ANDRZEJ WYCZAŃSKI Historia Powszechna wiek XVI.pdf

POWSZECHNA

ANDRZEJ

WYCZAŃSKI

Wydanie drugie

WIEK XVI

WARSZAWA 1987 • WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE

HISTORIA

Okładkę i obwolutę projektowała KALINA ZARZYCKA

Redaktor LECH CHMIEL

Redaktor techniczny KRYSTYNA MILEWSKA

Korektorzy HANNA PIETRZAK, ELŻBIETA ZARZYCKA

Mapy LECH CHMIEL i IWONA ZIEMKIEWICZ

Ilustracje ST. ARCZYŃSKI, Z. GAMSKI, T. HERMAŃCZYK, H.

ROMANOWSKI, ST. SOBKOWICZ

Indeksy opracował CEZARY KUKŁO

ISBN 8.1-02-00509-6

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Warszawa 1987

Wydanie drugie

Nakład 69820+180 egz.

Arkuszy: drukarskich 15,5 + 3 wkł.; wydawniczych 23,98

Zamówiono 1986.07.11

Podpisano do druku 1986.10.28

Druk ukończono w lipcu 1987 r.

Papier offset, kl. V, 70 g, rola 70 cm

Zam. nr 3334/961, 1095

Zakłady Graficzne im. KHN w Bydgoszczy

Druk z zachowanych materiałów poprzedniego wydania

I. KRAJE POZAEUROPEJSKIE

W DOBIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH

Europa a kraje pozaeuropejskie

w XVI stuleciu

tkactwa, metalurgii czy budownictwa, są nie-

mal analogiczne w niektórych krajach po-

zaeuropejskich, szczególnie azjatyckich tego

okresu. Rozwinięte formy społeczeństwa kla-

sowego, zorganizowane przez nie silne, scen-

tralizowane monarchie, znajdowały się rów-

nież na pozostałych kontynentach, przy czym

w łonie ukształtowanego społeczeństwa klaso-

wego, feudalnych Chin czy Japonii, gospodar-

ka towarowo-pieniężna dawała początek sto-

sunkom produkcji, które mogły prowadzić do

przyszłych kapitalistycznych form gospoda-

rowania. Nawet nauka, nie mówiąc o trud-

niejszych do porównywania przejawach kul-

tury, jak literatura, sztuka czy muzyka, znaj-

dowała poza Europą możliwości poważnego

rozwoju i to tak w dziedzinie nauk społe-

cznych (np. filozofia, historia), jak i przyrod-

niczych (np. astronomia, medycyna). Różny

był oczywiście stopień historycznego rozwoju

ludów Azji, Afryki czy Ameryki. Bardziej niż

w Europie nierówny był także rozwój poszcze-

gólnych ludów w obrębie tego samego konty-

nentu. Gdy ekspansja europejska doprowa-

dziła do zahamowania, przerwania czy zni-

szczenia nawet istniejących dotąd cywilizacji,

podporządkowując kraje pozaeuropejskie

swym wpływom i władzy, Europa sama prze-

jęła wiele z ich dorobku, który wszedł trwale

do ogólnoświatowej cywilizacji i kultury.

Dawniejsza historiografia pojmowała hi-

storię powszechną jako historię Europy, jedy-

nego cywilizowanego dawniej świata. Sche-

mat spuścizny cywilizacyjnej Europy nawią-

zywano jedynie, poprzez starożytny Rzym i

Grecję, do klasycznego Egiptu, Asyrii i Babi-

lonii, niekiedy napomykano również o odręb-

nych cywilizacjach Chin i Indii. W tym ro-

zumieniu historyków dzieje powszechne obej-

mowały świat szerzej dopiero z chwilą, gdy

Europejczycy zaczęli dokonywać odkryć i

podbojów; oni dopiero włączali obce lądy i

ludy do cywilizowanego świata, przynosili im i

rozpowszechniali kulturę, włączając je w krąg

postępu i głównego nurtu dziejów ludzkości.

Studia nad dziejami i kulturą ludów po-

zaeuropejskich, rozwinięte szczególnie w

ostatnich latach, nakazują odrzucić ten ściśle

europejski punkt widzenia. Poza oddzieloną

od reszty świata, długo jeszcze zapóźnioną w

swym rozwoju ludnością Australii, inne kon-

tynenty pozaeuropejskie stworzyły własne,

oryginalne kultury, państwa i społeczeństwa,

wyprzedzając nieraz ludy Europy, szczególnie

w czasie europejskiego wcześniejszego śred-

niowiecza. Także i w okresie odkryć geografi-

cznych przełomu XV i XVI w. przewaga roz-

woju Europy nie była jeszcze zdecydowana,

ani też narzucenie hegemonii politycznej, gos-

podarczej i kulturalnej przez Europejczyków

ludności innych kontynentów nie było kwestią

przesądzoną. Techniki produkcji w zakresie

narzędzi, umiejętności uprawy roli i hodowli,

podobnie poziom rzemiosła, na przykład

Stosunki w Azji w XVI w.

Do najbardziej rozwiniętych połaci świata

poza Europą należały kraje azjatyckie. Nie

były one obce Europejczykom, lecz przed o-

kresem wielkich odkryć geograficznych, przez

całe średniowiecze, kontakty.te ograniczały

się, poza najbliższymi rejonami Azji Przed-

niej, do wymiany handlowej, prowadzonej

głównie przez arabskich kupców-pośredni-

ków. Zdarzały się niekiedy sporadyczne dale-

kie wyprawy podróżników-kupców czy misjo-

narzy, ale nie istniało dążenie do trwałej eks-

pansji politycznej czy gospodarczej i do pod-

porządkowywania sobie tych obszarów. Azja

była nie tylko konkurentką Europy w zakresie

rozwoju historycznego swych ludów, była jed-

nocześnie silniejsza ludnościowo, bogatsza w

zasoby materialne i stworzyła większe orga-

nizmy polityczne, niż to było możliwe w Euro-

pie tego okresu. Obszar Azji można przy tym

podzielić na bardziej rozwinięte kraje wschod-

niej i południowej części kontynentu, gdzie

żyły ludy osiadłe, rolnicze, o rozwiniętym rze-

miośle i handlu, wysokiej cywilizacji i wielkich

organizmach politycznych oraz tereny środ-

kowe i częściowo północne, których mie-

szkańcy stali na niższym poziomie kultury;

były to często ludy koczownicze i pasterskie

czy nawet zbieracko-myśliwskie na północy,

posiadające bardziej płynne lub niewyrobione

formy polityczne. We wschodniej Azji do naj-

bardziej rozwiniętych należały Chiny, Japonia

i Korea, w południowej — Indie, Persja i In-

donezja. Bardziej efemeryczne politycznie by-

ły: rozwinięte cywilizacyjnie kraje Kaukazu

(Armenia, Azerbejdżan, Gruzja), mniej rozwi-

nięte kraje Azji Środkowej (Buchara, Turkie-

stan) i najbardziej zapóźnione koczownicze

ludy Mongolii czy wreszcie prymitywne sybe-

ryjskie plemiona.

wy chińskie sięgały Mongolii, emigracja chiń-

ska rozprzestrzeniała się na Filipiny, Indonez-

ję, Syjam, Birmę, a statki handlowe chińskie

docierały niekiedy nawet do wybrzeży Afryki.

Nie był to jednak okres rozkwitu politycznego

Chin, co wiązało się z sytuacją wewnętrzną

państwa dynastii Ming, szczególnie jego

strukturą społeczną i polityczną oraz rozwo-

jem stosunków międzynarodowych w tej częś-

ci Azji.

Społeczeństwo chińskie XVI stulecia było w

pełni rozwiniętym społeczeństwem feudal-

nym. Ziemia należała do cesarza, feudałów

świeckich i duchownych. W XVI i XVII w.

następowała przy tym wyraźna koncentracja

własności ziemskiej tak w zakresie dóbr pry-

watnych, jak i cesarskich. Odbywało się to

jednak nie tyle poprzez osadnictwo w obrębie

terenów należących do wielkiej własności, co

drogą likwidacji drobnej własności chłopskiej.

Formalnie bowiem nie istniało wówczas w

Chinach poddaństwo chłopskie, zachowała

się nawet znaczna grupa wolnych chłopów,

posiadaczy ziemi. Jednakże ciężary skarbowe

i zadłużenie na lichwiarskich warunkach skła-

niały ich często do wyzbywania się ziemi na

korzyść książąt, dworu, urzędników czy in-

nych feudałów, by gospodarować na niej dalej

w charakterze dzierżawców. Stąd też więk-

szość ludności chłopskiej stanowili nie posia-

dający własnej ziemi drobni dzierżawcy. Cię-

żary chłopskie składały się z podatków w na-

turze (od 1581 r. zamienionych na pieniężne),

które zwykle stanowiły dziesiątą część ogółu

zbiorów oraz z renty feudalnej, sięgającej czę-

stokroć połowy zbiorów gospodarstwa. Do

tych obciążeń dochodziły jeszcze obowiązko-

we posługi budowlane i transportowe. Chłopi

byli zorganizowani we wspólnoty wiejskie ze

starostą na czele, która to organizacja miała

na celu ułatwienie kontroli nad wspólnotą ze

strony państwa oraz egzekwowania obowiąz-

ków skarbowych.

Rozwiniętym formom gospodarki feudal-

nej na wsi odpowiadały rozwinięte w jeszcze

większym stopniu formy gospodarki

towarowo-pieniężnej i rzemiosła. Rzemiosło

wiejskie i miejskie, tak ludzi cesarskich, jak i

prowadzone na rachunek prywatnych feuda-

łów, wytwarzało szeroki wachlarz produktów,

Rozwój społeczny i gospodarczy Ghin

Chiny przełomu XV i XVI stulecia były naj-

większym organizmem politycznym ówczes-

nego świata. Rozciągały się na przestrzeni

około 9 milionów km 2 , w początkach XVI w.

zamieszkiwało je ponad 60 milionów ludnoś-

ci, której liczba stale wzrastała, by w połowie

XVII w. zbliżyć się do 100 milionów. Poza

terenem Chin właściwych cesarstwu chińskie-

mu podporządkowane były jako kraje lenne:

Tybet, Korea i Wietnam. Jednocześnie wpły-

Talere chiński

spisy robotników i zobowiązanych do pracy

chłopów lub też osadzała pracowników na

niewielkich działkach roli przy zakładzie

pracy.

Mimo że część produkcji rzemieślniczej

prowadzona była na wsi, wzrastały miasta

rzemieślnicze-handlowe, z których największe

znaczenie uzyskały Nankin i Pekin. Ten ostat-

ni w początkach XVI w. liczył już około 600

tysięcy mieszkańców. Towary bardziej maso-

we w handlu wewnętrznym przewożono głów-

nie drogą wodną — rzekami, szczególnie

Huang-ho i Jangcy, oraz Wielkim Kanałem,

który łączył rejony wielkich miast w pół-

nocno-wschodnich Chinach.

Reglamentacja państwowa sięgała również

handlu, szczególnie zagranicznego. Ten ostat-

ni pierwotnie odbywał się głównie przy okazji

poselstw, które przywoziły liczne daniny,

otrzymując w zamian podarki, ponadto zaś

towarzyszący orszakom poselskim kupcy uzy-

skiwali prawo sprzedaży przywiezionych to-

warów. Prócz tego dyplomatyczno-handlowe-

go sposobu wymiany, praktykowanego szcze-

gólnie z krajami sąsiednimi, istniał też handel

zagraniczny prywatny, obłożony jednak wy-

sokimi cłami. Z Chin wywożono głównie por-

celanę, wyroby metalowe i jedwab, przywożo-

no natomiast pachnidła, barwniki, lekarstwa,

srebro, perły itp. Znacznym utrudnieniem dla

handlu morskiego były napady piratów ja-

pońskich. W ciągu XVI stulecia do handlu z

Chinami włączyli się, przechwytując go sto-

pniowo, Europejczycy — Portugalczycy i

Hiszpanie, a od przełomu XVI i XVII w. Ho-

lendrzy i Anglicy.

z których specjalność Chin stanowił wyrób

porcelany, papieru, tkanin jedwabnych i ba-

wełnianych. Produkowano również szkło,

broń białą i palną — co ułatwiała rozwinięta

metalurgia żelaza — istniały też drukarnie. O

stopniu specjalizacji rzemiosła świadczy wyli-

czenie 188 różnych rzemiosł w ówczesnych

spisach podatkowych. Z kopalin wydobywa-

no metale kolorowe i rudę żelazną, sól, nawet

— znacznie zresztą wcześniej, niż to czyniono

w Europie — węgiel kamienny, a jako podsta-

wowe źródło energii wykorzystywano spadek

wody, która poruszała młyny. Rozbudowany

też był przemysł stoczniowy.

Produkcją rzemieślniczą jako źródłem po-

ważnych dochodów interesowali się również

feudałowie, a szczególnie cesarz, którego mo-

nopol stanowił na przykład wyrób porcelany.

To zainteresowanie masową i korzystną pro-

dukcją prowadziło nie tylko do ścisłej regla-

mentacji rzemiosła, ale również do organizo-

wania dużych zakładów wytwórczych w for-

mie manufaktury. W manufakturach takich,

cesarskich czy prywatnych, zatrudniani byli

często chłopi zależni, pracujący tam po parę

miesięcy w roku, jak też robotnicy najemni,

częstokroć najmowani przymusowo, czasem

też skazańcy i niewolnicy. By zapobiec uciecz-

kom od ciężkiej pracy, na przykład w kopal-

niach, administracja prowadziła szczegółowe

Państwo chińskie i chińska kultura

Mimo ogromnego obszaru, bardzo licznej

ludności i rozwiniętej gospodarki, państwo

chińskie tego okresu ulegało stopniowemu

osłabieniu. Przyczyniły się do tego, prócz ruj-

nujących ludność ciężarów, związanych z

utrzymaniem rozbudowanego, a niezbyt spra-

wnego aparatu administracyjnego, wojska i

dworu cesarskiego, głównie dwa czynniki —

walki o władzę i korzyści z nią związane w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: