DZIEJE ROSJI.pdf

Dzieje Rosji

OD NAJDAWNIEJSZYCH DO NAJNOWSZYCH CZASÓW

WYDANIE SKRÓCONE

Opracowanie elektroniczne Wojciecha Górki z tekstu ksiąŜki wydanej przez wydawnictwo

ANTYK

Marcina Dybowskiego

Z wiosną 1917 r. wyszedł nakładem Spółki Wydawniczej Warszawskiej tom pierwszy moich „Dziejów

Rosji”, obejmujący na 527 stronicach większej 8-ki czasy zaledwie do roku 1449. Zanim tamta praca

dokonaną być zdoła w proporcjach tych samych, w jakich ją zaczęto, zachodzi potrzeba, coraz

pilniejsza, Ŝeby dać naszemu ogółowi treściwy całokształt przedmiotu - i w tem geneza niniejszej

ksiąŜki.

Zawiera ona od początku do końca wyłącznie wyniki własnych tylko badań i długoletnich dociekań,

prowadzonych i przerywanych w najrozmaitszych okolicznościach Ŝycia. Jest wydaniem skróconem

tamtej, obszerniejszej pracy, której podano tutaj sam kościec niejako; jest tomu I-go skróceniem, a

dalszych szkicem, wydanym zgóry ze względu na potrzeby praktyczne ogółu. Z tegoŜ względu

trzymałem się w tem wydaniu prawidła, Ŝeby wykład czasów dawniejszych jak najbardziej skrócić, a

rozszerzać rzecz coraz znaczniej w miarę zbliŜania się do okresu współczesnego.

Niniejsze wydanie skrócone nie posiada całkiem t.zw. aparatu naukowego; to pozostawione jest

wydaniu obszerniejszemu, w którem utrzymaną będzie nadal metoda ta sama, jak w tomie I. Kto ciekaw

szczegółów, wywodów, dowodów, kto lubi zadawać pytanie: dlaczego? i Ŝąda na nie odpowiedzi

uzasadnionych, sięgnie do wydania głównego, a odczytanie niniejszego tomu zechce zapewne uwaŜać

za lekturę wstępną.

FELIKS KONECZNY

Dzieje Rosji

S PIS TRE Ś CI

CZ ĘŚĆ I.......................................................................................................................................... 3

I. P RZED PANOWANIEM W AREGÓW ............................................................................................... 3

II. R UŚ JAKO DROGA DO G RECJI . ................................................................................................... 5

III. R OZBIEśNOŚĆ SPOŁECZEŃSTWA I PAŃSTWA ............................................................................ 8

IV. O DROGĘ POPRZECZNĄ PRZEZ R UŚ ........................................................................................ 11

V. P RZYGOTOWANIE ROZŁAMU S ŁOWIAŃSZCZYZNY WSCHODNIEJ . ............................................ 14

VI. N AJAZD TATARSKI I ROZŁAM S ŁOWIAŃSZCZYZNY WSCHODNIEJ ........................................... 17

CZ ĘŚĆ II ...................................................................................................................................... 20

VII. D OBROWOLNE UTWIERDZENIE NIEWOLI . ............................................................................. 20

VIII. E KONOMICZNA PRZEWAGA M OSKWY . ............................................................................... 24

IX. U TWIERDZENIE ODRĘBNOŚCI MOSKIEWSKIEJ . ....................................................................... 27

X. N IEDOSZŁE CARSTWO WILEŃSKIE ........................................................................................... 30

XI. O GRANICĘ DWÓCH KULTUR . ................................................................................................ 32

OKRES PO Ś REDNI.................................................................................................................... 37

XII. O PANOWANIE CAŁEGO Z ALESIA . ......................................................................................... 37

XIII. G OSUDAR I CAR WSZYSTKIEJ R USI . .................................................................................... 42

CZ ĘŚĆ III..................................................................................................................................... 47

XIV. P OWSTANIE SWOISTEJ KULTURY . ....................................................................................... 47

XV. W ALKA O B AŁTYK . ............................................................................................................. 58

XVI. D ĄśENIA DO UNJI POLSKO - LITEWSKO - MOSKIEWSKIEJ ........................................................ 67

XVII. W OJNY KOZACKIE . ........................................................................................................... 77

XVIII. W TÓRA WALKA O B AŁTYK I REFORMA BIUROKRATYCZNA .............................................. 88

CZ ĘŚĆ IV.................................................................................................................................. 102

XIX. P AŃSTWO POZA SPOŁECZEŃSTWEM .................................................................................. 102

XX. R OZBIORY P OLSKI . ............................................................................................................ 109

XXI. W OJNY NAPOLEOŃSKIE .................................................................................................... 120

XXII. H EGEMONJA R OSJI .......................................................................................................... 129

XXIII. N IHILIZM I RUSYFIKACJA ............................................................................................... 141

XXIV. C IOSY NAPRZEMIAN , OD A ZJI I E UROPY . ....................................................................... 152

CZĘŚĆ I

Do najazdu Mongołów.

I. P RZED PANOWANIEM W AREGÓW

(do r. 862).

Wschodnia Słowiańszczyzna stanowi dla Historji – jako nauki o zmianach - temat jak najobfitszy, gdyŜ

Ŝadna chyba strona świata nie przechodziła przez zmian tyle i tak radykalnych. Przeszłość ziem polskich

wydaje się czemś niewzruszenie stałem wobec dziejów Rosji! Podczas gdy u nas zmieniały i zmieniają

się ciągle formy dla treści mniej więcej stałej, na ziemiach wschodniej Słowiańszczyzny przeciwnie:

częściej zmieniała się treść, niŜ forma. Tam odmieniały się nawet tradycje, rugując się wzajemnie.

Druga walna róŜnica dziejów Polski a Rosji tkwi w zasadniczej odmienności walki o byt. Rosjanie

dotychczas jeszcze nie zaczęli pracować intensywnie. Doskonalenie się społeczeństwa wymaga

koniecznie odpowiedniego stopnia twardości walki o byt, której intensywność łączy się nieuchronnie z

wysiłkiem umysłowym - rosyjskie zaś stosunki nie zmuszały ludności nigdy do wytęŜania sił

umysłowych celem zapewnienia sobie dobrobytu. Sam handel we wschodniej Słowiańszczyźnie, nie

połączony z wytwórczością rękodzielniczo-przemysłową (jak to bywało np. w Polsce XIV-XVI wieku),

hamował raczej aŜ do najnowszych niemal czasów rozwój społeczeństwa, rozluźniając je. śycie płynęło

tam, a zwłaszcza w dorzeczu Wołgi, zawsze szeroko, nie pogłębiając się.

Czy cała Słowiańszczyzna wschodnia identyczna jest z rosyjskością i czy Ruś a Rosja, to jedno, czy teŜ

naleŜy pojęcia te przeciwstawiać - nad tem dysputa naukowa jest juŜ doprawdy wyczerpana i... nie

doprowadziła do Ŝadnego praktycznego wyniku. Stary to przywilej Ŝycia, Ŝeby przeskakiwać ponad

teorjami! KsiąŜka zaś niniejsza, z naukowego wywodząc się łoŜyska, a nie z politycznego obozu, będzie

opisywać stosunek ruskości do rosyjskości w dziejowym rozwoju, t. j. tak, jak sobie to wyobraŜali w

rozmaitych okresach współcześni. Zaczniemy rzecz naszą od Kijowa poprostu dlatego, Ŝe koloniści,

wytwarzający w dorzeczu Wołgi Ruś nową (która miała stać się Rosją), Wyszli od Dniepru; trzeba tedy

wiedzieć, co oni przynieśli z sobą w północne kraje fińsko-turańskie. Zakres dziejów Rosji musi przeto

w pierwszym okresie objąć całą wschodnią Słowiańszczyznę.

Pierwszych bodźców do ruchu historycznego doznała ta część Słowiańszczyzny od Ormian i Arabów,

dzięki handlowi między narodowemu, zmierzającemu w tych stronach świata od wschodu ku

zachodowi, aŜ wreszcie i Słowian wciągnięto w jego koło. Stało się to przez pośrednictwo Chazarów,

ludu fińsko-uralskiego, prowadzącego Ŝycie napół osiadłe na południu Oki, tudzieŜ Bułgarów, ludu

turańskiego, koczującego poza średnią i dolną Wołgą.

Obszar pierwotnego osiedlenia Słowian wschodnich – to trójkąt, którego podstawą linja mniej więcej od

górnego Bugu do Kijowa, zwęŜający się gwałtownie ku północy, gdzie wierzchołkiem jego jezioro

Ilmen. Trójkąt ten wchodził klinem pomiędzy szczep fińsko-turański od wschodu a bałtycki od zachodu.

Tam była na wschodzie wieloplemienna „Jugra”, rojowisko ludów na bardzo niskim stopniu kultury,

sięgające od wschodnich stoków wyŜyny wałdajskiej aŜ po Ural, od morza Lodowatego do Wołgi i

Kamy (najdzikszymi z nich byli Madiarzy za Kamą); natomiast ludy fińskie na północ od wyŜyny

wałdajskiej, na wschód i zachód od jeziora Ilmenu posiadały bez porównania wyŜszy stan kultury. Od

południowego zachodu były kraje pustynne, które dopiero od X wieku poczęły się zaludniać; od

północnego zaś zachodu osiadł szczep bałtycki (Łotewcy, śmujdzini, Prusacy, Litwini, Jadźwingowie),

pozostający równieŜ na niŜszym od wschodnich Słowian stopniu kultury i . Nie stykały się więc ludy

wschodnio-słowiańskie pierwotnie nigdzie bezpośrednio z zachodnimi (polskimi) pobratymcami - a

poniewaŜ cała kraina dolnego Dniepru takŜe była pustkowiem, była tedy Słowiańszczyzna wschodnia w

pierwszym okresie swych dziejów najzupełniej izolowaną tak od zachodniej, jako teŜ od południowej

strony.

