Brzozowski Stanisław - Eseje i studia o literaturze [opr].doc

STANISŁAW BRZOZOWSKI – ESEJE I STUDIA O LITERATURZE

wstęp H. Markiewicz, BN I /258

I   Brzozowski chciał być „wychowawcą narodu”; chce swymi pismami zmienić literaturę i świadomość kulturalną (wypowiedzi ukształtowane na: dialog, wyznanie, imperatywny apel); ustawicznie wyrokuje, narzuca autorytatywnie swe przekonania w formie ogólnych tez.

Sprowadza charakterystykę pisarzy do jednego rysu – nadrzędnego; skłonność do apodyktycznych, ekstremalnych formuł oraz poszukiwanie w twórczości reprezentatywnych ilustracji dla tendencji i wartości ogólnych, odrzucanych lub afirmowanych.

Najczęściej stylistycznym orężem polemiki jest u Brzozowskiego jawne, pogardliwe szyderstwo.

Metaforyczny charakter wielu formuł, np. „Orzeszkowa to młodsza siostra Mickiewicza”, „Utwory Norwida są jak mowa ruin”, „Reymont jest miejscem, przez które przechodzą wrażenia”.

·         konstruuje rozbudowany ekwiwalent obrazowy całości świata przedstawionego w  
omawianym utworze lub twórczości danego pisarza

·         liryzuje (wypowiedź w postaci wiersza białego)

·         mowa pozornie zależna

·         poemat w formie monologu tytułowej postaci na wzór Hymnów Kasprowicza

II  Założenia początkowe

Myśli Brzozowskiego znajdowały się w stanie nieustannego wrzenia i przemiany, ale jego wizja świata posiadała trwałą treść zasadniczą: wiarę w podmiotowość swobodną, czynną i odpowiedzialną, która przekształca się i opanowuje byt przedmiotowy, urzeczywistnia wartości i przez to zarazem sama siebie kreuje i poznaje.

Podmiotowość tę konkretyzuje rozmaicie: jako indywidualny podmiot duchowy, ogólnoludzkie JA absolutne, „inteligentny proletariat”, klasa robotnicza, świat pracy, ludzkość pracująca, naród.

Działanie rozumiał jako pogłębianie własnej indywidualności, swobodny czyn duchowy ustanawiający wartości, pracę mięśniową, działalność produkcyjną,

Brzozowski to indywidualizm bezradności i bierności:

·         treścią egzystencji jest cierpienie i rozpacz

·         oparciem jest sztuka, choć bez zwycięstwa, ale swym istnieniem świadcząca o mocy twórczej człowieka

·         idea wolnych duchów („idealizm bezwzględny”) – rola szczególna przypada tu literaturze jako materiałowi wyładowania i wyzwolenia nadmiaru sił psychicznych. Artysta tworzy w dziele nowe środowisko odpowiadające potrzebom jego indywidualności, dlatego sztuka nie jest naśladowaniem natury, lecz dziełem buntu przeciw rzeczywistości

·         traktuje sztukę jako zjawisko socjopsychiczne

·         dzieło sztuki ma być równoważnym wyrazem sztuki  -> potem mówi: „sztuka to wielka antycypacja, w której duch swobodnie stwarza siebie, poznaje i opanowuje”

Ideał sztuki wg Brzozowskiego -> zmiana poglądów, a więc sztuka jako:

1.      bezwzględnie szczera i dorównana ekspresja

2.      kategoria duchowego czynu wartościotwórczego i społecznie efektywnego

Krytyka literacka wg Brzozowskiego:

1. syntetyzująca intuicja duszoznawcza kierująca się zasadami całkowitej równoprawności dusz                   słowem kluczem jest tu „przeżycie”
2. przeżycie nie wystarczy, potrzebne jest sądzące rozumienie
3. krytyka ma być organizatorką literatury współczesnej, a poprzez nią całego życia duchowego społeczeństwa; jest świadomością i sumieniem literatury

III  W imieniu młodych

·         krytyczny dystans Brzozowskiego wobec współczesnej sytuacji literackiej

·         potępia utwory Sienkiewicza jako „płytkie”

·         potępia drugorzędną produkcję literacką i publicystyczną starszego pokolenia

·         krytykował pozytywizm za etykę eudajmonistyczną i determinizm historyczny

·         pochwalał w pozytywizmie przybliżenie ideału do rzeczywistości

·         pochlebnie wyrażał się o Świętochowskim, Prusie, Orzeszkowej, Konopnickiej, Chmielowskim

·         wielka gloryfikacja Młodej Polski jako prawdziwego czynu, wielkiego przeżycia duszy narodowej

·         afirmacja Brzozowskiego kierowała się w stronę Przybyszewskiego i Żeromskiego; aprobata dla Młodej Polski była jednak selektywna: krytykował zagrożenie kultury narodowej, panowanie w niej bezładu i chaosu, słabnięcie i degrengoladę sił wartościowych, literatura jako bajka przysłaniająca życie, modernistyczny kult sztuki, nastrojowość i technikę symboliczną

·         pozytywne wzorce wg Brzozowskiego to: wielka literatura rosyjska (Gogol, Dostojewski), rosyjska krytyka

·         W Filozofii romantyzmu polskiego (1905) utożsamia się z ideami mesjanizmu i filozofii narodowej

·         praktyczny i aktywny charakter poznania

·         afirmował Fryderyka Nietzschego jako głosiciela „surowej pracy” nad samorealizacją nowego człowieka „zdolnego świadomie i odpowiedzialnie kształtować historię”; filozofia czynu

IV  Od filozofii pracy do nowoczesnego narodowego realizmu

·         sztuka wg Brzozowskiego to dziedzina duchowa, w której dokonywało się wyzwolenie człowieka od zaciemnień spowodowanych przez strukturę społeczną opartą na wyzysku

·         ortodoksyjny materializm dziejowy nazbyt bezpośrednio i prostolinijnie uzależnia życie wewnętrzne od techniki i ekonomii, ale zjawiska kultury powinny być ujmowane w związku z określonym typem mentalności społecznej

·         ontologia społeczna – życie to suma instytucji i urządzeń rodzinno-płciowych, wytwórczość i organizacja militarno-państwowa

·         dotychczasowa historia człowieka to tylko jego przeddzieje

·         nad wszystkim panuje swoboda, a warunkiem jej osiągnięcia jest nowa psychika społeczna

·         zadaniem kultury jako siły dziejowej jest czynnie uczestniczyć w tworzeniu mitów społecznych, przyszłościowych obrazów myślowych

·         sztuka jest działaniem, ze swej istoty, etycznie wartościującym, jest zawsze sądem nad naszym życiem, wyrokiem potępienia lub uniesieniem zachwytu

·         sztuka jest sądem nad życiem, krytyka jest sądem nad sztuką – musi więc być „najgłębszą i najsubtelniejszą świadomością moralną epoki”

V  Literackie nadzieje i rozczarowania lat 1905-1909

Dwie odmiany zadań, jakie stawiał Brzozowski współczesnej literaturze polskiej:

1. dominuje filozofia pracy i perspektywa ogólnoludzka: sztuka ma potęgować samopoczucie pracującego i uświadamiać pozytywne i prawdziwe potrzeby ludzkości
2. przekonanie, że nie ma „beznarodowej, międzynarodowej psychiki, beznarodowej, międzynarodowej sztuki ani literatury”

Wg Brzozowskiego typem ideogenetycznym Młodej Polski była osamotniona jednostka, nieznajdująca dla siebie w społeczeństwie zadania ani stanowiska, pochodząca z warstw posiadających albo psychicznie od nich zależna, buntująca się przeciw nim, ale żyjąca na fundamencie cudzej pracy, zamknięta w świecie myślenia i marzenia.

Psychika ta odizolowana od rzeczywistego procesu życia, podporządkowująca wszystko dowolności i przypadkowości swego istnienia, stanowi jedną z odmian romantyzmu.

Bunt młodopolski był więc „buntem kwiatu przeciw swym korzeniom”.

Lirykę Kasprowicza określa jako ponadspołeczną i pozahistoryczną; uważa za wielki wkład polski do literatury ogólnoeuropejskiej.

Staffa uznaje za jednego z najszlachetniejszych twórców Młodej Polski.

VI  Problematyka romantyzmu

Młodą Polskę uwyraźnił Brzozowski przez konteksty kulturowe:

1. wbudował ją w ogólnoeuropejską strukturę duchową nazwaną romantyzmem,
2. włączył w podwójny związek, podobieństwa i odmienności, z romantyzmem polskim,
3. skontrastował z dodatnimi wzorami literatury angielskiej i włoskiej

Romantyzm w sensie typologicznym nazywał psychiką warstwy inteligenckiej, rozproszkowanej na poszczególne jednostki, nieuczestniczące w pracy, więc oderwanej od konkretnego życia.

Świadomość taka nie może skutecznie oddziaływać na rzeczywistość, choć przeciwstawia się jej w złudnym przekonaniu o swojej niezależności. Jest to więc świadomość zmistyfikowana, opacznie ujmująca swój stosunek do życia.

W postaci historycznej romantyzm był buntem opartym na wierze we wszechmoc świadomości.

W fazie neoromantyzmu zamiast buntu dominuje złudzenie wystarczalności zwycięstw wewnętrznych – swobodnego konstruowania wnętrz duchowego, choćby bez wiary w siebie (dekadentyzm), sceptyczne traktowanie własnych światopoglądów jako równowartościowych iluzji, kult piękna jako samopocieszenia i rezygnacji, absolutyzacja wartości oryginalnego wzruszenia, hegemonia „oddartego od życia słowa” widoczna  w symbolizmie.

Za odmiany romantyzmu (fałszywie) uznał Brzozowski także: pozytywistyczny determinizm, kapitulację świadomości, bierne przystosowanie się do praw życia społecznego jego estetyczne obezwartościowanie.

Wg Brzozowskiego romantyzm istnieje tak dawno, jak samo życie kulturalne w Zachodniej Europie, od początku chrześcijaństwa.

Romantyzm uznał za świadomość inteligencji. Szczególną cechą romantyzmu właściwego jest brak „typowości”, tj. wykrystalizowanego, realizowanego w życiu wzorca osobowego.

Wysokie wartości romantyzmu to:

·         bezwzględna, irracjonalna wierność samemu sobie,

·         poczucie niepodległości wewnętrznej,

·         miłość do swej woli, choćby była zdeptana

W Legendzie Młodej Polski nawoływał do zerwania z romantyzmem, a jednocześnie twierdził, że romantyzm to „konieczność ugruntowana w  samej naturze procesu dokonywającego się w naszych społeczeństwach, w samej ich budowie wewnętrznej”.

Romantyzm emigracyjny ukazał jako ruch wychodźców z klasy szlacheckiej, odciętych od kraju i „oddartych od ziemi”, ruch imponujący intelektualnym wysiłkiem przyswojenia kultury nowożytnej i duchową czystością, ale utopijny, bo wierzący we wszechmoc polityki sankcjonowanej przez sprawiedliwość Boską i w siłę sprawczą moralnej zasługi.

W Legendzie… wielkością romantyzmu był heroiczny wysiłek myślowy zmierzający do ugruntowania Polski w świecie idei jako momentu niezbędnego w dopełnieniu przeznaczeń ludzkości i zarazem „obrazu czynnego mitu motywującego i kształtującego etyczne samowychowanie narodu: wyrabianie w sobie wartości moralnych uzasadniających wiarę w przyszłość narodu.

Tragedią romantyzmu był brak oparcia w realiach polskiego życia społecznego. Romantyzm zatem stał się „heroicznym ocaleniem wiary, ale nie metod tworzenia i opanowywania rzeczywistości”.

Krytyka ta dotyczyła głównie Mickiewicza, który ignorował konieczności ekonomiczno-biologiczne, ale także Słowackiego (absolutyzacja piękna) i Norwida. U Norwida Brzozowski popierał: kulturę jako świadomie konstruowaną budowlę oraz wizję pracy przerastającej w  swobodną twórczość. Negował natomiast: transcendentne pochodzenie i sankcję swobody, jej ukształtowanie w pozaświatowej dziedzinie – między duchem a Bogem.

Wg Brzozowskiego romantyzm działa rozkładowo na instynktowne siły życia, jak i na jego rozwój techniczny, ekonomiczny.

To, co było niemocą i klęską romantyzmu – oderwane od życia, staje się dla Młodej Polski zasługą i powodem do dumy. Cierpienie staje się celem i ideałem. Romantyczna tragedia Golgoty staje się świadomie inscenizowanym widowiskiem a laOberammergau.

Dla Brzozowskiego tylko Mochnacki staje się jedynym w literaturze polskiej wzorcem myślowym godnym bezzastrzeżeniowej aprobaty – człowiek, który wychowuje.

VII  Wobec literatur obcych

Literatury zachodnie uważa za niekwestionowany wzór pozytywny (poza literaturą francuską). Gloryfikuje literaturę angielską – Kiplinga (piewcę biologicznej zaborczości, jaskrawej brutalności), Mereditha (życie jako nieustanny wysiłek woli), Browninga, Swinburne’a (pochwała męstwa i mocy człowieka przeciwstawiającego się żywiołowi), Stevensona (wezwanie do odwagi, inicjatywy i czynu), Kiplinga, Conrada (poczucie odpowiedzialności za zdobycie Kultury Zachodu wobec pierwotnej żywiołowości.)

Za naczelną i najgłębszą cechę literatury angielskiej uznaje humor, przezwyciężenie ograniczoności przez śmiech, pogodne zaufanie samemu sobie, spokojne męstwo.

Równie wysoko ceni kulturę włoską – ideę prawa. Prawo to przeświadczenie o twórczości swobodnej i świadomej, zgodnej z planem postulowanej rzeczywistości. Jest ukształtowana z oporu przeciw narodowej klęsce i upadkowi.

Literatura rosyjska jako przykład „pracy narodu”. Zjawiskiem przełomowym była twórczość Dostojewskiego.

VIII  Ostatnie poszukiwania

W Legendzie… katolicyzm jako siła kulturotwórcza, budująca międzyludzką wspólnotę. W katolicyzmie znajdował połączenie uniwersalizmu z personalizmem, poczuciem nieskończonej wagi, rzeczywistości każdej indywidualności, każdej pojedynczej duszy.

TOM I

My młodzi

·         autor krytykuje niskie ambicje czytelnicze współczesnych mu pisarzy i czytelników

·         zarzuca „starym” utrzymanie stanu zgnuśniałości, mieszczańskiej moralności, bierności

·         Młodzi to wielkie pragnienie duchowe

·         to nie Młodzi niszczą kulturę ojczystą, ale starzy, odgradzając ją od Europy, prowadząc do zacofania

·         Młodzi niosą tęsknotę prawdy, chcą przywrócić młodemu pokoleniu wiarę w jego dodatniość

·         promują indywidualizm

·         hasła młodych: szczerość bezwzględna, głębokie życie duchowe, uduchowienie wszystkich stosunków społecznych, pogłębienie sztuki i uczynienie jej prawdziwie ludzką

Stanisław Wyspiański jako poeta

·         wrażliwość Wyspiańskiego obejmuje wszelkie postaci stanów duchowych

·         materiał artystyczny, z którego buduje to: życie duchowe, uzewnętrznione postaci i ruchy, wyraz twarzy, brzmienie głosu, ton itp.

·         świat przedstawiony jest jednostronny, bo tylko duchowy

·         przyroda występuje tylko o tyle, o ile przyjmuje udział w życiu duchowym, ale występuje z potęgą i grozą

·         duchowość świata u Wyspiańskiego jest pobieżna, bo sięga do zjawisk ducha ujętych zmysłowo

·         postacie Wyspiańskiego to ludzie tylko czujący, nie znamy całych ich dusz tylko fragmenty

·         upodobanie Wyspiańskiego do tematów historycznych i aktualnych – gotowych (spojrzenie krytyczne – jednostronność i ograniczenie myśli Wyspiańskiego)

I smutek tego wszystkiego

·         krytyka głosu sprzeciwu wobec wszystkiego co nowe, jako niemoralne

·         przeciw Sienkiewiczowi uznającemu nowy kierunek za „ruję i porubstwo”; jeśli się na tym nie zna, nie powinien zabierać głosu, bo jego twórczości młodzi nie krytykują, nie, że można mu wiele zarzucić

Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej

·         autor zarzuca Sienkiewiczowi brak ukazania rozwoju duchowego u jego postaci, prostotę i przejrzystość kształtów kosztem treści, jasność aż rażącą, „lekkomyślne duchowe lenistwo”

·         nazywa Sienkiewicza „artystą mieszczańskim”, jego literatura jest dla mieszczan, niedostrzegających życia w jego prawdziwym znaczeniu

·         dla Sienkiewicza istnieje jedna tylko dusza, jeden ból i jedno tylko cierpienie – własne; ze światem łączy go tylko oko

·         psychologia postaci jest tylko zewnętrzna, jest ona w najwyższym stopniu (par excellence) towarzyska

·         zarzuca mu zbanalizowanie chrześcijaństwa w Quo vadis

·         światopogląd pozbawiony dostojeństwa – brak zagłębiania się w duszę, która staje się tylko instrumentem

·         jego twórczość nazywa aspołeczną, obcą

·         społeczeństwu dawał to, czego potrzebowało – środki wzmacniające bez wysiłku ze strony pacjenta, działające siłą sugestii

·         język i styl jest prosty i logiczny

·         w dziełach Sienkiewicza spotyka nas światopogląd uśmiechniętej, rozkochanej w sobie płytkości; atmosfera bez ducha, bez ideału

·         zarzuca Sienkiewiczowi, że wybrał drogę rozrywki

·     ...