Dodatek_IPN_do_Naszego_Dziennika_2008-12.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 19 grudnia 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2008 (19)

Dodatek historyczny IPN

12/2008 (19)

Dr Marek Klecel

si´ jednego Arcybiskupa Wyszyƒskiego. (...) Potraficie ∏amaç paragrafy Waszej konstytu-

cji, która gwarantuje swobod´ wyznania – to tacy ludzie w oczach narodu sà niczym”. Ma-

ria K. z Kadzid∏a zapytywa∏a w dobrej wierze: „Odpowiedz mi starej kobiecie rzetelnie,

za co pozbawiono w∏adzy ksi´dza biskupa Stefana Wyszyƒskiego? Bo u nas to mówià, ˝e

Rzàd chce znieÊç religi´, ma pozamykaç koÊcio∏y, wymordowaç ksi´˝y i zrobiç spó∏dziel-

nie. I ma byç bieda i n´dza. A˝ Pan Bóg zeÊle siark´ z nieba i wybawi naród i upadnie ko-

muna. Nie chce mi si´ w to wierzyç, co mówià ludzie, bo jako cz∏onkini spó∏dzielni produk-

cyjnej wiem, ˝e Konstytucja gwarantuje ksi´˝om i ludziom wyznawanie. Bo co to by by∏o,

gdyby koÊcio∏ów nie by∏o”.

Po 1956 – reaktywacja PRL

Zwyczajny komunizm.

Listy do w∏adz

Polska Ludowa

Dokoƒczenie ze s. VII

Powstajàca w PRL obyczajowoÊç socjalistyczna nie mia∏a wi´c raczej zdrowych pod-

staw i trwalszej wartoÊci. Wyznacza∏y jà w du˝ym stopniu represje, stan niepewnoÊci,

zmiennoÊç orientacji, co wyzwala∏o z kolei reakcje l´kowe, agresj´, wszelkiego rodzaju

ni˝sze uczucia zaczepno-obronne. Wiele listów opisuje takie w∏aÊnie sytuacje i zacho-

wania. „Co ja mam zrobiç? – pyta Anonim z Wo∏omina w 1953 roku. – Mia∏em kupiç ra-

dio, a teraz nie kupi´, bo kto ma radio, ten w wi´zieniu siedzi”.

Do radia zwracano si´ z bezradnoÊci i z wyrachowania, zasypywano je skargami, py-

taniami serio i prowokacjami, plotkami, a tak˝e kpinami rozczarowanych, którzy przesta-

li ju˝ wierzyç w utopi´. S∏uchacz O. z Gdyni odwo∏ywa∏ si´ w 1953 roku do radia jako

do instancji odwo∏awczej od wyroków sàdowych: „Dnia 11 V br. stanà∏ przed sàdem

w Gdyni za kradzie˝ bu∏ki 67-letni starzec, sprzàtacz, który zarabia ponad 300 z∏oty mie-

si´cznie. (...) Sàd skaza∏ go na 6 miesi´cy wi´zienia. PublicznoÊç na sali p∏aka∏a. S´dzia

krzycza∏, aby si´ publicznoÊç uspokoi∏a, bo wszystkich wyrzuci”.

Âmierç nieÊmiertelnych i znaki sprzeciwu

Podczas kolejnego kryzysu i prze∏omu w 1956 roku powstawa∏y nowe nadzieje, ale i co-

raz silniejsze rozczarowania. Po 1957 roku przewa˝a∏ ju˝ zupe∏ny brak z∏udzeƒ co do sys-

temu, który zapanowa∏ w PRL. „Prawdziwa Polka” zwierza∏a si´ radiowej Fali w koƒcu

czerwca 1956 roku: „Od dziÊ jest przede mnà jaÊniejsza przysz∏oÊç, bo mam nadziej´, ˝e

strajk w Poznaniu to pobudka i otucha dla wszystkich gn´bionych przez komun´ Pola-

ków. Domagamy si´ podwy˝ki p∏ac. Domagamy si´ wycofania wojsk sowieckich z Pol-

ski. Co oni tu majà u nas do szukania? Chcemy wolnej Polski. Pochwalam i b∏ogos∏awi´

ten Êwi´ty strajk w Poznaniu, gdy˝ to nie koniec. To dopiero poczàtek. Naród nie ustàpi”.

Bardziej mieszane uczucia a˝ do samooskar˝enia i samokrytyki wyra˝a∏ Polak z War-

szawy: „Czym sta∏ si´ dzisiaj nasz naród? Gn´biony i n´kany w czasach okupacji, ˝y∏o-

wany dzisiaj do ostatecznoÊci, ∏udzony obiecankami, karmiony fa∏szem i ob∏udà sta∏ si´

chorym organizmem. (...) Wierzy∏em i ja wam. PoÊwi´ci∏em wznios∏ym idea∏om komuni-

zmu swoje si∏y. Po dziesi´ciu latach zdo∏a∏em si´ przekonaç, ˝e wszystko jest k∏am-

stwem nieodwracalnym, ˝e naród nasz spychany jest w przepaÊç, z której si´ nie po-

dêwignie, odró˝ni∏em z∏o od prawdy i dlatego oskar˝am was wobec komunistów, socja-

listów i ca∏ego narodu, oskar˝am i siebie. My jesteÊmy winni przelanej krwi naszych bra-

ci. My, »Partia i Rzàd«. Nas sàdziç, a nie tych, którzy przez dziesi´ç lat pracowali wytrwa-

le i dêwigali z ruin nasz kraj. MyÊmy to obiecywali im i nic nie zrobiliÊmy, aby ul˝yç ich

ci´˝kiej doli. Nie starajmy si´ oszukiwaç samych siebie, ˝e to sprawi∏a niewidoczna r´-

ka imperializmu. To jest fa∏sz! (...) ˚y∏em w okresie Polski przedwrzeÊniowej, b´dàc

ch∏opcem pami´tam doskonale lata ucisku. Sam ja srogo doÊwiadczy∏em i dlatego

uwierzy∏em Êwi´cie, ˝e tylko socjalizm i komunizm przyniesie wolnoÊç narodowi. W∏à-

czy∏em si´ z ca∏ym sercem do budowy zr´bów socjalizmu. DziÊ ja i wielu innych dostrze-

gliÊmy k∏amstwo i fa∏sz – tym nas karmiliÊcie i dlatego plujemy wam i sobie w oczy”.

Po Paêdzierniku 1956 roku, a zw∏aszcza po krwawym st∏umieniu powstania na W´-

grzech, szybko rozwia∏y si´ nadzieje na rzeczywiste zmiany: „S∏yszeliÊmy z przemówie-

nia tow. Gomu∏ki – pisa∏ „Anonim wojew. Stalinogród” – ˝e mo˝emy nareszcie mówiç

prawd´, ˝e b´dziemy wreszcie mieç wolnà, suwerennà, niezale˝nà od nikogo Polsk´,

(...) lecz w same s∏owa na pewno naród polski ju˝ nie uwierzy”. Interwencja sowiecka

na W´grzech wywo∏a∏a wielki wstrzàs i reakcje, które dope∏ni∏y rozczarowania syste-

mem. „Takie czyny, jakie dokonuje Rosja na W´grzech, sà to czyny bestialskie i jak naj-

bardziej barbarzyƒskie” – pisa∏ „Bardzo zdenerwowany” w koƒcu paêdziernika 1956 ro-

ku. A „Zawiedziony” z ZamoÊcia dopowiada∏: „Wojska radzieckie, rzekomo wycofujàc

si´ z Budapesztu, pokaza∏y, do czego sà zdolne! Budapeszt w gruzach, samoloty

i czo∏gi radzieckie nie przestajà operacji wojennej. Dlaczego jest taka ob∏uda. Jestem

pewien, ˝e budowa socjalizmu wymuszonego presjà wojennà na W´grzech prys∏a.

