Opracowanie zagadnień na egzamin ze społeczeństwa obywatelskiego
Opracował Adam Górka
1. Społeczeństwo i obywatelskość
Społeczeństo – pojęcie socjologiczne oznaczające dużą grupę społeczną zamieszkującą określone terytorium. Zgodnie z definicją prof. dr hab. Konstantego Wojtaszczyka (UW) jest to zbiorowość ludzi stanowiąca względnie autonomiczną i zamkniętą całość, wyodrębnioną na zasadzie terytorialnej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej. Za wyróżniki społeczeństwa można uznać religię, tożsamość i język.
Zbiorowość społeczna – zbiór osób zajmujących w danym czasie, trwale lub nietrwale daną przestrzeń, między którymi mogą zachodzić interakcje lub pojawiać się stosunki społeczne. Zbiorowość społeczna tworzy się w pięciu etapach:
1) etap styczności społecznej (zainteresowanie drugą jednostką)
2) etap wzajemnego oddziaływania (jednostki dokonują zachowań wobec siebie nawzajem)
3) etap oddziaływań ciąglych (systematyczne, stałe zachowania wobec siebie nawzajem)
4) tworzenie się stałych stosunków między podmiotami społecznymi (formalnych lub nieformalnych)
5) wzajemne zależności miedzy podmiotami wewnątrz grupy
W ten sposób powstaje nowy podmiot zbiorowy, który może wchodzić w interakcje z innymi podmiotami (zbiorowymi lub jednostkowymi).
Obywatelskość – jest to aktywność w życiu społecznym, ekonomicznym i politycznym. Ładnie, naukowo brzmiącą definicją jest ta doktora Kazimierza Dziubki (UWr): obywatelskość to zespół etyczno-moralnych, intelektualnych, prawnych, społecznych i mentalno-kulturowych predyspozycji oraz zachowań człowieka jako obywatela, ukształtowanych na podłożu jego podmiotowego statusu prawnego.
2. Definicje społeczeństwa obywatelskiego
Na bazie zagadnienia nr 1 można stwierdzić, że społeczeństwo obywatelskie to po prostu ludzie aktywni pod względem społecznym, politycznym i ekonomicznym, przejawiający chęć do robienia czegokolwiek. Niestety mądrzy ludzie z Polski i zagranicy, którzy się znają na tym o wiele lepiej i którzy temu zagadnieniu poświęcili całe swoje życie, wymyślili różne błyskotliwe definicje, które biedni studenci politologii muszą sobie przyswoić.
Definicja Ingi Składkowskiej: społeczeństwo obywatelskie to ludzie aktywni, samoorganizujący się, dobrowolne stowarzyszenia i związki na wielu poziomach przestrzeni społecznej. Społeczeństwo obywatelskie to pomost między społeczeństwem jako całością a władzą w danym państwie.
Definicja Anthoniego Blake'a (podejście aksjologiczne): społeczeństwo obywatelskie to zbiór pewnych idei, wartości oraz zjawisk społecznych, których podstawowym celem jest zapewnienie wolności i oddzielenie władzy od ucisku, zniewolenia społeczeństwa, a także zapewnienie prawa do własności prywatnej.
Definicja Victora Pereza Diaza (podejście instytucjonalne): społeczeństwo obywatelskie to zbiór instytucji społeczno-politycznych, do ktorych należy w szczególności władza i państwo respektujące rządy prawa, system instytucji społecznych takich jak: organizacje dobroczynne, stowarzyszenia, które działają na podstawie dobrowolnej współpracy oraz wspólna platforma dyskusji między władzą i państwem a tymi organizacjami.
Definicja Andrzeja Zolla (najtrafniejsza według pana dr Sienkiewicza): społeczeństwo to zespół instytucji oraz różnego rodzaju dobrowolnych, spontanicznych organizacji, związków i stowarzyszeń, który jest podstawą samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli a zarazem stanowi wyraz ich własnej aktywności, inicjatywy i potrzeb. Podstawą społeczeństwa obywatelskiego jest samoorganizowanie się obywateli.
3. Teorie społeczeństwa obywatelskiego
Nie jestem pewien czy panu doktorowi chodziło akutat o to ale tak czy inaczej oto poglądy kilku myślicieli na kwestię społeczeństwa obywatelskiego:
Arystoteles – prowadził rozważania na temat tego co dziś byśmy nazwali społeczeństwem obywatelskim. Dostrzegał to w greckiej polis. Główną cechą społeczeństwa obywatelskiego jest to, że wypływa ono z natury człowieka. Człowiek ma wrodzoną chęć i prawo do działania. Arystoteles łączył społeczeństwo obywatelskie z demokracją bezpośrednią. Podstawą społeczeństwa obywatelskiego są ludzie wolni, którzy posiadają pełnię praw obywatelskich.
John Locke – w Dwóch traktatach o rządzie identyfikował społeczeństwo obywatelskie z umową społeczną. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo aktywne politycznie. Locke skupiał swoją uwagę tylko na tej płaszczyźnie. Aby społeczeństwo obywatelskie mogło funkcjonować w państwie, muszą tam istnieć pewne demokratyczne instytucje – niezawisłe sądy, rozdzielenie władzy ustawodawczej i wykonawczej.
Georg W. F. Hegel – jego zdania na ten temat należy szukac w pracy Zasady filozofii prawa, w której nawiązuje do koncepcji liberalnej. Społeczeństwo obywatelskie jest pewnym zjawiskiem, które zachodzi między rodziną a państwem. Społeczeństwo obywatelskie skupia się wokół organizacji zrzeszających podmioty gospodarcze. Społeczeństwo obywatelskie to także aktywność indywidualna.
Alexis de Tocqueville (podejście socjologiczne) – twierdził, że społeczeństwo obywatelskie to współpraca między obywatelami, ktora prowadzi do wytworzenia wzajemnych więzi i zależności.
4. Cechy społeczeństwa obywatelskiego
- funkcjonują bogate i niejednorodne struktury grup interesu
- są stworzone warunki do podejmowania wolnych decyzji przez obywateli w kwestii udziału w różnych formach organizacji
- społeczeństwo obywatelskie budowane jest w sposob oddolny, niezależny od ingerencji państwa
- tworzy siatkę powiązań i struktur pośredniczących pomiądzy państwem a jednostkami i grupami społecznymi
- władza pochodzi od narodu
- każda władza działa na podstawie i w granicach prawa
- podstawą systemu prawnego jest przestrzeganie norm konstytucji i prawa międzynarodowego
- system źrodel prawa jest jasny i uwzględnia interesy obywatela
- istnieje system ochrony praw i wolności obywatelskich (trybunał konstytucyjny, rzecznik praw obywatelskich)
- obywatele mają prawo i możliwość udziału w różnych dziedzinach życia społecznego
- istnieją prawne gwarancje tworzenia organizacji wyrażających interesy obywateli (w Polsce są to na przykład: Ustawa o fundacjach, Ustawa Prawo o stowarzyszeniach, Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie)
- upodmiotowienie obywateli w wymiarze politycznym, społecznym, ekonomicznym i kulturalnym
- istnieje sieć autonomicznych instytucji i powiązań między obywatelami (pod postacią stowarzyszeń, związków, porozumień)
- członkowie społeczeństwa obywatelskiego mają ukształtowane trwale wzorce postępowania, do których należą w szczególności: poczucie współodpowiedzialności, wzajemny szacunek i zaufanie, gotowość do współpracy i zainteresowanie wspólnym dobrem
5. Wymiary społeczeństwa obywatelskiego
Jest to podział społeczeństwa obywatelskiego według prof. Wiktora Osiatyńskiego:
- wymiar czynny – poprzez spoleczeństwo obywatelskie realizują się cele i interesy składających się nań grup oraz jednostek wchodzących w skład tych grup.
- wymiar bierny (inaczej obronny) – spoleczeństwo obywatelskie służy hamowaniu i równoważeniu władzy państwowej
6. Przejawy społeczeństwa obywatelskiego
- samorząd terytorialny
- organizacje pozarządowe
- wybory i referenda
- wolontariat
- aktywne przywództwo
- aktywność polityczna
- aktywna działalność w różnych grupach społecznych
- wspieranie inicjatyw społecznych
- aktywny udział w akcjach społecznych (wiece, manifestacje, zbiórki publiczne)
- działanie dla dobra wspólnego
7. Typologie społeczeństwa obywatelskiego
Czyli podział dokonany przez Ingę Składkowską:
Społeczeństwo funkcjonalne – istnieje w wolnym państwie, w systemie demokratycznym, rozwiniętej demokracji parlamentarnej. Podstawową cechą jest samoorganizacja. Jego rolą jest ograniczanie ingerencji państwa, a także uzupełnianie jego działalności.
Społeczeństwo rewolucyjne – pojawiło się i funkcjonowało w latach 60. XX wieku w Ameryce Południowej i Środkowej oraz w Europie Południowej (szczegolnie w Hiszpanii). Pełniło ono rolę ruchu protestu wobec niedemokratycznego państwa, stając się motorem do przeprowadzenia demokratycznych przemian ustrojowych.
Społeczeństwo etyczne – ten rodzaj społeczeństwa funkcjonował w Polsce na początku lat 70. XX wieku. Jego celem było formułowanie opozycji wobec niedemokratycznego, upartyjnionego państwa. Pojawiło się w związku ze strajkami. Nazywa się je etycznym, ponieważ łączyły je wspólne cele i wartości. Chodzi tu o wartości chrześcijańskie, które umocniły się w szczególności pod koniec lat 70.
Społeczeństwo stanu wojennego – różni się od społeczeństwa etycznego tym, że jest silniejsze. Pojawia się wymiar się jego wymiar instytucjonalny, formalno-prawny (Solidarność).
Społeczeństwo wyłączone – z punktu widzenia demokracji jest ono najgorszym możliwym rozwiązaniem. Ma samo w sobie negatywny wpływ na demokrację. Ten typ społeczeństwa funkcjonował w Polsce od 1984 do 1986 roku. Władza wprowadzając stan wojenny, niejako zdradziła polski naród i społeczeństwo przestało władzy ufać, wolało się z nią wogóle nie utożsamiać, samodzielnie rozwiązywać swoje problemy.
Społeczeństwo prodemokratyczne – istniało w Polsce od roku 1986 do upadku PRL.
Funkcje społeczeństwa prodemokratycznego;
- czynnik który wypełniał środowisko demokratyczne
- czynnik współtworzący zmianę systemową
- czynnik organizujący w przejściu do demokracji
- czynnik będący podłożem wyłonienia systemu politycznego
Przejawy społeczeństwa prodemokratycznego:
- dobrowolne stowarzyszenia
- sfera debaty publicznej
- powstanie jawnej Tymczasowej Rady NSZZ Solidarność i Tymczasowej Krajowej Rady Rolników Solidarność
- manifestacje ruchu Wolność i Pokój
- happeningi Pomarańczowej Alternatywy
- legalne wydawanie czasopism opozycyjnych Res Publica i Ład
- III pielgrzymka papieża do Polski
- odrodzenie PPS
- wizyta Michaiła Gorbaczowa w Polsce wiosną 1988
- telewizyjne spotkanie Wałęsa-Miodowicz w listopadzie 1988
- powstanie Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie
- jawne i poufne rozmowy między władzą a opozycją i coraz wyraźniejsze zapowiedzi obrad Okrągłego Stołu
Wybory z 4 VI 1989 stworzyły podstawę do funkcjonalnego społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.
8. Geneza i tradycje społeczeństwa obywatelskiego w Polsce
Społeczeństwo obywatelskie w Polsce narodziło się w sposób calkowicie odmienny od innych panstw europejskich. Nie było ono łącznikiem, posrednikiem między obywatelem a władzą ale sopsobem przeciwstawiania się zborcy. W XIX wieku istniała wśrod Polaków aktywność społeczna obejmująca wiele dziedzin jak na przykład samopomoc gospodarczą, działalność edukacyjną czy kulturalną. Wszystkie te działania miały u swej podstawy identyfikację narodową i chęć niszczenia obcego, wrogiego systemu. W ten sposób w mentalności Polaków wytworzyła się dychotomiczna wizja świata – podział na obcych i swoich. Polska szkoła obywatelskości uczyła pracy na rzecz pewnej wyobrażonej wspólnoty, przeciwko lub w najlepszym wypadku obok systemu państwowego i narzuconego porządku prawnego.
Po zakończeniu I wojny światowej Polacy cieszyli się niepodległością jedynie przez 20 lat. Następnie przyszedł czas okupacji niemieckiej, gdy znów aktywność społeczna Polaków musiała zejść do podziemia i bronić się przed wrogim aparatem państwowym.
Wraz z końcem II wojny światowej nastały czasy komunizmu, które ostatecznie wpłynęły na postrzeganie w Polsce koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Z powodu całkowitego zawłaszczenia przestrzeni publicznej przez państwo powstała koncepcja społeczeństwa drugiego obiegu – nie tyle przeciwstawnego reżimowi totalitarnemu, co istniejącego obok, niezależnie od niego. Zdodnie z tą koncepcją, aktywność obywatelska miała być całkowicie odcięta od polityki i rynku.
Doświadczenia Polaków z czasów okupacji i totalitaryzmu mają wpływ na obecne postrzeganie kwestii społeczeństwa obywatelskiego w naszym kraju, na brak wiedzy na ten temat i brak zaintresowania nim. Dopiero w ostatnich latach następuje ewolucja poglądów związanych z tą dziedziną. Związane jest to z rozwojem w Polsce organizacji pozarządowych i samorządności. Powoli pojawia się zainteresowanie inicjatywami społecznymi, instytucjami realizującymi cele społeczne oraz wolontariatem.
9. Zagadnienie organizacji pozarządowych
Organizacje pozarządowe (Non-governmental organizations - NGOs) są podstawowym przejawem społeczeństwa obywatelskiego. Organizacja pozarządowa to zorganizowana grupa ludzi o wspólnym programie i celu. W Polsce organizacja pozarządowa musi:
- posiadać statut
- demokratycznie wybierać swoje władze
- działać na podstawie i w granicach prawa
- być zarejestrowana
- posiadać unikalną nazwę
Organizacje pozarządowe to część systemu społeczno-gospodarczego państwa. Stanowią one tak zwany trzeci sektor.
Istota i znaczenie organizacji pozarządowych:
- bycie pośrednikiem między obywatelem a państwem
- artykułowanie i zaspokajanie różnorodnych, złożonych potrzeb społecznych
- propagowanie czynnej postawy obywatelskiej we wszystkich sferach życia społecznego
- propagowanie pluralizmu życia społecznego
Specyficzne cechy NGOs w U.E.:
- nie wchodzą w skład żadnych struktur administracji rządowej ani samorządowej
- nie są stale finansowane z budżetu państwa (co nie wyklucza jednorazowych dotacji)
- nie są organizacjami politycznymi, religijnymi, gospodarczymi ani związkami pracowników czy pracodawców, jak również nie działają pod stałą kontrolą tego typu organizacji
-...
politycznie