literatura popularna - notatki z tekstów i pojęcia.doc

1.        Definicje

KULTURA MASOWA – złożony kompleks zjawisk: wzorów, norm, praktyk i przedmiotów, występujących w kulturze nowożytnych, zindustrializowanych społeczeństw; namiastkowa, uproszczona, imitacyjna wersja kultury wyższej i ludowej, poddana prawom rynku, bezosobowa i anonimowa, zhomogenizowana, łatwa w recepcji, bierne uczestnictwo, brak reakcji zwrotnej, powszechność kopii i substytutów, funkcje kompensacyjne, pseudofilozofie i zdegradowane mity, ważną rolę pełnią motywy gwałtu, sensacji i przygody; dotyczy szerokiego zasięgu standardowych treści i wzorów przy wykorzystaniu środków masowego przekazu; koncepcja anonimowej masy, zjawisko „samotnego tłumu”, cywilizacyjne i technologiczne przemiany, rozwój pojmowany jako erozja i wulgaryzacja, zamiana jakości w ilość, dzieła w towar.

KULTURA POPULARNA – definiowana w opozycji do kultury wysokiej, synkretyczna i płynna sfera praktyk, stanowi stały składnik kultury globalnej, zapewnia szeroką komunikację społeczną poprzez znoszenie wszelkich barier, przeznaczona dla wszystkich, dostępność inicjacyjna i łatwość uzyskiwania komunikacyjnych kompetencji, otwarta i uniwersalna, niezbędna standaryzacja, respektowanie powszechnych potrzeb i nawyków, jest miejscem spotkania i domeną ciągle poszerzającej się wspólnoty zachowań, logika emocji.

Funkcje kultury popularnej:

1.        Terapeutyczna (eskapizm, przeżywanie emocji, fantazjowanie na jawie, utożsamianie się z bohaterem, przeżycia kompensacyjne, popularność pewnych tematów w literaturze czy filmie)

2.        Regulacyjna (przekazywanie i zakorzenianie wartości, udzielanie wskazówek dotyczących akceptowanych zachowań – działa jak instytucja publiczna, przejaw funkcji w malarstwie narodowym)

3.        Integracyjna (stwarzanie poczucia przynależności i wywoływanie jednolitych reakcji, wspólnota doświadczenia, przejawia się w koncertach, igrzyskach, widowiskach)

4.        Estetyczna

LITERATURA POPULARNA – utwory przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelników, nastawione na realizację ich potrzeb osobowościowych, dostarczanie im rozrywki i silnych przeżyć emocjonalnych; nieostre granice, często wchodzi w kontakt z literaturą wysokoartystyczną i ludową, pojęcie zmienne historycznie; wywodzi się z romansu greckiego, piśmiennictwa religijnego, orientalnej fantastyki, romansu rycerskiego, opowieści karolińskiej; rozkwit gatunku w XIX i XX w. – powieść fantastycznonaukowa, powieść frenetyczna, powieść tajemnic, melodramat, powieść rodzinna, western, powieść kryminalna, powieść dżungli, fantasy, horror, powieść zeszytowa, powieść wojenna, szpiegowska, polityczna, gangsterska i policyjna, pornografia; funkcjonowała zarówno w obiegu mieszczańsko-inteligenckim, jak i ludowym; związki z filmem, serialem i nowymi mediami.

·          Problem gatunków.
Gatunki przejęte z piśmiennictwa wysokoartystycznego (powieść i nowela). Odmiany gatunkowe identyfikowane na podstawie kryterium tematycznego i estetycznego, z charakterystycznych repertuarem rozwiązań fabularnych, typów postaci, narracji i stylu. Rozwijają się niezależnie i mają odmienne funkcje.

·          Autor.
Nie realizuje własnej ekspresji twórczej, podporządkowany czytelniczemu zapotrzebowaniu w danym czasie. Komercjalizacja procesu twórczego, nastawionego na sukces – autor „gwiazdor”, nazwisko staje się znakiem firmowym, sukces rodzi naśladowców. Autor wyrobnik pióra – nazwisko pozbawione prestiżu, przypisane do serii wydawniczej, czy okładki, wstydliwe pseudonimy lub anonimowość, powszechne piractwo.

·          Wydawca.
Pośrednik między autorem a odbiorcą, reprezentuje interesy czytelników, maksymalizacja zysków przy obniżeniu kosztów produkcji, dba o chwytliwy tytuł, atrakcyjną okładkę, zajmuje się reklamą i dystrybucją.

·          Odbiór.
Dobrowolny, nie przynosi prestiżu, lektura nieprzydatna dla zabicia czasu i oderwania się od rzeczywistości.

Chwyty literatury popularnej: in media res („w środek rzeczy”, dramatyczna akcja od pierwszej strony, kompozycja otwarta), słowa-klucze (śmierć, tajemnica, morderstwo, wyspa), budowanie klimatu, stereotypy antycypacyjne (wprowadzenie do dalszych części, zapowiedzi), odniesienia do wirtualnego czytelnika (wpisanego w tekst).

Funkcje literatury popularnej:

Ø       ludyczna

Ø       kompensacyjna (bogata i atrakcyjna fikcja rekompensuje szarą rzeczywistość)

Ø       konsolacyjna (pociesza, zawsze kończy się szcześliwie)

Ø       ewazyjna, eskapistyczna (ucieczka, oderwanie od rzeczywistości)

Ø       konsolidacyjna (jednoczy czytelników)

Ø       dydaktyczna / poznawcza

OBIEGI LITERATURY – kategoria historyczno-socjologiczna wykorzystywana w badaniach relacji między zbiorem określonych tekstów a ich publicznością; w koncepcji obiegów najistotniejsze jest badanie zachowań publiczności, praktyki wyboru tekstów oraz techniki ich czytania; obieg literacki wiąże ze sobą pisarzy, czytelników, teksty, instytucje, sytuacje i praktyki komunikacyjne.

1.        Wysokoartystyczny – pisarz twórcą i ekspertem, strażnikiem tradycji i znawcą wzorów, tekst traktowany jako dzieło sztuki, wykształcony i kompetentny odbiorca

2.        Popularny – pisarz pełni funkcję technika literackiego, realizuje określone zamówienie społeczne, posługuje się konwencjami, schematami i modelami; niezbyt wygórowane wymagania wobec odbiorcy, publiczność nieograniczona społecznie, zmienna i nieokreślona, oczekuje się od niej jedynie wolnego czasu i minimum środków materialnych; decydująca rolę odgrywają kryteria rynkowe, poziom i styl zależny od prawa popytu; poetyka stereotypu, formuły, schematu, toposu; powszechna dostępność; sytuacja ludyczna, forma rozrywki.

3.        Brukowy – dla czytelników przedgazetowych, w formie broszury, zeszytu, prasowego odcinka, kalendarza i druku; model biernego odbiorcy, często analfabety, oparta na komunikacji oralnej; pisarz jako adaptator.

4.        Jarmarczno-odpustowa – forma reliktowa, związana z liturgicznym kalendarzem świąt; tradycja literatury kaznodziejskiej i hagiografii; przypowieść i literatura religijna oraz teksty użytkowe: wzory listów, recepty i przepisy, wróżby; funkcja dydaktyczno-umoralniająca.

5.        Obieg „dla ludu” – funkcja edukacyjna i umoralniająca z elementami ludycznymi w celu szerzenia oświaty wśród chłopów; forma książeczek i periodyków rozpowszechnianych przez kościół lub partie polityczne.

BESTSELLER – książka zdobywająca rynek i uznanie czytelników, odnosząca przy tym niekiedy sukces artystyczny; główne cechy: aktualny lub modny temat, dziennikarski styl z nielicznymi opisami, krótkimi dialogami, wartką akcją i nieoczekiwanymi zwrotami, sensacyjna fabuła z elementami erotyki oraz związki z filmem (z myślą o przeniesieniu na ekran); wyróżniki sukcesu rynkowego: największa liczba rozpowszechnionych egzemplarzu (w porównaniu do innych pozycji), szybki wzrost krzywej sprzedaży i jej spadem do poziomu dobrej sprzedaży, podatność na działania marketingowe, walor nowości.

a)        bestseller RZECZYWISTY – wydany po raz pierwszy, nosi w sobie wszystkie cechy wyróżniające go spośród innych pozycji, przeciwieństwo literatury wysokoartystycznej;

b)       Bestseller MIANOWANY – książka wykazująca podobieństwo do bestselleru rzeczywistego, oczekiwane są korzyści wydawnicze lub mianowanie odbywa się bez zrozumienia rynkowego zjawiska, niekoniecznie wydany po raz pierwszy, wznowienia po latach i tłumaczenia przechodzą do tej kategorii ze względu na już raz przypisaną im nazwę bestselleru; wydawniczy, czytelniczy, artystyczny lub absolutny.

STEREOTYP – schematyczna, gotowa forma, szablon, zamknięta struktura pozbawiona piętna osobowego, wytwór zbiorowości, zawsze emocjonalnie nacechowany i wartościujący, funkcja integracyjna i fatyczna; w obrębie kultury popularnej stereotyp staje się zaborczy i agresywny, ogranicza swobodę umieszczania znaków w nowych kontekstach, wymusza konsekwencję w jego stosowaniu, anonimowy - ukrywa się pod pozorną elegancją i wykwintnością; przykłady w literaturze: związki frazeologiczne, język miłosny w literaturze popularnej (motywy ognia, wichru, prądu, fauny i flory, zjawisk atmosferycznych), opisy bólu, rozpaczy, tęsknoty, nagromadzenie czasowników by przyspieszyć tempo zdarzeń, topos przyrody jako przedłużenia ludzkiego świata, zjawisko refrenowej kompozycji, pejzaże jako obraz myśli i uczuć bohatera, bogactwo przeżyć i prawość charakteru przypisane pięknym postaciom, kalectwo i brzydota jako synonim występku, stereotypy fabularne, schematy akcji i rozwiązań kompozycyjnych (happy end, suspens).

2.        „Literatura popularna a problemy historycznoliterackie” Z. Jarosiński

1918-1932 – wzmożona produkcja literatury popularnej w Polsce, powstają nowe wydawnictwa, m.in. „Rój” pod red. Wańkowicza.

·          Lit. popularna żeruje na wysokoartystycznej, wykorzystując jej tematy i wartości

·          Czytelnik wybiera książkę kierując się nazwiskiem autora, który kojarzony jest z konkretnym stylem pisarskim, gatunkiem, marką.

·          Podtytuł jako uwiarygodnienie treści.

Dwie reguły semantyki literatury popularnej:

A.      Reguła synonimiczności
poszczególne wydarzenia, działania, rekwizyty składają się w wyodrębnione ciągi znaków połączonych ze sobą w relacji uzupełniania się i powtarzania tych samych sensów, praktyka łączenia szeregów elementów synonimicznych wokół naczelnych postaci, konceptów fabularnych, tematów, synonimiczność buduje atmosferę, organizuje świat powieściowy, zatrzymuje akcję, aktualizuje kategorię wzoru osobowego – bohaterowie jako realizatorzy postaw wzorcowych

B.       Organizacja tekstu wokół opozycji „swoje” – „obce”
sprzyja procesom identyfikacji, używa stereotypów, wprowadza aksjologią wartości dobra i zła, opozycja ta zbudowana jest na poczuciu normy społecznej (obyczajowej, moralnej, psychologicznej), „swoje” jest to, co mieści się w prezentowanej normie, „obce” jest odstępstwem od normy, ucieczką bądź zaprzeczeniem

3.        „Z teorii bajek” Čapek
 

·          Najstarsza teoria bajki pochodzi od Platona – bajki to bajanie nianiek.

·          XVIII w. – bajki zostały uznane za przesądy ludowe i niedorzeczności, ale można się nimi uroczo bawić i maskować moralizowanie i dydaktykę.

·          Romantyzm – bajka źródłem wszelkiej poezji, ujawnia się w niej oryginalna twórczość ludowa i poetyckość, wyraża się w nich sama dusza narodu, bajka ludowa stała się głównym dokumentem rodzimych kultur narodowych i plemiennych wartości.

Teorie dotyczące genezy bajek:

a.        Filologiczna – wszystkie bajki mają jedno źródło, zostały przenoszone wraz z migracjami kupców i jeńców, podróżników, żołnierzy, żeglarzy i misjonarzy; wg jednych praojczyzna bajek znajduje się tam, gdzie motyw bajkowy pojawia się w formie najprostszej, wg innych tam, gdzie znajdujemy go w najbogatszym rozwinięciu (T. Benfey).

b.        Antropologiczna – bajki reliktami odwiecznych mitologii i koncepcji światopoglądowych, włączone do kręgu funkcji religijnej (E. B. Taylor, A. Lang).

c.        Psychologiczna – bajki jako produkt indywidualnej wyobraźni, wywodzą się z sennych przeżyć i fantazji (M. Müller, Laistner).

Wspólne cechy bajek:

·          rodzą się z potrzeby opowiadania i rozkoszy słuchania (pierwotnie opowiadanie ustne, gawęda)

·          oparte na kłamstwie i kombinacji wyobrażeń

·          nieokreślony czas i miejsce akcji (bardzo dawno, gdzieś daleko, w innej rzeczywistości)

·          dystans społeczny (bohaterem może być król, królowa, ale też pustelnik, czarownik)

·          półrealność (oderwanie od rzeczywistości)

·          upodobanie powtórzeń (naturalna skłonność podczas oralnego opowiadania akcji)

·          epicka akcja (nie zostawia czasu na zatrzymanie się i zadawanie pytań)

·          ze względu na oderwanie od rzeczywistością są rezerwatem dla wypartych z kultury treści, wierzeń, przesądów i postaci

Bajki krótkie – zmierzają do określonej puenty prostą drogą, ich puentę stanowi dowcip słowny, pouczenie lub morał (bajki zwierzęce, fabuły etiologiczne, bajki anegdotyczne, bajki logiczne i intelektualne).

Bajki długie – ich celem jest utrzymanie słuchacza w napięciu, ukołysanie go, nie bawi końcową puenta, a całym swym przebiegiem, bajarz wtrąca dygresje i powtórzenia (po trzykroć), nawarstwia bohaterskie czyny i przygody, buduje motyw na motywie, akcja chaotyczna, lecz złożona i długa, kończy się perspektywą szczęśliwego życia, walka jest zakończona a dzielność nagrodzona.

Podanie – w odróżnieniu od bajek jest zawsze zlokalizowane historycznie albo topograficznie, odnosi się do konkretnego miejsca (zamku, rzeki, skały lub osoby), każde podanie ma określony stosunek do rzeczywistości, pomimo swej fantastyczności wskazuje, że jest lub było przedmiotem wiary, jest formą stałą i niezmienną, prostsze i surowsze, nie dopuszcza dowolnego wzbogacania lub kawałkowania, nosi charakter historyczny.

Legenda – (z łac. zbierać, wybierać, to co powinno być przeczytane), pierwsze miały charakter hagiograficzny i czytane były podczas posiłków w klasztorach, ma dać czemuś świadectwo, jest pouczeniem i wskazaniem drogi, określony czas i miejsce wiązały się z kultem relikwii.

Typowe motywy bajkowe:

Ø       spełnione życzenie

Ø       podarunek

Ø       przypadek

Ø       rzecz znaleziona

Ø       czarodziejska różdżka

Ø       pomoc

Ø       przeszkody

Ø       sukces

...