Około r. 700 odkryli Chazarzy na nowo drogę handlową ku północy, wzdłuŜ Dniepru (znaną juŜ w

staroŜytności Grekom). Powołali wtedy do nowego Ŝycia staroŜytną stację handlową, w miejscu

zaludnionem juŜ od okresu paleolitycznego, dogodnem do urządzenia przewozu na Dnieprze, a

stanowiącem granicznik osadnictwa, wogóle w tych stronach. Miejscem tem Kijów. NiŜej Kijowa były

brzegi Dniepru puste niemal aŜ do ujścia.

Kupieckiemi szlaki przybył do Chazarów z Azji Mniejszej i z Persji prąd mozaizmu ii , później zaś (w

połowie IX wieku) i chrześcijański, gdy stosunki handlowe zbliŜyły ich do Bizancjum. Bizantyńscy

budowniczowie wznosili im nową stolicę nad Donem (Sarkal obok dzisiejszej BiałowieŜy), a wraz z

nimi przybył Konstanty z Tessaloniki (lata 857-858), znany następnie całemu światu pod imieniem

zakonnem Cyryla.

Dzieło jego apostolstwa nie dotarło jednak od Donu ani nawet do Dniepru i faktem jest, Ŝe ani św. Cyryl,

ani teŜ brat jego, św. Metody - późniejsi apostołowie Słowiańszczyzny południowej i zachodniej - nie

mieli zgoła nic wspólnego ze Słowiańszczyzną wschodnią.

W połowie IX wieku zjawił się od północy nowy a wielce niebezpieczny współzawodnik handlu wzdłuŜ

Dniepru: Waregowie ze Skandynawji. WyŜszość ich polegała na tem, Ŝe byli oni ludem Ŝeglarskim,

umiejącym budować łodzie, a więc zdolni opanować drogi wodne Podnieprza i PowołŜa, gdy

tymczasem Finowie, Jugra, wschodni Słowianie, Bułgarzy i Chazarzy, umiejąc sporządzać tylko łodzie

prymitywne (będące po prostu wydrąŜonemi pniami drzew) iii , nie mogli zapędzać się rzekami daleko.

Przestrzeń pomiędzy Bałtykiem a Carogrodom dzieliła się teŜ przez długie wieki na kilka stref

pośrednictw handlowych i od czasów greckich dopiero zdarzyło się po raz pierwszy w r. 838, Ŝe ktoś

przebył ją. całą. Byli to wysłannicy skandynawskiego ludu Swijów, z plemienia „Rus”.

Dalekie wyprawy Ŝeglarskie były oddawna kwestją ekonomicznego bytu dla południowej Skandynawji;

znała teŜ cała Europa zachodnia normandzkich twórców państw nadmorskich, „wikingów”, których

rodzonych braci nazwano na Podnieprzu „waregami”. Nawiedzali oni oddawna krainy nad Dźwiną

zachodnią i Newą, lecz tylko sporadycznie, bo nawet dotarłszy w okolice jeziora Ilmenu, niewielkie

odnosili z tych wypraw korzyści. Dowiedziawszy się atoli, Ŝe gdzieś dalej na południu są kraje bogate,

do których wszystkie te ludy północne dostarczają futer, nie spoczęli, aŜ rzecz tę zbadali bliŜej i

pozbierali informacje w szeregu wypraw eksploracyjnych, podróŜy, przedsiębranych w celu odkryć

geograficznych nad Dniepr, Don, morze Czarne i Wołgę. Stwierdzili, Ŝe jezioro Ilmen stanowi klucz do

wszystkich dróg wodnych tej strony świata, jako połoŜone na rozstajach, łączących morze Bałtyckie z

Czarnem i Kaspijskiem, Skandynawję z Carogrodem i kalifatami Azji muzułmańskiej. Około roku 850

zaczynają się systematyczne najazdy Waregów celem opanowania górnych biegów Dniepru i Wołgi.

Chodziło Rusom o to, Ŝeby osiąść bliŜej początków złotodajnych dróg wodnych, przyczem ostatecznym

celem zamierzonej ekspansji było „złote miasto”: Carogród. Zaczyna się „put' iz Warjag w Greki”,

mająca stanowić hasło dwu następnych wieków.

Ludy słowiańskie i fińskie około Ilmenu zawarły sojusz przeciw Waregom, lecz bezskutecznie. W latach

859-862 rozstrzygnęła się walka na rzecz Rusów i Ŝaglowe łodzie „wareskie” spuszczono po raz

pierwszy juŜ i na Wołgę. Tak zaczyna się historja tych krajów od wojen handlowych. Nie rolnik, lecz

kupiec nadaje tu piętno historyczne.

II. R UŚ JAKO DROGA DO G RECJI .

(860-1043.)

Waregowie pragnęli zdobyć sobie państwo nad Bosforem, a Podnieprze miało dla nich wartość i

znaczenie jedynie jako „droga do Grecji”. Wśród wschodnich Słowian zakładali tylko stacje wojenne i

handlowe, a cała ich działalność posiadała wszelkie cechy świadomej tymczasowości. Oni teŜ sami

pozostali tylko druŜynami, skupionemi około pewnych grodów, w nieustannem pogotowiu do wypraw.

Jedna z druŜyn wareskich podąŜyła Dnieprem aŜ do krańców osadnictwa, t. j. do Kijowa i wydarła

tamtejsze krainy zwierzchnictwu chazarskiemu. Stąd juŜ pomiędzy r. 860 a 865 odbyła się pierwsza

wyprawa wareska pod Carogród. Inna druŜyna, zająwszy w r. 862 Nowogród nad Ilmenem pod wodzą

Rusa R u r y k a, wybierała się równieŜ na Kijów - lecz dopiero w 20 lat potem, w r. 882, znalazły się

wszystkie stacje wareskie około Ilmenu i wzdłuŜ Dniepru pod jednym wspólnym kierunkiem. Dokonał

tego następca Ruryka, Oleg (879-912), wierny opiekun nieletniego jego syna i dziedzica, Igora

(912-945). Oleg wyprawiał się na Bizancjum w r. 907, wymusił gruby okup i nader korzystny traktat

handlowy. Największą wyprawę urządził Igor w r. 941 w 10.000 łodzi Ŝaglowych, ale poraŜon „ogniem

greckim”, sam ledwie zdołał się ocalić ucieczką w 10 łodzi. Powrócił na wody Bosforu w trzy lata potem

z nową walną wyprawą i wziął okup, lecz musiał przystać na traktat handlowy na warunkach gorszych,

niŜ za pierwszym razem.

Dwa razy ulegała wśród tego „droga do Grecji” zamknięciu, zatarasowana przez dzicz koczowniczą.

Raz w r. 884, gdy na stepy na południe od Kijowa przesiedliła się większość Madiarów z nad Wołgi i

Kamy, co jednak trwało zaledwie sześć lat, gdyŜ dzicz madiarska przeniosła się na niziny węgierskie,

sprowadzona przez cesarza niemieckiego przeciw państwu wielkomorawskiemu. Drugim razem zajęli

stepy południowe w r. 915 wyparci przez Chazarów z nad morza Kaspijskiego Pieczyngowie, lud

turański. Po niedługim czasie sprzymierzył się z nimi Igor przeciw Bizancjum.

Dzięki Rusom nawiązały się tedy stosunki pomiędzy dorzeczem Dniepru a cesarstwem greckiem.

Wpływy chrześcijańskie poczynają skutkiem tego działać, aŜ wdowa po Igorze, Olga (945-964),

zjechała w r. 957 do Konstantynopola i przyjęła tam chrzest - w obrządku grecko-katolickim. (schyzmy

jeszcze nie było). Obstawał jednak przy pogaństwie syn jej, Światosław (964-973), który dwa razy

wyprawiał się na półwysep bałkański (967, 969), dwa razy zdobywał i tracił państwo bułgarskie iv , a

zginął od Pieczyngów (pozyskanych tymczasem przez Bizancjum) podczas przygotowań do trzeciej

wyprawy (973).

Wyprawy Światosława stanowiły pierwsze zetknięcie się Słowiańszczyzny wschodniej z południową;

niosły zaś nadto zarodek zetknięcia i z zachodnią Słowiańszczyzną: Waregowie dowiedzieli się w

Bułgarji, którędy sprowadzano na półwysep bałkański z Zachodu „srebro i konie”. Zainteresowali się

podunajskim szlakiem handlowym, łączącym Europę środkową z półwyspem bałkańskim, i poczęli

badać sprawę, którędy mogliby mieć do tego traktu dostęp od Kijowa. Szlak ów miał kilka odgałęzień ku

północy. Najbardziej wschodnie z nich wiodło przez wąwóz dukielski w Karpatach na ziemię polskiego

ludu Lachów. Siedziby jego, sięgające mniej więcej od Sanu do Strypy i górnego Bugu, stanowiły jakby

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: