WOJCIECH J. BURSZTA

- ANTROPOLOGIA KULTURY

ROZDZ. 1

SPOTKANIE Z INNOSCIĄ – U KORZENI ANTROPOLOGII

ETNOCENTRYZM- typowe dla świadomości ludzkiej przekonanie, że jego społeczeństwo wywodzi się „z centrum”; jest podstawą samowartościowania i samoidentyfikacji; termin zdefiniowany przez Williama Sumnera na przełomie XIX i XX wieku.

Znany świat własnej kultury stanowi dla nas podstawową płaszczyznę odniesienia w ocenie innych ludzi, kultur, obyczajów.

Edmund Leach- uniwersalne przedstawienie  „my- oni” , poprzedzane jest opozycyjnym zestawieniem „ludzie- nieludzie”, różnice ustanawiające te pary – opierają się na trzech zasadach:

1)Ludzie różnią się od innych gatunków tym, że ogień im słuzy do przygotowania pożywienia ( nie tylko jako źródło ciepła)

2)Ludzie angażują się uczuciowo w związki seksualne

3) Ludzie  dokonują zabiegów na swym ciele- malowanie, okaleczanie itp.

Pożywienie, seks, nagość- zdaniem wszystkich antropologów prawie we wszystkich kulturach są głównymi sferami społecznymi obwarowanymi tabu ( społeczeństwa wypracowują szczególne zasady nakładające szczególne warunki na czynności wiążące się z tymi aspektami), „obcy” czy „inny” nie ma do nich dostępu. Swoi są zawsze lepsi od innych. Własne konwencje kulturowe traktuje się jako naturalne, oczywiste, jedynie słuszne.

Nowocześnie rozumiana antropologia jest nauką, która wskazuje na podłoże różnych etnocentryzmów, idei środka i „naturalności” własnej kultury.

XVI wiek- to wiek ekspansji Europejczyków, podboju świata, chęć jego klasyfikacji. Lokalny wymiar my-oni staje się wymiarem globalnym. Powstaje dylemat określenia przynależności, statusu i praw nowo odkrywanych „dzikich” ludów ( Czy to są w ogóle ludzie? Skąd się wzięli?). Dylemat – jak pogodzić ich istnienie z wykładnią biblii.

Zaczęła postępować – uniwersalizacja czasu. Rozwiązanie problemu teologicznego – chrzczenie „dzikich” i uznanie ich za potomków Adama  i Ewy.

Dominowało przeświadczenie o centralnym położeniu Europy wobec całego pozostałego świata i przekonanie o wyjątkowości własnej kultury i światopoglądu ludzi – najbardziej światłych i rozwiniętych. Europa dążyła do kształtowania innych na własne podobieństwo. W rezultacie – niewolnictwo i tępienie „niższych” kultur. Określenie „inny” znaczy gorszy.

Agresywny etnocentryzm prowadzi do megalomanii (postrzeganie siebie jako harmonijną i dobrą całość, innym zaś przypisuje się wszelkie braki i odstępstwa od normy.

Dwie postaci, które wyprzedzały swoimi poglądami owe czasy:

Bartolome de Las Casas – postulat zastąpienia dotychczasowego podboju ziem ameryki ich pokojowym odkrywaniem i wprowadzaniem ich mieszkańców do Kościoła Chrystusowego.

Opozycja ludzie- nieludzie, zamienia się w my-oni równie wobec Boga.

Michel de Montaigne – zanegowanie roszczeń Europy do dominacji moralnej poprzez odrzucenie wywyższania własnego światopoglądu oraz uwzględnienie faktu iż zachowania ludzi powinny być analizowane w kontekście kultury ( prekursor relatywizmu)

-          koncepcja szlachetnego dzikiego- który żyjąc w naturalnych warunkach jest istotą harmonijną i samowystarczalną

XVI wiek- refleksja filozoficzno- moralna na sytuacją człowieka w postępie dziejów

XVIII wiek- refleksja nad statusem cywilizacji –; wyjście rozważań to stan natury, dzikość, pierwotna umowa społeczna, człowiek pierwotny

„Dziki” stał się wygodną i niezbędną płaszczyzną do rozważania własnych teorii, snucia utopijnych wizji i tworzenia filozofii człowieka.

Oświecenie – dążenie do porządkowania świata wg prawideł rozumu, różne poziomy refleksji- polityczny, moralny, filozoficzny. Wzmaga się poczucie, że rozwój cywilizacyjny powoduje nieodwołalną utratę niewinności, prostoty i naturalności „dzikiego”. Coraz bardziej widoczne trudności z uczynienia z chrześcijaństwa jedynej miary porządkującej dzieje różnych kultur (np. próby sprowadzenia historii Chin do chronologii biblijnej) utorowały drogę do rozwoju świeckiej historyczności, opartej na koncepcji czasu uniwersalnego. (czas chrześcijański był linearny i nieodwracalny, lecz nie uniwersalny).

Koncepcja czasu:

1) Jest on immanentną cecha natury, atrybutem przynależącym wszystkim zjawiskom.

2) Związki między różnymi częściami świata i poszczególnymi kulturami mogą być rozumiane jako związki o charakterze czasowym.

Jan Jakub Rousseau – postawił problem relacji pomiędzy naturą a kulturą, - jako pierwszy dostrzegł, że poszukiwanie „społeczeństwa natury” wymaga zastanowienia się nad naturą społeczeństwa; należy dostrzec różnice, by zbadać cechy charakterystyczne. Badanie ludów najbardziej obcych, połączone z jednoczesną analizą samego siebie. Obserwator powinien traktować samego siebie jako instrument obserwacji.

Człowiek w stanie natury- żyje w świecie czystych wrażeń zmysłowych.

Przejście od natury do kultury- zdolność do odróżnienia siebie od innych- przejście w stan pełnego człowieczeństwa.

W stanie natury- życie indywidualne, a pojawienie się ustroju społecznego jest sztucznym tworem rozumu powodującym narastające nierówności między ludźmi.

Cywilizacja oparta na intelekcie prowadzi do zwyrodnienia człowieka. Wszystko co przekracza stan pierwotny- np. sztuka czy nauka –jest złe. Dzieje cywilizacji to dzieje postępu, ale także dzieje upadku natury i wolności opierających się na uczuciu.

Stan natury- czy idealizowany jak u Rousseau czy demonizowany, jak np. u Hobbesa- jest prototypowym ujęciem społeczeństwa pierwotnego.

Oświeceniowy dzikus- to jednostka usytuowana poza przestrzenią kulturową. Człowiek cywilizowany ma się tak do dzikiego, jak teraźniejszość do przeszłości i podmiot do przedmiotu. Opozycję tę za naturalną przyjął pierwszy skrystalizowany kierunek antropologii – EWOLUCJONIZM SCHEMATYCZNY- PRZEDMIOTEM JEGO BADAŃ BYŁA DZIKOŚĆ. Wprowadzono 3 nowe pojęcia: społeczeństwo pierwotne; umysł pierwotny( który egzystuje wyłącznie w ramach społeczeństw niższych) i kultura.

Ewolucjoniści przyjęli, że ich społeczeństwo pierwotne było taką formą społecznego bytu, z której dałoby się wywodzić nowo powstające formy bardziej skomplikowane- do dzisiejszych. W społeczeństwie pierwotnym człowiek był już uwikłany w podstawowe, najprostsze formy społecznej organizacji i posiadał prymitywne wyobrażenia kulturowe. Już nie jak w oświeceniu- człowiek w stanie natury, lecz człowiek nieświadomy, racjonalny lecz o ograniczonych możliwościach intelektualnych, myślący nielogicznie, zależny od świata zjawisk naturalnych, uciekający do magii. Społeczeństwo pierwotne- cechowało się brakiem cech naszej cywilizacji.

Ludy niecywilizowane to nasi żyjący przodkowie. Człowiek pierwotny jest jednocześnie odległy(reprezentuje „przeżytek”) i bliski (można go dotknąć, „żywy materiał”).

Przedmiotem fascynacji ewolucjonistów- geneza wszystkich kultur, prapoczątek form społecznego bytowania człowieka- pierwsza religia, system prawny, charakter matriarchalny/patriarchalny pierwotnego społeczeństwa. Badanie jakie były początki i dalszy rozwój człowieka.

Wg ewolucjonistów prymitywne społeczeństwa opierają się na związkach pokrewieństwa. Przejście do społeczeństw w nowożytnym sensie dokonało się dzięki temu, ze wraz z rozwojem własności prywatnej pojawia się organizacja terytorialna. Taka koncepcja- prowadziła do ujęć kultury typologiczno- taksonomicznych, gdzie antropologa nie interesowały różnice między grupami czy jednostkami lecz ważne były niezmienne typy schematów rozwojowych kultury i jej poszczególnych dziedzin.

Kultura-   pierwsza definicja 1871 Tylor- „kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym, jest złożoną całością zawierającą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako społeczeństwa”; - umożliwia  klasyfikację zjawisk wg określonych bloków tematycznych i specjalizacji.

Krytyka założeń ewolucjonizmu. Społeczeństwo pierwotne zaczęło być postrzegane jako wieloelementową całość, podlegającą określonym prawom funkcjonalno- strukturalnym, będącą tworem konkretnych ludzi, powiązanych ze sobą siecią złożonych reakcji. Zakres badań określało społeczeństwo prymitywne (preliterackie, plemienne, ludowe). Nie była to pierwotność w sensie genetyczno- historycznym, lecz w rozumieniu typologicznym.

Robert Redfield- uważa, że zadaniem antropologa jest analizowanie możliwie dużej liczby kultur w celu ustalenia, co sprawia, że są one do siebie podobne i tak odmienne od nowożytnej.

Emil Durkheim- wyodrębnił dwie całości moralne(typy solidarności), które są jednocześnie podstawą wyodrębnienia rodzajów społeczeństw jako rzeczywistości

1)typ solidarności mechanicznej- „rozmycie się” i podporządkowanie jednostki grupie społecznej; świadomość indywidualna jest prostym odbiciem typu zbiorowego, jego naśladownictwem; człowiek jest rzeczą do dyspozycji społeczeństwa,; prawo ma charakter represyjny; np. tubylcze kultury Australii i Ameryki Północnej; cechowały się komunistyczną wspólnotą dóbr, brakiem podziału pracy; społ. Prymitywne- gdzie jednostka jest funkcją zbiorowości.

2)typ solidarności organicznej- charakteryzuje się wykształconym podziałem pracy; osobowość zbiorowa rozpada się na autonomiczne osobowości jednostkowe- które jednak zawsze jakos zależne są od zwyczajów i praktyk wspólnych dla całej zbiorowości; prawo ma charakter restytucyjny- wiaże jednostkę ze społ. Za pośrednictwem specjalnych organów powołanych do jego reprezentowania.

Antropologia- 2 pojęcia kultury prymitywnej ( zarazem obszary działań antropologa)

1)     odnosi się do żywego organizmu społecznego z którym stykała się badacz podczas badań terenowych.

2)     Idealny obiekt teoretyczny- pojęcie kultury w ogóle , na której przykładzie ilustruje się generalne mechanizmy funkcjonowania życia społecznego

Druga gałąź antropologii kulturowej- kultura ludowa (chłopska)

Polska – ludoznawstwo – etnografia- etnologia

Lud- trwałą podwaliną każdego państwa europejskiego; wytwory jego działalności- kultura ludowa

Józef Burszta – kultura ludowa jest niska, zacofana i  zabobonna. Należy ja poznać- by zmienić, polepszyć, oswoić i zbliżyć do elitarnej.

Polska- zabory- funkcja kultury ludowej to pielęgnacja historii i dziedzictwa narodowego

1802 Hugo Kołłątaj – program badania, utrwalania i podtrzymywania historii Polski. Badanie kultury chłopskiej- jako badanie początków historii Polski.

Ludoznawstwo- etnografia-stały się nauką o zanikających elementach tej kultury.

RODZ. 2

KULTURA I KULTURY

Pojęcie kultury- jednym z najważniejszych we współczesnej humanistyce. Od pierwszej def. Tylora jest osiowym dla humanistyki i definicyjnym dla antropologii.

Antropologia zajmuje się człowiekiem jako twórcą i reprezentantem unikatowej w świecie przyrody umiejętności jaką jest nabywanie, przekazywanie i transformowanie kultury. Sposób jej def. Tworzy zakres zainteresowań antropologii.

Składniki stanowiące zawartość kultury- wyodrębniają człowieka jakościowo ze świata przyrodniczego.

Pod względem biologicznym człowiek XX wieku nie różni się od swoich przodków. Świat kultury- bardzo.

Antropologowie przeciwstawiali się tłumaczeniu różnic w kulturach czynnikami rasowymi.

1945 UNESCO – podkreślono całkowitą bezpodstawność posługiwania się argumentami rasowymi.

Claude Levi- Strauss- dwie kultury stworzone przez ludzi należących do tej samej rasy mogą się różnić w równym stopniu jak dwie kultury grup odmiennych rasowo

Po 20 latach stwierdził, że rasa jest jedną z funkcji kultury. Formy kultury są określane przez rytm ewolucji biologicznej i jej kierunek

Kultury specjalizują się, a każda z nich umacnia i chroni inne cechy, np. odporność Eskimosów na zimno, czy plemion afrykańskich na upał

Ludzkie geny nie określają szczegółowo wszystkich aspektów naszego zachowania, np. zdolność mówienia posiada każde dziecko, ale to środowisko uczy je tego języka ~ współzależność pierwiastka biologicznego i społecznego.

~brak spójnego sposobu wyjaśnienia problematyki natura- kultura

~nieumiejętność określenia granicy przejścia od natury do kultury

Różne podejścia do kategorii kultury

1)     węższe i wartościujące ujęcie kultury- kultura elitarna, wysoka

2)     antropologiczne- wszystkie stworzone przez człowieka materialne czy niematerialne aspekty całokształtu środowiska ludzkiego. W modelu Zachodu wyraża się m.in. opozycją kultury wyższej i niższej, która nie występuje w kontekście kultur prymitywnych.

Melville Herskovits- cechy kultury:

1)     kultury się uczymy;

2)     kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji;

3)     kultura jest zorganizowana;

4)     kultura jest wieloaspektowa;

5)     kultura jest dynamiczna;

6)     kultura jest zmienna

7)     w kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi

8)     kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków do twórczej ekspresji.

- kultura jako coś niezależnego, obiektywnie się narzucającego, podległe własnym prawom. Kultury się uczymy, ale reszta wskazuje jakbyśmy byli jej zakładnikami. Skłonność do reifikacji i esencjalizacji.

Cechą badań Xx-wiecznych nad kulturą było poszukiwanie takich systemów, które można uporządkować ku ukazaniu „antropologicznego ładu świata”. Społeczeństwa prymitywne były całościami, które jeśli tylko nie dochodziło do zewnętrznych ingerencji, bezustannie się odtwarzały w niezmiennej postaci ~reprezentanci solidarności mechanicznej

Alfred Louis Kroeber i Clyde Kluckhohn –ustalenie wspólnej treści wszystkich def. Kultury:

- na kulturę składają się wzory sposobów myślenia, odczuwania i reagowania, nabyte i przekazywane głównie poprzez symbole i stanowiące wraz z ich wcieleniami w wytworach ludzkich znamienne osiągnięcia grup ludzkich. Zasadniczy trzon kultury stanowią tradycyjne idee, a szczególnie związane z nimi wartości.

Tu kultura jawi się jako proces albo zespół myślenia , odczuwania i reagowania zapośredniczony przez symbole i znajdujący także wyraz w wytworach materialnych. W tym znaczeniu kultura to zespół idei, ma charakter mentalny, a uzewnętrznia się jedynie przez zachowanie. Jest to próba potraktowania kultury jako bytu zasadniczo ideacyjnego.

Prymitywne społeczeństwa- społeczności kolektywne i zuniformizowane. Dwa zespoły nakładających się na siebie czynników na ten niezmienny stan: wewnętrzne i zewnętrzne. Podstaw analizy czynników wewnętrznych dostarczają dwa modele pojęciowe: organiczny i lingwistyczny.

MODEL ORGANICZNY –koncepcje instytucji i funkcji; każda kultura istnieje, przechowuje się i odtwarza dzięki instytucjom społecznym, których funkcją jest zachowanie stabilności i integracji tego systemu

Alfred Radcliffe- Brown – mimo zmienności struktur społecznych ich forma pozostaje zasadniczo niezmienna; kultura jest tylko cechą systemu, sferą wyuczonych sposobów myślenia i zachowania, które maja charakter ujednolicony i są podtrzymywane dzięki rytuałom i symbolom.

Bronisław Malinowski – aspekty funkcjonalne: gospodarka, wychowanie, ustrój polityczny, ład, prawo, magia i religia, wiedza i rekreacja- są one przeniknięte czynnikami kultury: substratem materialnym, organizacja społeczną i językiem.

Wg jego koncepcji: kultura jest całością, zintegrowanym systemem, zależności miedzy jej elementami mają charakter funkcjonalny, sama jest aparatem instrumentalnym

MODEL LINGWISTYCZNY – utożsamienie kultury ze sferą symbolicznego myślenia. Teoria antropologiczna budowana jest pod wpływem osiągnięć w badaniu nad językiem ( Benedict, Levi- Strauss)

Zewnętrzne czynniki odpowiedzialne za ład i harmonię systemów społecznych.

-Środowisko przyrodnicze (nie będzie mistrzów siatkówki plażowej wśród Eskimosów). Integracja odbywa się najpierw w sferze podstawowych dla przeżycia człowieka elementów kultury, nad nim nadbudowują się elementy wtórne.

Julian Steward – teoria ekologii kulturowej – człowiek wkracza na scenę ekologiczną nie tylko jako organizm, który jest powiązany z innymi organizmami ze względu na ich cechy fizyczne. Ponadorganiczny czynnik kultury, który podlega wpływom całej struktury życia i  który także na nią wpływa. – Projekt badania związków kultury ze środowiskiem naturalnym. 

Ekologia kulturowa zwraca największą uwagę na te cechy, które są najbardziej związane z wykorzystaniem środowiska.

Jądro kulturowe- układ cech, które są najściślej związane z działalnością służącą zdobywaniu środków do życia i układem ekonomicznym.

Kultura to jakby mechanizm opierający się na zasadzie przyczynowo- skutkowej. Jeśli mamy do czynienia ze zbliżonymi warunkami środowiskowymi, powinny pojawić się podobne fakty kulturowe, jako reakcja na nie.

Dziś antropologia- zajmuje się zróżnicowaniem wewnętrznym i zewnętrznym (granice kultur)

Frederik Barth – kultura jest wieloznaczna i wielogłosowa; poddaje się różnorodnym interpretacjom, jest pewnym konstruktem. Zawęża pojmowanie kultury do sfery symbolicznej.

Wspólna miara wszelkich podejść do analizy kultury: stanowi ona wyróżniony sposób życia człowieka, odróżnia nas od świata przyrodniczego, ma charakter konwencjonalny, umowny.

Odmienność kultur ~ czyli poszczególne kultury, np. chińska, polska, europejska, średniowieczna- to sposób życia, który jest podzielany przez pewną grupę i przekazywany kolejnym generacjom. Pojęcie systemu społeczno- kulturowego.

Enkulturacja- proces miedzy generacyjnej transmisji , wspólne grupie pojmowanie rzeczywistości.

Kultura jest zatem wiedzą w najogólniejszym sensie. Nie jest zjawiskiem materialnym, lecz organizacją zjawisk.

Na wiedzę kulturową składają się:

1)     Normy-które wyznaczają ideały; zgoda co do standardów zachowania, wg których oceniane jest zachowanie. Dzięki normom wiemy, jak zachować się wobec innych i czego oczekiwać z ich strony w stosunku do nas.

2)     Wartości- podzielane powszechnie idee dotyczące pożądanych celów i sposobów życia , wpływ wartości  jest z reguły nie uświadamiany i nie zwerbalizowany wprost.(np. ideał chrześcijańskiego porządku świata)

...