18 II 08
Na pisma janowe składają się księgi NT: J, 1-3 J, Ap. Te księgi zostały przypisane postaci, która miała na imię Jan – czy to był Jan Apostoł czy Jan Prezbiter? Trudno odp. Te pisma jednak wywodzą się z tego samego źródła religijnego, ideologicznego, kulturowego i społecznego. Dlatego lepiej mówić o tradycji, szkole janowej niż o konkretnej postaci. Tradycja Kościoła nie miała wątpliwości, co do przynależności ewangelii i listów do pism janowych. Problemy były z Apokalipsą dlatego, że na nią zaczęli powoływać się heretycy, montaniści, którzy mówili o bliskim końcu czasów i na udowodnienie swoich tez, powoływali się na tekst Apokalipsy.
Najlepiej spojrzeć na jedność pism janowych od strony autorstwa Apokalipsy. W tradycji wszystkie źródła do III w. wskazują na św. Jana Apostoła.
Św. Justyn
W Dialog z Żydem Tryfonem określa autora Apokalipsy jeden z Apostołów Chrystusa. Uważa, więc że to Apostoł Jan. Ponadto św. Justyn był związany z Efezem, a Efez wg tradycji był związany z działalnością i śmiercią św. Jana Apostoła, był biskupem Efezu. Co więcej Justyn pisze Dialog między rokiem 151 a 165, a więc około 50/60 lat po śmierci Jana Apostoła.
Kanon Muratoriego
Datowany jest na ok. 155/200 rok. Janowi przypisuje autorstwo ewangelii, listów i Ap. Autora nazywa uczniem Pańskim oraz poprzednikiem Apostoła Pawła.
Prologus antiquior do Ewangelii
Powstał między rokiem 160 a 180. Wypowiada się z autorstwem Jana Apostoła oraz podaje kolejność powstania dzieł janowych: na początku powstała Apokalipsa na wyspie Patmos, następnie Ewangelia w Azji.
Św. Ireneusz
W Adversus haereses napisanym ok. 180/199 określa autora 4 ewangelii mianem Jana, ucznia Jezusa. Jan jest tu identyfikowany z umiłowanym uczniem Jezusa. Ireneusz podkreśla również łączność Jana z Efezem oraz powołuje się na Polikarpa: żyją jeszcze ludzie, którzy słyszeli, jak opowiadał (Polikarp), że Jan, uczeń Pański, razu pewnego poszedł w Efezie do łaźni, mówiąc: uciekajmy, by się czasem łaźnia nie zapadła, bo znajduje się tam Keryntos, wróg prawdy. Keryntos był jednym z gnostyków i jemu w pewnym momencie zaczęto przypisywać powstanie Apokalipsy św. Jana, po to, aby odrzucić autorstwo tej księgi.
Euzebiusz z Cezarei
Cytuje List do Florimusa i List do papieża Wiktora, gdzie powołuje się na tradycję sięgająca samego Jana za pośrednictwem Polikarpa. Z tych świadectw wynika: jedność autora 4 ewangelii, listów janowych i Ap; jako środowisko powstania podaje się Efez; wskazuje się na atmosferę kontrowersji spowodowanej wystąpieniami Keryntosa i nikolaitów; relacja Euzebiusz podaje relację między Polikarpem a jakimś Janem.
Klemens Aleksandryjski
W homilii Quis divus salvetur mówi o Janie Apostole, który wrócił z Patmos do Efezu po śmierci tyrana (cesarz Domicjan). Temu Janowi przypisuje autorstwo Ap i ewangelii.
Hipolit Rzymski
W De antichristo, ok. 200 rok, mówi o autorze Ap jako Apostole i uczniu Pana.
Tertulian
W Adversus Marcionem parokrotnie nazywa autora Ap Janem Apostołem oraz stwierdza, że to ten Jan zapoczątkował linię biskupów Kościoła w Azji.
Orygenes
Komentując perykopę o synach Zebedeusza z Mt 20,20-24 przytacza dane tradycji o ich udziale w kielichu Pana: Herod Agryppa ściął Jakuba, a cesarz rzymski zesłał Jana na Patmos o czym świadczy sam w Ap 1,9. Uważał również, że ewangelia i listy są dziełem tego samego autora, a więc podkreślał jedność autorstwa pism janowych. W komentarzu do Jana stwierdza, że autorem Ap jest Jan, syn Zebedeusza, Apostoł i ewangelista.
Wiek III i IV przynoszą pewne wątpliwości, co do autorstwa Ap. W III w. ma miejsce spór o to autorstwo między dwoma kapłanami – Gajuszem a Hipolitem Rzymskim. Gajusz zaprzeczał autorstwu Jana, ponieważ na Ap powoływali się montaniści i on uważał, że niemożliwe jest, aby Ap pochodziła od Apostoła, skoro powołują się na nią montaniści, dlatego przypisał ją Keryntosowi. Wg niego Keryntos, aby potwierdzić autorytet tego pisma, podszył się pod Jana. Temu sprzeciwił się Hipolit.
Drugim, który podważał autorstwo janowe Ap był Dionizy Aleksandryjski. Dionizy zwalczał milenarystów (1000-letnie panowanie Chrystusa na ziemi). W swoim dziele O ewangelii mówi, że Ap jest dziełem Jana – był człowiekiem świętym i natchnionym, ale chyba nie Apostoł, syn Zebedeusza. Udowadnia to na podstawie przesłanek wewn.:
· autor Ap posługuje się imieniem, mówi o sobie Jan, czego nie czyni autor ewangelii;
· styl, język są różne między ewangelią a Ap;
· podkreśla, że w tradycji efeskiej mówi się o dwóch grobach Janów i dlatego przypuszcza, że były to dwie osobistości Kościoła w Efezie – Jan Apostoł, autor ewangelii i Jan Prezbiter, autor Ap.
Od Dionizego zaczyna się propagowanie dwóch Janów. Ta teza oddziaływała na wielu i między innymi na Euzebiusza z Cezarei. W Historia Ecclesiae mówi o wahaniach współczesnych na temat autorstwa Ap. Za Dionizym rozróżnia dwóch Janów, ale opiera się na świadectwie Papiasza. Papiasz również mówi o dwóch różnych Janach, ale jemu chodziło o jednego Jana, którego nazywa Prezbiterem i który przeżywa dwie fazy – jedna związana z Apostołami (mówi o nim jako o członku kolegium Apostołów), później druga faza popaschalna, kiedy staje się prezbiterem (biskupem Efezu).
W III i IV są również tradycje, które potwierdzają, że Jan był autorem Ap.
Św. Wiktoryn z Pettawium
Jest autorem pierwszego, zachowanego do naszych czasów, komentarza do Ap. On w swoim traktacie De fabrica mundi nazywa autora Ap Apostołem i ewangelistą.
Środowisko aleksandryjskie (św. Atanazy, św. Dydym Ślepiec, św. Cyryl Aleksandryjski)
Uważało Jana Ewangelistę, Apostoła za autora Ap.
Szkoła antiocheńska (św. Bazyli Wielki, św. Epifaniusz)
Ojcowie Łacińscy
Jednomyślnie uznawali jedność autorstwa Ap i 4 ewangelii.
W XIX w. szkoła z Tibingen Ap przypisała Janowi Apostołowi, natomiast odmawiano mu autorstwa 4 ewangelii. Rozpowszechnił się jednak pogląd odwrotny – ewangelia i listy są autorstwa Jana Apostoła, natomiast Ap nie. W XX w. wprowadzono innego Jana, różnego od Apostoła i który był domniemanym autorem ewangelii. Autorem Ap miał być Jan Przbiter.
Krytyka tezy tradycyjnej o autorstwie Ap Jana Apostoła opiera się na dwóch arg:
a) arg. histyczny:
· autorzy, którzy odrzucają autorstwo janowe Ap powołują się starą tradycję, wg której Jan Apostoł miał ponieść śmierć męczeńską przed rokiem 70, dlatego nie mógł przebywać w Efezie, nie mógł być zesłany za czasów Domicjana na Patmos i nie mógł być autorem Ap. Na poparcie tej tezy autorzy przywołują martyrologium syryjskie, ormiańskie i kartagińskie – one 27 XII umieszczają męczeństwo dwóch braci dwóch braci zebedeuszowych;
· autorzy powołują się na pisma przechowywane u Filipa Sudety (V w.), który zapisał słowa Papiasza o śmierci obu braci zamordowanych przez Żydów i ta wersja miała być potwierdzona przez Georgiosa Hamartolosa, mnicha z IX w.;
· przechowywane u Klemensa Aleksandryjskiego twierdzenie Herakleona, że spośród Apostołów nie ponieśli śmierci męczeńskiej Mateusz, Filip, Tomasz i Lewi – czyli Jan poniósł śmierć męczeńską;
· słowa Chrystusa do synów Zebedeusza o kielichu męki w tradycji synoptycznej;
· milczenie o Janie św. Ignacego Antiocheńskiego, który pisząc do Efezjan wspomina w listach tylko św. Pawła Apostoła;
· wznowienie hipotezy Dionizego i Euzebiusza opartej na tekście Papiasza o Apostołach i uczniach Pańskich. Jeśli przyjmiemy Jana Prezbitera jako różnego od Jana Apostoła, możemy mu przypisać autorstwo Ap.
Argumenty kontra:
· dokumenty o stosunkowo wczesnej śmierci męczeńskiej Jana Apostoła nie są wielkiej wartości. Najstarsze martyrologia często mylą imiona, np. mówią o Janie Apostole i Janie Chrzcicielu;
· tytuł męczennik nie przysługiwał tylko tym w starożytności, którzy ponieśli śmierć męczeńską, ale również tym, którzy w jakiś sposób byli prześladowani, a więc również na Janie Ewangeliście może odbijać się ten rys, o którym mówi Chrystus w zapowiedzi skierowanej do synów Zebedeusza o kielichu, który mają pić i Jan prawdopodobnie był prześladowany, np. karny pobyt na Patmos;
· świadectwo Euzebiusza (od Papiasza) – rozróżnienie pomiędzy tymi, którzy są zaliczani do Apostołów i tymi, którzy są zaliczani do uczniów apostolskich, chodzi prawdopodobnie o te same osoby, ponieważ jedni i drudzy u Papiasza noszą nazwę ο πρεσβιτερος czyli starsi, tylko chodzi o dwa różne etapy życia jednego człowieka – Jana;
b) arg. literacki – (wzięte z dzieła Dionizego Aleksandryjskiego) powołuje się na różnice istniejące pomiędzy 4 ewangelią a Apokalipsą:
· autor ewangelii nie wymienia swojego imienia, a autor Ap to czyni;
· 4 ewangelia i 1 list J są do siebie podobne pod względem stylistycznym, literackim, natomiast Ap ma bardzo mało wspólnych rzeczy z 4 ew.;
· w Ap jest wiele solecyzmów[1] i barbaryzmów, co powoduje, że jej styl jest daleki od wytwornego stylu ewangelii Jana;
· różne teologie – ta różnica Ap i J dotyczy głównie eschatologii; wg autorów eschatologia J, to eschatologia zrealizowana[2], natomiast eschatologia Ap, to eschatologia, która dotyczy przyszłości[3];
· autor Ap nie czyni żadnej wzmianki o ziemskim życiu Chrystusa, co byłoby nie do wyobrażenia dla naocznego świadka życia Jezusa;
· autor Ap zalicza siebie do proroków i odróżnia kategorię proroków od apostołów.
· badania nad J i Ap wykazały, że są to utwory, które są rezultatem pracy redakcyjnej, a więc nie można Ap i J przypisać jednemu człowiekowi; to szkoła janowa, u podstaw której stał Jan (teraz pyt. czy Jan Apostoł czy Prezbiter) i z tej szkoły wywodzą się pisma janowe; Ap zrodziła się wewnątrz bardzo zbliżonego prądu myśli i w tym samym kontekście społeczno-historycznym, jakie były u źródeł i zostały odzwierciedlone w Ewangelii wg św. Jana i listach janowych;
· 4 ewangelia, listy i Ap reprezentują oryginalny nurt chrześcijaństwa zwany wspólnotą janową lub szkołą janową. Uczeni nowożytni mówią o trzech Janach – Apostole, Prezbiterze, Proroku – niewiadomo który z nich stał u początku szkoły.
Udowodnienie tezy, że J i Ap zrodziły się we wspólnym prądzie myśli i kontekście społeczno-historycznym – można to uczynić w oparciu o porównanie J i Ap. Jeśli przeanalizujemy J i Ap, to możemy mówić o bliskości:
a) literackiej – tylko w Ap i J można znaleźć pewne wyrażenia, które są wspólne dla tych dwóch dzieł:
¨ Chrystus określany jako Baranek Boży;
¨ Chrystus określany jako Pasterz;
¨ koncept wody życia;
¨ świadectwo, martyria;
¨ przygotować miejsce;
¨ zachować przykazania;
¨ strzec dzieł Jezusa;
¨ zachować od…;
¨ φιλεω – kochać, przyjaźnić się z kimś;
¨ λογος – jako tytuł mesjański;
¨ rzeki wody żywej;
¨ dar wody;
Te przykłady wskazują na jedność literacką pomiędzy Ap i J.
Jedność kulturową, wspólnotę myśli możemy udowodnić, mówiąc o bliskośi:
b) teologicznej – cała teologia Ap i J jest bardzo podobna. Te dwa dzieła odróżnia eschatologia: zrealizowana i przyszła. Ap również reprezentuje eschatologię zrealizowaną – wcielenie Chrystusa dało początek czasom eschatologicznym. Eschatologia Ap, podobnie jak w J, rozpoczyna się wraz z dziełem zbawczym Jezusa Chrystusa, więc każdy chrześcijanin od początku żyje w czasach eschatologicznych. Dowodem na to może być czasownik gr. erchomai (przychodzić) – w Ap odnosi się do Boga w wyrażeniu ho erchomenos – ten przychodzący. Autor Ap chce pokazać, że Bóg jest tym, który nieustannie wchodzi w historię człowieka w osobie Jezusa Chrystusa. W Ap 1,7 Jezus jest ukazany jako erchetai – przychodzący, przychodzi na obłokach. Przychodzenie Jezusa jest nieustannym przychodzeniem, On nieustannie wchodzi w historię człowieka i to dąży do ostatecznego przyjścia. Czyli ta eschatologia Ap jest zrealizowana, ona już się dokonała.
Udowodniliśmy jedność, nie jednego autora, ale tego, co nazywamy szkołą janową.
Dlaczego powstała czwarta ewangelia?
Mamy trzy ewangelie synoptyczne i wydawałoby się, że one powinny wystarczyć, żeby mieć piękny obraz Chrystusa. Powstała jednak 4 ewangelia, która różni się od pozostałych. Różnice:
1. geograficzne – w ewangeliach synoptycznych Chrystus skupia swą działalność przede wszystkim w Galilei. W Mt Galilea pogan to centrum działalności Jezusa. Jezus jest posłany do pogan, nie tylko do Żydów. W Mt i Mk w Galilei wszystko się zaczyna i kończy. Ten koniec jest końcem otwartym, bo Apostołowie są powołani, by po swojej zdradzie i Zmartwychwstaniu Jezusa powrócić do Galilei i tam stać się Apostołami w pełnym tego słowa znaczeniu i zacząć swoją działalność misyjną. U Łk Galilea to centrum działalności Jezusa, ale ta działalność kończy się w Jerozolimie. Uczniowie mają zostać w Jerozolimie i tam oczekiwać daru Ducha Świętego.
W J Galilea nie odgrywa tak wielkiej roli. Najważniejszą rolę odgrywa Jerozolima ze świątynią. Jezus jest widziany jako Ten, który nieustannie przychodzi na jakieś święta do Jerozolimy. Jan umieścił prawie całą działalność Jezusa w Jerozolimie (to locus teologici całej Ewangelii) ze względu na fakt oczyszczenia świątyni. W ewangeliach synoptycznych następuje ono na końcu działalności Jezusa, tuż przed Męką. U Jana jest to opisane w 2 rozdz. Chce on od początku pokazać konfrontację: Jezus i stara świątynia – ona jest już nikomu niepotrzebna. To wskazuje na to, że Ewangelista pisze po 70 r. (Jerozolima jest bez świątyni, nie ma już kapłanów). Jezus jest nową świątynią (mówił o swoim Ciele). Do nowej świątyni nawiążą proroctwa, do których nawiąże Jezus, kiedy mówi: (…) strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza. A powiedział to o Duchu, którego mieli otrzymać wierzący w Niego (J 7,37-38). Nawiązuje to do Ez 47 – opisane wypływanie wody żywej ze wzgórza świątynnego. W Ez ta woda nie oznacza jeszcze Ducha Świętego, ale są tam uwypuklone 2 elementy: moment oczyszczenia i moment uzdrowienia przez tę wodę. Ta woda uzdrawia wody Morza Martwego i stają się one życiodajnymi wodami, będą one pełne ryb (kto był w Palestynie wie, że w M. Martwym żadnego życia nie ma). To się spełnia w J, gdy Jezusowi zostaje przebity bok i wypłyną krew i woda. Woda w języku metafizycznym w J oznacza Ducha Świętego. Także wcześniej mamy zdanie, kiedy Jezus oddaje Ducha – tu użyty czasownik paradidomi – oddać coś, co do mnie należy. Oddał Ducha, który spoczął na Nim w momencie chrztu. Takie świadectwo daje Jan Chrzciciel: Ujrzałem Ducha, który jak gołębica zstępował z nieba i spoczął na Nim. Jezus ukazany jako ten, który posiada Ducha. Skoro posiada Ducha, to można przypuszczać, że tego Ducha kiedyś odda, skoro Jan mówi o Nim, że będzie chrzcił w Duchu Świętym, tzn. zanurzał w Duchu Świętym. Cała działalność Jezusa ukazana jako wylewanie Ducha Świętego. To się dzieje na krzyżu, gdy mówi wykonało się i oddał ducha – paredoken to pneuma – w żadnej innej ewangelii nie ma takiego sformułowania.
2. Chronologiczne – wg synoptyków działalność Jezusa, można powiedzieć, trwała mniej więcej rok i punktem kulminacyjnym tej działalności była wędrówka do Jerozolimy, gdzie On poniósł śmierć męczeńską, a wszystko zaczęło się w Galilei. W 4 ewangelii centrum działalności Jezusa jest Jerozolima. Cała działalność musiała trwać ok. 2 lat, ponieważ wspomina się 3 święta Paschy: 1) „Nowej świątyni” (J 2,13) – oczyszczenie świątyni u Jana jest na początku, a u synoptyków na końcu; 2) „Pascha Chleba życia” (J 6,4) – punktem kulminacyjnym jest powiedzenie przez Jezusa Ja jestem chlebem żywym; 3) „Pascha śmierci Jezusa” (J 11,55). Poza tym autor mówi o działalności Jezusa podczas innych świąt żydowskich: nienazwane (J 5,1); Święto Namiotów (J 7,2); Święto poświęcenia świątyni (J 10,22). Wymienianie tych świąt żydowskich jest kolejnym dowodem na jedność J i Ap – stosunek Kościoła do Synagogi, albo stosunek Synagogi do Kościoła. U synoptyków Jezus przeżywa jedną Paschę, wszystko do niej zmierza. U Jana są przynajmniej 3 Paschy, stąd działalność Jezusa trwała przynajmniej 2 lata.
3. chrystologia
Synoptycy: chrystologia pośrednia. Tylko w scenie chodzenia po morzu Jezus objawia się uczniom w słowach Odwagi, Ja jestem, nie bójcie się (chr. bezpośrednia).
Jan: chrystologia bezpośrednia: absolutne wyrażenie Ego eimi (Ja jestem). Przykładem jest też hymn o Logosie (preegzystencja Słowa, udział w stworzeniu, zrównanie z Ojcem).
4. Opis działalności Jezusa
U synoptyków mamy 29 cudów. U Jana jest 7 (3 są wspólne, a 4 nowe).
a) Nowe:
§ wesele w Kanie;
§ wskrzeszenie Łazarza;
§ uzdrowienie niewidomego od urodzenia;
§ uzdrowienie chromego od 38 lat.
b) Wspólne:
§...
Pilo