Bajka i baśń w pracy z dzieckiem.
Opracowała:
mgr Agnieszka Puk
dopóki nie zabraknie
na świecie dzieci oraz
ludzi wrażliwych na piękno”.
Ignacy Matuszewski
„Dawno, dawno temu, za siedmioma górami, za siedmioma lasami...” - kto z nas nie pamięta tych słów, po których ze zniecierpliwieniem wyczekiwał dalszej części fascynującej opowieści płynącej z ust rodzica, czy tez nauczycielki, którzy to z wielkim zaangażowaniem wprowadzali nas w niezwykły, magiczny i tajemniczy świat fantazji i marzeń.
Bajki i baśnie kojarzone są z dziećmi, gdyż powszechnie wiadomo, iż na tym etapie rozwoju mały człowiek poznaje świat rzeczywisty przez pryzmat świata fantazji, stworzonego z myślą o nim, jego potrzebach i możliwościach – jednak tak naprawdę bajki towarzyszą nam przez całe życie.
Wielu pisarzy, szczególnie w epoce Oświecenia, tworzyło bajki kierowane do dorosłych czytelników. Były one komentarzem między innymi do danej sytuacji politycznej, głosem rozsądku czy wreszcie satyrą na ludzkie zachowania (...). Patrząc na wciąż rosnącą popularność powieści z gatunku fantasy, nasuwa się wniosek, że dorośli także chętnie sięgają po baśnie, wracając do okresu niefrasobliwej beztroski, jaka towarzyszyła latom wczesnego dzieciństwa.[1]
Baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego, tworząc poetycką wizje. Antropomorfizacja zjawisk i personifikacja sprawiają, że świat kreowany w baśniach jest bliski dorosłym i dzieciom.[2]
Baśnie pozwalają oderwać się od szarej, często brutalnej rzeczywistości, choć na chwilę zapomnieć o problemach i to właśnie najprawdopodobniej dlatego cieszą się tak dużą popularnością zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych.
Baśń, jak pisze Wanda Krzemińska[3], to najstarszy gatunek literacki w historii kultury. Kształtowała się ona równocześnie z mitem, tłumaczącym groźne zjawiska przyrody, i pieśnią obrzędową. Wrosła w nasze wyobrażenie o dzieciństwie, pozwalała uciekać myślami w inny, lepszy świat.
Bajka to podstawowy gatunek ustnej twórczości ludowej, alegoryczna przypowieść, często z życia zwierząt, o charakterze satyryczno - dydaktycznym. Według Marii Molickiej baśń to jeden z podstawowych gatunków epickiej literatury ludowej, który „utrwala w fantastycznej formie ludowe poglądy na stosunki między ludzkie, przedstawia ideały dobra i sprawiedliwości oraz kryteria oceny ludzkich poczynań”.[4]
Główne wartości baśni, jej urok i czar - tak silnie oddziaływujące na osobowość dziecka, tkwią w jej determinantach gatunkowych, do których zaliczyć można następujące myśli:
- najważniejszą cechą baśni jest świadome mieszanie prawdy z fantazją. Na kanwie fantastycznych wydarzeń ukazane są sprawy ludzkie, ziemskie. Świat irracjonalny, fantastyczny nakłada się tu harmonijnie na naszą rzeczywistość i demonstruje, jak zgodnie mogą obok siebie istnieć prawda i fikcja. Często granice między światem realnym a fantastycznym zacierają się.
- rzeczywistość literacka baśni osadzona jest jakby poza czasem i przestrzenią, jest wszędzie i nigdzie. Wejście w ów cudowny świat umożliwiają „stereotypowe początki”, które pełnią ważną funkcję przekroczenia bariery dzielącej rzeczywistość od baśniowego świata. Należą do nich: „za siedmioma górami...”, „pewnego razu...”, „dawno, dawno temu ...” czy „przed wielu, wielu laty ...”.
- elementem, który czyni baśń niezwykle interesującą jest przygoda bohatera baśniowego. Bohater musi pokonywać wiele trudności, przeszkód i cierpień, dlatego też jest często wyposażony w magiczne przedmioty, obdarzone czarodziejską mocą. na przykład latający dywan, czapkę niewidkę, kije samobije, siedmiomilowe byty itp. Ów bohater odznacza się nadnaturalnymi przymiotami ciała, umysłu i charakteru. Dokonuje czynów niemożliwych i jest pełen samozaparcia.
- bohaterów baśniowych możemy podzielić na realistycznych i fantastycznych. Wśród tych pierwszych znaleźliby się między innymi Jaś i Małgosia czy Kaj i Gerda. Postacie fantastyczne, obdarzone czarodziejską mocą, to na przykład: wróżki, syreny, krasnoludki, chochliki, trolle, elfy czy niezwykłe olbrzymy. Ich obecność w baśniach jest motorem cudownych wydarzeń, a chociaż różne odgrywają role, każda z nich wyznacza drogę prowadzącą ze świata realnego do fantastycznego.
- charakterystyczną cechą baśni jest jej podobieństwo w różnych pradawnych kulturach świata. (...) W baśniach zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Bohaterowie często czynią to samo, a nawet w tej samej kolejności. Najważniejsza jest więc w baśni fabuła, w której powtarzają się te same schematy fabularne. Ludowy, ustny rodowód baśni spowodował, że istnieją różne warianty tej samej fabuły (...).
- żywa akcja, której wszystko jest podporządkowane, to kolejna domena baśni. Baśń nie zatrzymuje się na żadnym szczególe, jest samą akcją, zmierza prosto do celu. Postacie baśniowe odznaczają się często znacznym dynamizmem, czego następstwem są ciągłe zmiany w ich sytuacji życiowej. Aktywność i wręcz nieprawdopodobna przedsiębiorczość jest immanentną cechą bohatera baśniowego.
- styl baśni należy także do stałych cech gatunkowych tego utworu. Stosowana jest tu zasada kontrastu. Wszystko zarysowane jest ostrymi, mocno odbijającymi od tła liniami. Postacie, zdarzenia traktowane są w dużym skrócie, głównie poprzez metaforę. Stąd też postacie baśniowe są albo dobre, albo złe, albo piękne, albo brzydkie, albo biedne, albo bogate – jednym słowem (...) białe i czarne charaktery. Postacie przeciętne w baśni nie istnieją.
- baśnie mówią o współżyciu człowieka z przyrodą, dlatego tak wielu jest w baśniach bohaterów zwierzęcych. Zwierzęta występują w dwojakiej formie: jako ludzie zaczarowani w zwierzęce postacie i jako przyjaciele oraz pomocnicy człowieka. Inne elementy przyrody występujące w baśniach i mające duże znaczenie to: lasy, jeziora, góry, łąki, będące często tłem, na którym tak chętnie twórcy baśni pozwalali rozgrywać się fantastycznym wydarzeniom. Przyroda w baśni stwarza obraz i nastrój, pomaga uplastycznić miejsce akcji. Ponadto często siły przyrody (gwiazdy, wiatr, ogień itp.) są obdarzone uczuciem i świadomością, są przyjaciółmi i doradcami człowieka.
- myślą przewodnią baśni jest zwycięstwo dobra nad złem. Baśń jest optymistyczna, raduje dobrym zakończeniem. Zakończenie baśni często wyrażone jest humorystycznymi zwrotami typu: "i ja tam byłem, miód i wino piłem" lub "dwie dziurki w nosie i skończyło się".[5]
Bajka z natury swego gatunku odpowiada ideałom i tendencjom estetycznym literatury. Należy do literatury dydaktycznej. Łączy „pożytek z zabawą”. Wyraża rozmaite prawdy o świecie i człowieku w taki sposób, że zmusza do ich przemyślenia. (...) Bajka uczy i wychowuje, a mądrość wysnuta z niej ma przyczynić się do ulepszenia stosunków międzyludzkich.[6]
W okresie dzieciństwa młody człowiek „podlega socjalizacji i wychowaniu, nie tylko w kręgu własnej rodziny, ale również w szerszych grupach społecznych – przedszkolnych i szkolnych, Poznaje świat za pomocą operacji konkretnych, posługuje się myśleniem magicznym, szuka prostych związków przyczynowo – skutkowych. Bajki wprowadzają dzieci w świat roślin zwierząt oraz ludzi, z ich typowymi cechami i przywarami. Poznaje wzorce osobowe, prototypowe postacie dobra i zła. Zaczyna postrzegać ludzkie zachowania oraz ich konsekwencje. Dowiaduje się, jakie wartości są cenione poprzez jednoznaczne pokazanie kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Poznaje abstrakcyjne pojęcia takie jak: dobro, zło, sprawiedliwość, miłość przyjaźń i wiele innych. Uczy się wrażliwości, zachowań prospołecznych oraz empatii dzięki przeżywaniu wydarzeń wraz z bohaterami. Wchodzi w sferę dziedzictwa kulturowego, zapoznając się z symbolami i metaforami, by odtąd kojarzyć lisa ze sprytem i przebiegłością, a zatrute jabłko z wyrazem fałszu i zazdrości. Ponadto w bajkach jasno i wyraźnie przedstawione są postacie męskie i żeńskie, dzięki czemu dziecko uczy się przypisanych im ról społecznych, odkrywając także swoje miejsce w społecznym systemie. Dzięki bajkom także poznaje język literacki, zapoznając się z jego bogactwem i nabywając umiejętności poprawnego wysławiania się”.[7]
Najogólniej można powiedzieć, że baśń wprowadza dziecko w sposób adekwatny do jego rozwoju psychologicznego, w tradycje kultury współczesnej, rodzimej i obcej. Pozwala ona poznać źródła literatury. Podaje prawdy filozoficzne i moralne w sposób dostępny dla umysłu dziecka.
Baśnie są również istotnym elementem kultury duchowej społeczeństw, odzwierciedlają one w fantastycznej formie istotne doświadczenia pokoleń, są nosicielami ludowej mądrości. Pełnią więc funkcję transmisji kulturowej w dziedzinie doświadczeń ludzkości, będącej ważnym elementem zapewnienia kulturowej ciągłości psychologicznej społeczeństw. Stanowią - jak pisze Maria Signorelli – Volpicelli[8] - ową nić, która łączy nasze dzieci z dziećmi wszystkich czasów; odpowiadają ich potrzebom, jak odpowiadały potrzebom minionych pokoleń.
Bajka przyczynia się do formowania i umacniania tożsamości kulturowej młodego człowieka. Ta ostatnia stanowi z kolei ważny element formowania się autokoncepcji jednostki. „Rosenberg twierdzi, iż podlega ona wpływom oraz odzwierciedla miejsce człowieka w rzeczywistości społecznej. To, co osoba czuje i myśli o samej sobie, jest w bardzo wysokim stopniu związane z warunkami kultury, w której dorastała. To konteksty społeczne, niosące w sobie elementy porządku społecznego i kultury, wpływają na kształtowanie się kompetencji jednostki do życia w danym społeczeństwie lub – szerzej – kulturze”.[9]
Baśń w sposób obrazowy i atrakcyjny ukazuje modele zachowań ludzkich. Zaspokaja naturalne zapotrzebowanie na konkretne wzorce osobowe. Działając na zasadzie kompensacji urzeczywistnia niezaspokojone marzenia ludzkie, mówi o spełnieniu pragnień, o pokonaniu nieszlachetnych rywali, o niszczeniu wrogów.
Baśnie (...) mają wiele wartości wychowawczych. Ich (...) rolą jest rozwijanie fantazji i wyobraźni. Śledząc bieg baśniowej akcji, przygody postaci stworzonych artyzmem autora, czytelnik uczy się sam tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia, uczy się, że nie wszystko, co w danej chwili istnieje, musi istnieć zawsze, że wyobraźnia człowieka może wszystko zmienić. (...) Baśnie uczą też „niedosłownego” podejścia do literatury, zrozumienia, że nie musi ona być wyłącznie realistyczna, że równie ciekawy jak rzeczywisty może być świat czystej wyobraźni, i że w ten sposób wiele autentycznych problemów ukazuje się lepiej i głębiej niż przez ich realistyczny opis. Zrozumienie takiego widzenia świata stanowi przygotowanie do przyszłego odbioru współczesnej literatury i sztuki.[10]
Stefan Szuman[11] uważa, że baśń nie tylko pobudza wyobraźnię, lecz także kształci i ćwiczy mechanizmy wyobrażeniowe, uczy ujmować myślowo i wyobrażeniowo całość zdarzeń życiowych, zdawać sobie sprawę z ich przebiegu, wiązać w myśli poszczególne fakty i podporządkowywać je głównej myśli przewodniej.
W baśniach dzieci poszukują nowych doświadczeń, dzięki którym mogłyby lepiej zrozumieć i opanować otwierający się dla nich świat społeczny i świat przeżyć ludzkich.Baśń jest więc najlepszym towarzyszem dziecka, przyjacielem, który wprowadza je w złożoność świata w następnych okresach – dorastania i dojrzałości.
Baśnie odgrywają ogromną rolę w wychowaniu moralnym dziecka. Nigdzie bowiem – jak pisze Irena Słońska – „tak dobitnie nie jest postawiony problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo, lenistwo, przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych”.[12] Baśń dostarcza dziecku wzorców moralnego postępowania i życia w zgodzie z ideałami moralnymi i z samym sobą. Poznawanie baśni sprzyja, więc rozwojowi orientacji w samym sobie i we własnych przeżyciach. Rozwija się przede wszystkim samoorientacja, będąca fundamentem zdolności do samokontroli, do kierowania własnym postępowaniem, do oceny własnego i cudzego postępowania.
Baśnie pomagają dziecku w odkrywaniu własnej tożsamości i własnego powołania, wskazują zarazem, jakich potrzebuje ono doświadczeń, aby rozwinąć swój charakter. Tego rodzaju oddziaływania nie wykazuje żaden inny gatunek literacki. Baśnie dają do zrozumienia, że pomyślne, pełne satysfakcji życie dostępne jest każdemu, mimo życiowych przeciwności – lecz jedynie wówczas, gdy nie ucieka się przed pełnymi niebezpieczeństw życiowymi zmaganiami, bo tylko one potrafią odkrywać nasze prawdziwe „ja”. Opowieści te przekazują dziecku obietnicę, że jeśli zdobędzie się na odwagę, aby tego rodzaju poszukiwania – pełne trwóg i prób – podjąć, wesprą go dobre moce i odniesie zwycięstwo. Przynoszą one również przestrogę, że kto jest zbyt lękliwy czy małego serca, by dla odnalezienia siebie narazić się na niebezpieczeństwo, ten będzie wiódł egzystencję jałową – o ile nie spotka go jeszcze gorszy los.[13]
Bajki odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym dzieci. W baśniowe przygody wplecione są różne życiowe sytuacje. Dziecko przeważnie utożsamia się z postacią głównego bohatera; towarzyszy mu w wędrówce, razem z nim przeżywa radość, strach, smutek czy ból, nawiązuje przyjaźnie, stawi czoła wrogom, podejmuje wyzwania, odpoczywa i bawi się. Dzięki tej identyfikacji zapoznaje się z całą gamę emocji, uczuć i postaw. Uczy się zachowań społecznie akceptowanych oraz tych, które są potępiane, form ekspresji emocji, sposobów reagowania w trudnych sytuacjach oraz zaspokajania różnych potrzeb.[14]
Bajki kreują niezwykły świat. Z ich pomocą dziecko uczy się reguł, jakie rządzą rzeczywistością, i wzorów zachowań. Przede wszystkim jednak bajki rozbudzają dziecko wewnętrznie i dostarczają mu wiele radości. Bajki umożliwiają utożsamiania się z bohaterem, przeżywanie coraz to nowych przygód i emocji. W bajkowym świecie rządzą reguły dobra i ono zawsze zwycięża. Szczęśliwe zakończenie daje dziecku, które już poczuło się bohaterem albo uczestnikiem zdarzeń, przyjemne uczucie sukcesu.[15]
Baśnie kształcą także inteligencję. Ich swoista logika sprzyja rozwojowi myślenia, ucząc przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania.[16]
Słuchanie bajek ze zrozumieniem wymaga umiejętności śledzenia opowiadania narratora, wiązanie poszczególnych zdarzeń w pewne sensowne całości, przewidywanie ich następstw. Sprzyja więc rozwojowi uwagi, która jest podstawą wszelkiej psychicznej koncentracji, bardzo ważnej szczególnie w procesie uczenia się dziecka. Treści słuchanych i oglądanych bajek stanowią dla dziecka przedmiot dalszego wewnętrznego opracowania i wzbudzania niezwykłych często przeżyć, które ono dla siebie wielokrotnie odtwarza. Te zwielokrotnione przeżycia, jakich dziecko dokonuje w kontekście literaturą bajkową, wywierają często decydujący wpływ na kształtowanie się jego postaw, modelowanie dalszych przeżyć uczuciowych, ustosunkowanie się do świata przyrody i innych ludzi. Tworzą obraz stosunków między ludzkich.[17]
Bajka jest utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki poznaje ono świat, przenosi się w inne środowisko i okresy historyczne. Zaznajamia się z celami, do których dąży człowiek, poznaje sens egzystencji. Uczy się wzorów postępowania, poznaje normy moralne i zachowania, które są oczekiwane i nagradzane. Bajki ukazując jakaś część rzeczywistości, zachęcają do jej poznawania. Jednym z ważniejszych zadań bajki jest rozwijanie wyobraźni, kojarząc ją z faktami i zdarzeniami, krajobrazami itp., lecz inspirowane przez bajki tworzy nowe historyjki, zmienia bądź wzbogaca ich treść, by w końcu wymyślać całkiem własne utwory. Dziecko uczy się nie tylko rozumieć rzeczywistość, ale także nabiera umiejętności jej zmieniania. Te nabyte kompetencje sprawdza w rzeczywistości realnej, usiłując zmienić bieg wydarzeń, Uczy się odróżniać fikcję od rzeczywistości. Poprzez bajkę dziecko kreuje samo siebie, upodabnia się do bohatera, przyjmuje jego wzorce moralne, sposoby myślenia i działania. Podziwia bohatera bajkowego, chce być takie jak on – odważne, piękne, dobre, skuteczne. Dziecko odkrywa własną tożsamość: kim jest i kim pragnie być.[18]
...
racjooleq