedy r�nic dzielnicowych najistotniejsze dla rozwoju �ycia gospodarczego w tym czasie sta�y si� problemy typowe dla gospodarki kapitalistycznej, wsp�lne wszystkim zaborom, co szczeg�lnie silnie zaznaczy�o si� w okresie imperializmu.
Cz�� V omawia rozw�j gospodarczy Polski mi�dzywojennej, poczynaj�c od trudno�ci odbudowy i zjednoczenia r�nych dzielnic porozbio-rowych, a� po pr�by interwencjonizmu pa�stwowego w ostatnich latach przed II wojn� �wiatow�. Podkre�lono zar�wno osi�gni�cia tego okresu, jak i s�abo�� rozwoju gospodarczego naszego kraju.
Du�o miejsca przeznaczono na okres II wojny �wiatowej i okupacji (lata 1939�1945 � cz�� VI), wi�cej ni� gdzie indziej po�wi�caj�c uwagi zagadnieniom ludno�ciowym i spo�ecznym dla pe�niejszego zobrazowania problem�w, wobec kt�rych konieczno�ci rozwi�zania stan�a Polska Ludowa.
I wreszcie cz�� VII stanowi pr�b� syntetycznej oceny rozwoju gospodarczego Polski w ramach nowej, socjalistycznej formacji.
Jako pr�ba uj�cia syntetycznego Historia gospodarcza XIX i XX wieku traktuje z konieczno�ci niekt�re zagadnienia, cz�sto nader skomplikowane, w spos�b mniej lub bardziej uproszczony, a nie mog�c poda� wszystkich wa�nych fakt�w i zjawisk w ca�ym ich bogactwie i z�o�ono�ci, dokonuje ich wyboru. By� mo�e, wyb�r ten, jak r�wnie� sam tok wyk�adu oraz interpretacja budzi� b�d� w�tpliwo�ci zar�wno Czytelnika, jak i znawc�w problematyki. Za wszelkie uwagi krytyczne autorzy b�d� g��boko wdzi�czni,
W czwartym wydaniu podr�cznika zachowano pierwotn� konstrukcj� wyk�adu, lecz do tekstu wprowadzono zmiany i uzupe�nienia, uwzgl�dniaj�ce zar�wno recenzje i wnioski wynikaj�ce z dyskusji, jak te� nowsz� literatur� przedmiotu. Najwi�ksze zmiany nast�pi�y w cz�ci VII.
Pragniemy podkre�li�, �e nie uleg�y zmianie podstawowe tezy zawarte w podr�czniku. Uwa�amy bowiem, �e dyskusje historyczne toczone po uko�czeniu pracy nad pierwszym wydaniem nie dostarczy�y argument�w podwa�aj�cych nasze stanowisko w zasadniczych zagadnieniach dziej�w gospodarczych Polski XIX i XX w. Inna rzecz, �e w niejednym wypadku zg�aszane zastrze�enia pozwoli�y dok�adniej sprecyzowa� pogl�dy, a tak�e umo�liwi�y modyfikacj� spojrzenia na niekt�re kwestie szczeg�owe.

Cz�� pierwsza
ROZW�J
GOSPODARCZY POLSKI DO KO�CA XVIII W.

I. ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE WSP�LNOTY PIERWOTNEJ ORAZ KSZTA�TOWANIA SI� STOSUNK�W FEUDALNYCH
1.1. OKRES WSP�LNOTY PIERWOTNEJ (DO VII W. N.E.)
Pierwsze znane �lady cz�owieka na ziemiach polskich pochodz� z okresu trzeciego zlodowacenia (240�180 ty�. lat p.n.e.). S� to prymitywne narz�dzia (skrobaki) z kamienia, znalezione w Ojcowie. Cz�owiek �yj�cy w owych czasach znacznie r�ni� si� od cz�owieka wsp�czesnego. Z okresu czwartego, zlodowacenia (120�20 ty�. lat p.n.e.) pochodz� �lady cz�owieka bliskiego wsp�czesnemu; s� nimi r�norodne narz�dzia wykonane z krzemienia. M
Pierwsi ludzie �yli w lu�nych organizacjach (zwanych stadem pierwotnym), powstaj�cych dla obrony lub �owiectwa. Znali ogie�, a podstaw� ich utrzymania by�y polowania i zbieractwo. W ci�gu tysi�cleci udoskonalili narz�dzia, kt�rymi si� pos�ugiwali. Ich broni� sta�y si� oszczepy z ostrzem kamiennym, potem �uk. Z ko�cem epoki lodowej ludzie przeszli od �owiectwa i zbieractwa do bezpo�redniej produkcji, pos�uguj�c si� nadal narz�dziami krzemiennymi. Dobieg�y ko�ca ci�g�e w�dr�wki gromad ludzkich. Pojawi�y si� sta�e osady, kt�rych mieszka�cy zajmowali si� rolnictwem i hodowl�. Rolnictwo, polegaj�ce pocz�tkowo na spulchnianiu ziemi zaostrzonym kijem, nieco p�niej motyk�, by�o domen� kobiet. Wynaleziono nowe narz�dzia: sierpy, �arna, topory i inne. Krzemie� do ich wyrobu wydobywano cz�stokro� w kopalniach (najwi�ksz� z nich odkryto w Krzemionkach Opatowskich).
R�wnocze�nie zachodzi�y istotne zmiany w organizacji spo�ecznej, Miejsce stada pierwotnego zaj�y rody, w kt�rych wi� spo�eczna opiera�a si� na pokrewie�stwie w linii �e�skiej (matriarchat). Stopniowo w epoce br�zu (od roku 1700 p.n.e.) zosta�y one zast�pione rodami patriarchalny-mi (opartymi na pokrewie�stwie w linii m�skiej).
�wczesne organizacje spo�eczne nie zna�y nier�wno�ci klasowych. Dobra s�u��ce celom produkcji by�y wsp�ln� w�asno�ci�, udzia� w pracy brali wszyscy zdolni do niej cz�onkowie rodu, podzia�u produkt�w (przede wszystkim �ywno�ci) dokonywano zgodnie z interesami wsp�lnoty. Ten system spo�eczny (zwany wsp�lnot� pierwotn�) warunkowa�y niewielkie

10 Cz�� pierwsza
mo�liwo�ci wytw�rcze cz�owieka. Ludzie produkowali zaledwie tyle, ile potrzebowali do swego utrzymania, a wsp�praca wzajemna stanowi�a niezb�dny warunek zdobycia dostatecznej ilo�ci po�ywienia oraz obrony przed niebezpiecze�stwami.
Epoka br�zu przynios�a dalsze udoskonalenie si� wytw�rczych (narz�dzi pracy oraz umiej�tno�ci pos�ugiwania si� nimi). Metal by� jednak trudny do zdobycia i nie wypar� ca�kowicie kamienia. Do uprawy roli zastosowano rad�o. Oko�o 700 r. p.n.e. na ziemiach polskich pojawi�o si� �elazo (pocz�tkowo przywo�one z innych kraj�w), jednak�e rozpowszechnia�o si� powoli. Nieco szersze zastosowanie znalaz�o ono na pocz�tku naszej ery, gdy rozpocz�� si� jego wytop z rud miejscowych. W rolnictwie pojawi�y si� pierwsze narz�dzia �elazne (sierp, �elazne okucie do rad�a). Rozpocz�o si� w�wczas wyodr�bnianie rzemios�a z rolnictwa, czego skutkiem by�o m.in. powstawanie o�rodk�w produkcyjnych (np. garncarskich) prowadz�cych wymian� nieraz z odleg�ymi okolicami. Rozwin�y si� tak�e kontakty handlowe z obszarem �r�dziemnomorskim; kupcy rzymscy przywozili bro�, ozdoby itp., a nabywali bursztyn i niewolnik�w.
Wzrost produkcyjno�ci pracy ludzkiej, w kt�rego wyniku cz�owiek m�g� wytworzy� wi�cej wyrob�w, ni� potrzebowa� do �ycia, umo�liwi� zarysowanie si� pewnych r�nic spo�ecznych. Nadwy�ka ponad produkt niezb�dny do �ycia (zwana produktem dodatkowym) mog�a by� przyw�aszczana przez innych ludzi albo te� s�u�y� utrzymaniu wyodr�bniaj�cych si� ze spo�ecze�stwa organ�w w�adzy. Rody formowa�y si� w plemiona, tocz�ce mi�dzy sob� wojny. W organizacjach plemiennych kszta�towa�a si� starszyzna, kt�ra wykonywa�a funkcje kierownicze, a zarazem �odr�nia�a si� od innych cz�onk�w plemienia posiadaniem wspanialszych ozd�b, lepszej broni itp. W wojnach chwytano je�c�w, kt�rych wyzyskiwano jako niewol...