Szabat wg Miszny.pdf

Studia Judaica 8: 2005 nr 1-2(15-16) s. 241-272

241

Ź R Ó D Ł A

Roman Marcinkowski

Uniwersytet Warszawski

SZABAT WEDŁUG MISZNY

I. POCHODZENIA I PRAKTYKI SZABATU

Powszechnie nazwę sobotniego dnia odpoczynku, stanowiącego w

judaizmie siódmy dzień tygodnia, wywodzi się od hebrajskiego rdzenia

sz-b-t, który oznacza „przestać coś robić, zaniechać czynienia czegoś,

odpocząć” (a współcześnie także „strajkować”). Jednak takie rozumienie

szabatu utwierdziło się wśród wyznawców judaizmu dopiero po niewoli

babilońskiej za przyczyną Kodeksu Kapłańskiego, opowiadającego o

stworzeniu świata przez Boga w ciągu sześciu dni i odpoczynku siódmego

dnia (Rdz 1,1-2,3) 1 . Nie jest jasne pierwotne pochodzenie tego wyrazu jak

i praktyki szabatu. Teoria wywodząca etymologię od babilońskiego sza-

pattu jest mało prawdopodobna, gdyż termin ten oznaczał piętnasty dzień

miesiąca wypadający w pełnię księżyca. Szabat powtarza się co siedem

dni, w 7, 14, 21 i 28 dniu miesiąca, które to dni uważane były przez ludy

Mezopotamii za nieszczęśliwe, objęte tabu. Wiązano je prawdopodobnie

z cyklem księżycowym, w którym wyznaczały początki kolejnych faz

księżyca 2 .

1 Różne koncepcje szabatu przedstawiają np. dwie biblijne wersje Dekalogu. Księga

Wyjścia łączy szabat ze stworzeniem świata. Świętość tego dnia opiera na zaniechaniu

pracy przez Boga, Jego odpoczynku i błogosławieństwie. Izrael zachowuje szabat naśla-

dując działanie Boże. Dla deuteronomistycznej wersji Dekalogu szabat stanowi dobrą

podstawę do uwolnienia Izraela z niewolnictwa.

2 Por. W. Tyloch, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne Bliskiego Wschodu i juda-

izmu , w: Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne , Warszawa 1974, s. 282; tenże, Judaizm ,

Warszawa 1987, s. 324-325.

242

ROMAN MARCINKOWSKI

O praktykowaniu szabatu w czasach pierwszej świątyni świadczy

Biblia hebrajska podając, że w tym dniu (podobnie jak w dzień nowiu

księżyca) nie prowadzono żadnego handlu (Am 8,5) 3 , odwiedzano mężów

Bożych (2 Krl 4,22-23), radowano się w Królestwie Izraela (Oz 2,13).

W Królestwie Judy w VIII w. p.n.e. w szabat i nów gromadzono się

w świątyni jerozolimskiej (Iz 1,13; Lm 2,6). Trzymano również straże

przy pałacu królewskim i świątyni (2 Krl 11,5-9.7).

Pod koniec VI w. p.n.e. trito-Izajasz nawołuje do uszanowania szaba-

tu poprzez ograniczenie wychodzenia, zaniechanie załatwiania i omawia-

nia spraw oraz unikanie podróży. Sam dzień nazywa świętym, godnym

czci, przyjemnością, a nawet rozkoszą (Iz 58,13-14).

Powaga szabatu rośnie tuż przed niewolą babilońską, w czasie niewo-

li i po niej. Prorok Jeremiasz nawołuje, aby nie wynosić ciężkich rzeczy

poza bramy Jerozolimy oraz nie wykonywać żadnej pracy, ale święcić ten

dzień (Jr 17,19-27). Los dynastii i miasta zależy od właściwego przestrze-

gania szabatu. Podobnie wypowiada się Ezechiel podkreślając, że szabat

jest znakiem poświęcenia Izraela Bogu (Ez 20,12 nn.). Prorok do powin-

ności kapłańskich dodaje obowiązek dopilnowania świętości szabatu (Ez

44,24). Ważność przestrzegania przepisów z nim związanych podkreśla

także wspomniany już Trito-Izajasz (Iz 56,2.4.6; 58,13), który ma wizję

uniwersalistyczną szabatu, obejmującą każdego człowieka (Iz 66,23).

Również Nehemiasz wyróżnia szabat pośród wszystkich pouczeń, zaka-

zów i nakazów danych Izraelowi przez Mojżesza (Neh 9,14). Szczególnie

ostro odnosi się do handlu z obcymi (nakazuje zamykanie bram Jerozoli-

my na czas szabatu – Neh 10,32) i grozi jeszcze większym (niż niewola

babilońska) nieszczęściem za pogwałcenie szabatu (Neh 13,15-22).

Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej, gdy zaprzestano kultu, a naród

został uprowadzony do niewoli babilońskiej lub rozproszony po innych

krajach szabat obok obrzezania stał się najważniejszą praktyką religijną

łączącą Żydów. To doświadczenie umocniło jeszcze bardziej jego pozycję

w okresie odbudowy państwa.

Gdy Ptolemeusz Soter zdobywał w szabat Jerozolimę (ok. 300 r.

p.n.e.), lud się nie bronił, co zaświadcza (za Agartarchidesem z Knidos)

Józef Flawiusz, Starożytności żydowskie (Antiquitates Judaice) 12,1 4 . Za

3 Prorok Amos działał najprawdopodobniej ok. 765-753 r.

4 Według innego dzieła Józefa Flawiusza De bello judaico (2,117) najsurowsze

przepisy szabatowe obowiązywały w gminie esseńskiej. Potwierdzenie znaleźć można

w jednym z głównych dzieł gminy z Qumran Dokumencie damasceńskim (X,14-XII,6),

SZABAT WEDŁUG MISZNY

243

panowania Seleucydów (202-167 r. p.n.e.) zakazano praktyk religijnych,

w tym również świętowania szabatu. Według przekazu deuterokanonicz-

nego uznawanego przez wyznawców judaizmu za literaturę apokryi czną

(1 Mch 2,31-38) w czasie powstania machabejskiego wielu Żydów zgi-

nęło, gdyż nie chcieli naruszyć sobotniego odpoczynku. Po tej tragedii

wprowadzono zasadę, że w obronie życia wolno odstąpić od reguł szabatu

(1 Mch 2,40-41). Wśród literatury apokryi cznej wyjątkową troską o prze-

strzeganie praw szabatowych wyróżnia się Księga Jubileuszów (2,17-32;

50,6-13), która za przekroczenie ustalonej w szabat odległości, post lub

podróżowanie statkiem nakazuje karę śmierci. Zabrania także małżonkom

kontaktów intymnych w szabat (50,8) w przeciwieństwie do wykładni ra-

binicznej, która zaleca w tym dniu wypełnianie obowiązku małżeńskiego

(B Qam 82a; Ket 62b).

Opis szabatu przedstawiony w Misznie, która poświęca mu jeden

z traktatów w porządku Mo‘ed, stanowi stosunkowo późną fazę jego roz-

woju. Tekst traktatu spisano ostatecznie na przełomie II i III w. n.e.

II. UWAGI DO TREŚCI TRAKTATU MISZNY SZABBAT

Około jednej trzeciej całego misznaickiego materiału traktatu

Szabbat zajmuje tematyka zakazu przenoszenia różnych ciężarów w ten

wyjątkowy w tygodniu dzień. Ta grupa tematyczna układa się w jedną

całość i obejmuje następujące fragmenty: Szab 1,1; 5-6; 7,3-4; 8; 9,5-11;

10-11; 16-18. Reszta tekstu da się ująć w kilka bloków tematycznych:

piątek przed rozpoczęciem szabatu: co wolno, a czego nie można robić

(Szab 1,2-3), różne zdania na ten temat szkół Szammaja i Hillela (Szab

1,4-11) oraz o podróżowaniu w piątek wieczorem (Szab 24,1); zapalanie

światła szabatowego, podtrzymywanie go i przechowywanie gorących

potraw (Szab 2-4; 22,4); lista prac zabronionych w szabat oraz kary za

nieprzestrzeganie tego zakazu (Szab 7,1-2); cytaty biblijne (Szab 9,1-4)

oraz komentarz do fragmentu Szab 7,1-2 (Szab 12-15); sytuacje wyjątko-

we podyktowane innymi niż świętowanie szabatu względami religijnymi

– koniecznością ratowania zdrowia lub życia oraz szczególnie ważnymi

zakazującym m.in. próżnych rozmów oraz ustalania zakresu obowiązków i w ogóle mó-

wienia o pracy i służbie w ten szczególny w tygodniu dzień, por. W. Tyloch, Rękopisy

z Qumran nad Morzem Martwym , Warszawa 1963, s. 131-137; R. Marcinkowski,

Utwory pozabiblijne biblioteki esseńskiej z Qumran , „Przegląd Orientalistyczny” 1991 nr

1-4, s. 132-141.

244

ROMAN MARCINKOWSKI

okolicznościami: obrzezanie (Szab 19; 9,3), leczenie (Szab 14,3-4; 22,6),

pożar i gaszenie go (Szab 16,1-6), powinności wobec zmarłego (Szab

23,4-5).

III. PRZEPISY DOTYCZĄCE SZABATU

1. W piątek wieczorem

1.1. W piątek wieczorem – co można, a czego nie wolno robić

Traktat Szabbat podaje przykłady czynności dozwolonych i zabro-

nionych do wykonania w piątek przed zmierzchem. Chodzi tu o czynno-

ści długotrwałe, podczas których można zapomnieć o nadejściu szabatu. I

tak nie wolno siadać przed fryzjerem tuż przed popołudniową modlitwą,

dopóki się jej nie odmówi 5 . Nie można także wchodzić do łaźni lub do

garbarni, ani też jeść lub sądzić. Jeśli już zaczęto którąś z tych czynności,

to powinno się ją dokończyć. Przerwać należy je jedynie dla recytowania

Szema‘, ale nie ze względu na modlitwę (Szab 1,2).

Tuż przed zmrokiem krawiec nie może wyjść z igłą, a urzędnik z

piórem. Nie wolno także czyścić ubrania, ani czytać przy świetle lampy 6

(Szab 1,3).

5 Traktat Miszny Berachot podaje, że popołudniową modlitwę (Mincha) można

odmówić o dowolnej porze od południa do zachodu słońca, por. Ber 4,1. Ch. Albeck,

Sziszsza Sidrei Miszna (hebr. Sześć Porządków Miszny ), t. 2/1958, Jeruszalaim, s. 18 wyja-

śnia, że chodzi tu o tzw. „małą Minchę”, której czas wykonania rozpoczyna się od godziny

9.30 według misznaickiej rachuby czasu, tzn. od 15.30. „Na krótko przed Minchą” ozna-

cza zdaniem Ch. Albecka pół godziny wcześniej, czyli ok. godziny dziewiątej w czasach

Miszny, tzn. około trzeciej po południu współcześnie. Niektórzy twierdzą, że chodzi tu o

termin „dużej Minchy” od godz. 6.30, czyli 12.30. Czas przed Minchą oznaczałby wtedy

południe.

6 Gdyż przez zapomnienie można rozjaśnić światło lampy, por. Ch. Albeck, jw.;

H. Danby, The Mishnah , London 1958: 100. Miszna wymienia w tym miejscu (Szab

1,4) Chananię syna Chizkiasza, syna Guriona (ewentualnie Garona) – tannaitę tzw. pierw-

szego pokolenia (50-90 r. n.e.), w którego górnej komnacie rozstrzygnięto jednego dnia

osiemnaście spraw. Niektórzy doszukują się tych osiemnastu spraw w trzech poprzednich

lekcjach (trzy pierwsze lekcje traktatu Szabbat), inni w lekcji piątej i następnych. Gemara

babilońska (13b; 14a) uwzględnia w tym miejscu pogląd Szkoły Szammaja i uznaje spra-

wy dotyczące czyszczenia ubrania i czytania jako piętnastą i szesnastą ze wspomnianych

osiemnastu. Chanania ben Chizkiasz ben Gurion był przełożonym szkoły szammaitów

przed zburzeniem świątyni w Jerozolimie. Jemu przypisuje się przywrócenie Księgę Eze-

chiela na dawne miejsce w kanonie, por. G.F. Moore, Judaism in the First Centuries of

the Christian Era. The Age of Tannaim , Cambridge 1962, I, s. 246; H.L. Strack, Einle-

itung in Talmud und Midrasch , Munchen 1921, s. 122.

SZABAT WEDŁUG MISZNY

245

1.2. Różne zdania na ten temat szkół Szammaja i Hillela

Szkoła Szammaja zabrania jeszcze w piątek wieczorem wykonywa-

nia innych czynności, na które zezwala Szkoła Hillela. Są to: moczenie

atramentu 7 , wonnych olejków oraz wyki 8 , chyba, że zdąży się ją zamoczyć

jeszcze za dnia (Szab 1,5).

Wkładanie przędzy lnu do pieca, chyba, że wyschnie jeszcze za dnia.

Umieszczanie wełny w kotle, chyba, że nabierze koloru przed zmierz-

chem. Zastawianie sieci na zwierzęta, ptaki i ryby, chyba, że dokona się

łowów jeszcze za dnia 9 (Szab 1,6).

Sprzedawanie obcemu, tzn. nie-żydowi, dźwiganie razem z nim, a

tym bardziej więcej niż on, chyba, że dojdzie za dnia do pobliskiego miej-

sca 10 (Szab 1,7).

Dawanie skór do wyprawy garbarzowi oraz odzieży obcemu praczo-

wi, chyba, że wykonają pracę jeszcze za dnia 11 . Szkoła Hillela zezwala na

to dopóki świeci słońce 12 (Szab 1,8).

Obie szkoły (Szammaja i Hillela) zaś zezwalają na uruchamianie

tłoczni oliwy i winogron (Szab 1,9).

Zabrania się w piątek wieczorem pieczenia mięsa, smażenia jajek i ce-

buli, chyba, że czynności te zakończy się jeszcze za dnia. Nie można także

wkładać chleba do pieca, gdy zapada zmrok, ani placka na rozżarzone wę-

gle, chyba, że zdążą się pokryć skórką przed zmierzchem 13 (Szab 1,10).

Można natomiast w piątek wieczorem, gdy zapada zmrok wkładać do

pieca paschę 14 oraz podtrzymywać ogień na palenisku w Izbie Paleniska 15 .

7 Atrament (hebr. „dejo”) stanowił w czasach Miszny substancję stałą, którą przed

użyciem rozpuszczano.

8 Ch. Albeck, jw., s. 19 w swym hebrajskim komentarzu używa wyjątkowo angiel-

skiego terminu „vetch” – wyka.

9 Polowanie należy do prac zabronionych w szabat, por. Szab 7,2.

10 Tosefta’ dopuszcza dojście za dnia do pierwszego domu w jego nieżydowskiej

miejscowości. Talmud Jerozolimski natomiast wymaga dotarcia do jego domu lub zamie-

rzonego wcześniej celu podróży przed nadejściem szabatu, por. także Ch. Albeck, jw.

11 Chodzi tu o nieżydowskiego pracza, podobnie też garbarza, por. Ch. Albeck,

jw., s. 20.

12 Rabban Szymon ben Gamaliel, żyjący w II w. n.e., twierdzi, że w domu jego ojca

(Gamaliela z Jawne) panował zwyczaj dawania białej odzieży do prania obcemu praczowi

na trzy dni przed szabatem (Szab 1,9).

13 Rabbi Eliezer (ben Hyrkanos) twierdzi, że wystarczy, jeśli stwardnieje tylko spód.

14 Tzn. baranka paschalnego, gdy święto Pesach wypada w szabat.

15 Ten przepis prawny odnosi się do czasów, kiedy sprawowano kult w świątyni

jerozolimskiej. Izba Paleniska znajdowała się z prawej strony wewnętrznego dziedzińca.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: