Literatura ludowa

Początki literatury ludowej biorą swoje źródło w folklorze ludowym, którego istotnym elementem były wszelkiego rodzaju opowieści i podania przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie. Wiejski nurt literatury najpełniejszy swój wyraz osiągnął dopiero w wieku dziewiętnastym oraz dwudziestym. Wiązało się to m.in. z wcześniejszą sytuacją chłopów, którzy podlegali ustawie pańszczyźnianej, w przeważającej zaś ilości nie potrafili ani czytać, ani pisać. Dziewiętnasty wiek przyniósł zniesienie pańszczyzny i zainicjował starania o szerszy dostęp ludności wiejskiej do edukacji. Pierwsze zaś dziesięciolecia XX wieku to okres intensywnej działalności grupy pisarzy ludowych, należących do Związku Literatów Ludowych powstałego w roku 1933. Wydawano wówczas również czasopismo o charakterze ludowym zatytułowane "Wieś i Jej Pieśń". Niemal trzydzieści lat później w roku 1968 w Lublinie pojawiło się Stowarzyszenie Twórców Ludowych, propagujące twórczość folklorystyczną

W XX wieku coraz powszechniejsze stawały się zróżnicowane teorie, które miały scharakteryzować specyfikę kultury i literatury ludowej. Analityczny opis na ten temat przedstawił K.L. Koniński w dziele "O kulturze ludowej". Zbadał on nie tylko piśmiennictwo wiejskie, ale również robotnicze.

Inny znany badacz literatury - Stanisław Pigoń w książce zatytułowanej "Zarys nowszej literatury ludowej", wydanej tuż po wojnie, w roku 1946, określił wytyczne jakimi warto kierować się w określaniu specyfiki literatury ludowej. Należą do nich m. in.: typ kultury, osobowość i charakterystyczna mentalność ("kodeks społeczno-etyczny człowieka pracującego na roli"), światopogląd zdominowany przez określone wartości religijne, specyficzna wyobraźnia, język i styl wynikający ze związku twórcy ze środowiskiem ludowym. Powyższe elementy można uzupełnić propozycją J. Kucianki, która wzięła również pod uwagę pochodzenie wiejskie, brak edukacji w zakresie literatury, ciężką pracę fizyczną, niepodważalną i nierozerwalną przynależność do własnego środowiska. To umożliwiło włączenie do piśmiennictwa ludowego (głównie na terenie Śląska w 2 poł. XIX w. oraz na początku wieku XX) również tekstów twórców o pochodzeniu proletariackim, mających swe źródło w rzeczywistości wiejskiej. Literatura ludowa nie obejmuje jednak pojawiających się w latach dwudziestych XX wieku utworów robotniczych, a także tzw. Ruchu Robotników szczególnie aktywnych po drugiej wojnie światowej.

W zakresie literatury nakierowanej na nurt wiejski mamy do czynienia z jednej strony ze swoistym zróżnicowaniem w zakresie regionalnym, natomiast z drugiej z procesem ujednolicania tego nurtu przez zorganizowane, ogólnopolskie życie literackie. Najpełniejszy wyraz tej sytuacji odnajdziemy w twórczości poetyckiej. Swoje źródło bierze ona z potrzeby tzw. autokreacji, która oddawała bliską folklorowi pozycję twórcy-wykonawcy. Liczył się również pewien prestiż społeczny pisarza oraz mitologizacja pisma i druku.

Wśród zróżnicowanych pod względem poetyki i funkcji tekstów poetyckich możemy wyróżnić takie zjawiska jak:

·         Poezja magiczno-rytualna - reliktowa, stanowi ona odniesienie do regularnych cykli przyrody, ma funkcję obrzędowo-sakralną, na ogół przekazywana ustnie (K. Zaborowska, R. Grzegorczykowa, K. Wołos);

·         Poezja religijna - stale żywotna, również posiada funkcję sakralno-obrzędową, zawiera mnogość nawiązań i motywów o charakterze religijnym, które są także elementem ludowej wyobraźni (J. Luśtych, J. Myjak-Myjkowski, M. Kajka);

·         Poezja moralizatorsko-dydaktyczna - szczególnie popularna w 2 poł. XIX w. i na początku wieku XX, stanowi pewien wzór zachowania, wychowuje i naucza, nakazuje m.in. pobożność, pracowitość, trzeźwość (F. Olszewski, W. Grzegorczyk-Poniewierka);

·         Poezja rodzinna i domowa - skupiona na podtrzymywaniu tradycji obrzędowej, rodzinnej i sąsiedzkiej, należą do niej m.in. utwory o charakterze weselnym, pogrzebowym, podejmuje również tematykę dożynkową oraz pór roku; to jeden z wiodących i głównych nurtów polskiej poezji ludowej (J. Ligoń, J. Rak, D. Szendzielorz, P. Hołyszowa, S. Okoń, A. Skupień-Florek, J. Grabarczuk, A. Pach, W. Kuchta, M. Basa);

·         Poezja satyryczna i tzw. wierszowana humorystyka - twórczość o charakterze żartobliwym, obejmująca min.: humoreski, bajki, satyry, fraszki (J. Rak, J. Ryś, W. Kunysz, J. Małek, W. Czubernatowa);

·         Poezja patriotyczno-obywatelska - nastawiona na krzewienie patriotyzmu, podkreślająca tradycję historyczną oraz wspólnotę językową, charakterystyczna dla obszarów Śląska, Warmii i Mazur (J. Ligoń, A. Samulowski, J. Kupiec, Kajka, F. Wilczek, F. Kuraś, J. Marcinek, Basa);

·         Poezja agitacyjno-polityczna - odwołująca się przede wszystkim do ideałów związanych z ruchami chłopskim oraz do wartości etosu chłopskiego, należy do podstawowych nurtów poezji ludowej (M. Szarek, F. Magryś, Jantek z Bugaja, A. Kucharczyk, M. Kossowski, J. Kapuściński, S. Nędza-Kubiniec, W. Breowicz, M. Kozaczkowa);

·         Poezja refleksyjna i osobista - cechuje ją wysoki poziom ekspresji i estetyki, elementy refleksji odnajdziemy w tekstach m.in.: M. Szarka, Raka, Hołyszowej, E. Wrony, S. Gąsienicy-Byrcyna, H. Nowosielskiej, natomiast osobiste w utworach J. Pocka, K. Sawczuka, E. Michalskiej, S. Buczyńskiego;

W obrębie prozy ludowej mamy do czynienia z brakiem osobnej struktury gatunkowej. Zazwyczaj łączy się ona z pierwocinami stanowej literatury szlacheckiej. Wśród utworów prozatorskich wyróżniamy kilka głównych typów tekstów. Są to utwory praktyczno-użytkowe, zwane na Śląsku "zapaśnikami". Należą do nich np. zapisy rodowodowe (B. Widera, K. Sobota), prognostyki, glosy na kalendarzach (J. Fronczyk), rękopiśmienne bloki typu silva rerum, kroniki lokalne (J. Gajdzica, A. Pustówka, M. Więcko), relacje z podróży (F. Boroń, J. Gallus, L. Wycisk), naiwne historiografie, formy epistolarne, korespondencje do prasy, sprawozdania z pielgrzymek. Innym typem tekstów prozatorskich są teksty publicystyczne o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, drukowane zazwyczaj w prasie ludowej. W kręgu zainteresowań publicystyki znalazły się sprawy lokalne, gospodarcze, emancypacja kulturalna i polityczna chłopów. Podejmuje ona również wątek pańszczyzny. Teksty publicystyczne łączone są często z przypowieścią, alegorią, opowiadaniem historycznym, a czasem z pamfletem (J. Bojko, F. Wójcik, M. Jasionowski, W. Wiącek, B. Stolarski). Pojawiają się również pamiętniki, wspomnienia, nieliczne, ale istotne autobiografie (M. Szarek, F. Kuraś), a także dzienniki (W. Daruk). Pisarze formułują w nich swoje oczekiwania i dążenia społeczne, określają swoją przynależność i tożsamość kulturową. Wśród zapisków pamiętnikarskich znajdziemy teksty rodzinno-lokalne autorstwa J. Słomki, T. Skorupki, historyczne, do których należą utwory powstańcze, żołnierskie i partyzanckie (J. Ciszek, I. Drygas, J. Pilch, K. Omyła, M. Basa), społeczne nawiązujące do konfliktów społeczno-politycznych (K. Deczyński, J. Bojko) oraz zaświadczające o przynależności autora do ruchów chłopskich i licznych instytucji społecznych (W. Witos, S. Sikoń, J. Stryczek).

W licznych w literaturze ludowej formach narracyjno-fabularnych o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim dostrzec można zalążek świata przedstawionego opartego głównie na fikcji. W takim świecie jednak kategoria prawdy i zasada prawdopodobieństwa nie zostają przekroczone. Spotykamy również znane nam gatunki takie jak: przypowieść, powiastka alegoryczna (P. Borowy), nowela dydaktyczna (J. Bojko), gawęda, humoreska, anegdota, opowieść z życia (J. Kupiec, W. Kunysz, A. Pach, B. Pietrak), a także pojawiają się sporadycznie formy parapowieściowe (M. Jasionowski, R. Turek).

Dramat o charakterze ludowym rozwijał się wraz z towarzyszącym mu teatrem amatorskim. Ostatecznie ukształtował się w końcowym okresie wieku XIX przede wszystkim na terenie Śląska oraz Galicji. Twórcy nurtu wiejskiego pisali tzw. "dialogi", czyli obrazki sceniczne mające funkcje religijne, moralizatorskie oraz patriotyczne (A. Sikora, J. Ligoń, P. Kołodziej). Do autorów tekstów dramatycznych należą również m.in.: J. Kania, M. Jasionowski, J. Marcinek, M. Bachleda-Curuś, F. Jegierski. W okresie dwudziestolecia międzywojennego odwoływano się głównie do form dramatu i teatru obrzędowego, który na ogół nie miał stałego tekstu. Tego typu utwory często nawiązywały do lokalnej rzeczywistości. Pojawiały się w ich obrębie inscenizacje szopek, sobótek, dożynek, chrzcin, a także wesel.

Działalność teatrów amatorskich nadzorowały określone, utworzone w tym celu organizacje m.in.: w Warszawie Związek Teatrów Ludowych, jak również Instytut Teatrów Ludowych, które wspomagały finansowo czasopismo zatytułowane "Teatr Ludowy". Szczególnie aktywną postacią był tutaj J. Cierniak, dla którego decydujące znaczenie miał teatr sakralny, obrzędowy, obyczajowy, zabawowy. Zróżnicowane i bogate formy obrzędów stanowiły istotny wkład w rozkwit życia artystycznego, kulturalnego i towarzyskiego na obszarze wsi. Obecnie w dramaturgii ludowej często spotyka się scenariusze widowisk obrzędowych (Pach, Kunysz, Hołyszowa, M. Burzyńska). Tematy wychodzące poza kwestię obrzędu, nawiązujące zaś do obyczaju i polityki wykorzystują przede wszystkim wiejskie kabarety.

Literaturę ludową, jej literackie oraz naukowe teksty można odnaleźć na łamach czasopism takich jak np.: "Literatura Ludowa" (od 1957), "Regiony" (od 1975), "Biuletyn Informacyjny Stowarzyszenia Twórców Ludowych" (od 1971, przekształcony 1986 w "Twórczość Ludową"). Wydawane są również pozycje seryjne: Lubelska Biblioteka Ludowa (t.1, w tym 8 antologii "Wieś tworząca")

Jak widać literatura ludowa to mnogość bogatych, ciekawych, podejmujących niezwykle różnorodną tematykę tekstów zarówno poetyckich, prozatorskich, jak i dramaturgicznych. Z pewnością są one niezastąpionym i bezcennym źródłem informacji o życiu, kulturze, języku i tradycji wsi, która nieustannie podlega licznym przeobrażeniom.