Zbrodnie, jakie dokonujà na bohaterskich powstaƒcach w´gierskich ˝o∏dacy sowiec-

cy, sà okropne i doczekajà si´ sprawiedliwej kary. Bardzo dziwne, ˝e nasze rozg∏oÊnie

raptem ucich∏y i o braciach w´gierskich nic prawie nie wspominajà. By∏em zawsze

przyjacielem sowietów, ale dzisiaj jestem ich wielkim wrogiem. Autorytet pot´gi sowiec-

kiej w Êwiecie zosta∏ przekreÊlony raz na zawsze. Niczem nie ró˝nià si´ oni od Stalina.

Wszyscy przesyceni sà jadem zdrady i fa∏szu. Dokonali wielkiej zbrodni, którà ludzkoÊç

b´dzie pami´ta∏a po wsze czasy. My, uczciwi Polacy, wszyscy stanowczo pot´piamy

krwio˝ercze zakusy sowietów na W´grzech”.

Odwil˝ 1956 – okreÊlenie zresztà sowieckie – trwa∏a krótko. Paêdziernik skoƒczy∏ si´

w listopadzie. Rok póêniej, gdy zamkni´to tygodnik „Po prostu”, nie by∏o po niej Êladu,

choç wywo∏a∏o to jeszcze zamieszki w Warszawie, o których ma∏o dziÊ wiadomo, dlate-

go wa˝ne sà reakcje ich Êwiadków: „Niniejszym sk∏adam gratulacje z powodu zamkni´-

cia »Po prostu« i ˝ycz´ dalszych sukcesów w likwidowaniu niewygodnych pism – pisa∏

sarkastycznie Anonim w paêdzierniku 1957 roku. – Pisz´ Falo 49, bo ten ogólny pic 56

jest ju˝ za nami i mo˝ecie Êmia∏o wróciç do starej ˝elaznej nazwy. Kiedy ró˝ni ludzie po-

magali Dzier˝yƒskiemu i Stalinowi, byli za t´ pomoc likwidowani. Nie myÊla∏em, ˝e Go-

mu∏ka jest a˝ tak poj´tnym uczniem. Wreszcie oka˝e si´, ˝e ka˝dy komunizm, nawet ten

narodowy, knebluje usta ka˝demu, kto próbuje inaczej patrzeç na Êwiat ni˝ on”.

od frontu i od kuchni

Dr Bogus∏aw Kopka, IPN Centrala

System represji

w Polsce

1944-1950

Po Êmierci Stalina, który wydawa∏ si´ nieÊmiertelny, zacz´∏a rozpadaç si´ wiara w ko-

munistycznà utopi´. W korespondencji reakcje na ten pierwszy wi´kszy kryzys syste-

mu by∏y mieszane: od nieudawanej zapewne rozpaczy po satysfakcj´ i kpin´. Mimo

kryzysu politycznego pó∏ roku po Êmierci Stalina uwi´ziono Prymasa Stefana Wyszyƒ-

skiego. W korespondencji do radia jest wiele Êwiadectw zarówno przywiàzania do wiary

chrzeÊcijaƒskiej i KoÊcio∏a, jak i dowodów gotowoÊci do jego obrony. Przekonujà te˝ one,

˝e po zd∏awieniu pierwszej opozycji antykomunistycznej w latach 40. to w kr´gu wiernych

i wokó∏ KoÊcio∏a rodzi∏ si´ pierwszy opór spo∏eczny przeciw komunizmowi i jego ate-

istycznej, destrukcyjnej ideologii. Objawi∏ si´ on pe∏niej ju˝ po uwolnieniu Prymasa

w 1956 roku, w czasie nast´pnego dziesi´ciolecia religijnych przygotowaƒ do obchodów

chrzeÊcijaƒskiego Millenium w 1966 roku. „Matka ze szko∏y TPD z Warszawy” napisa∏a

skarg´ do radia jeszcze przed aresztowaniem Prymasa: „Nauczycielka Ob. Wochowa

(...) oficjalnie zapowiedzia∏a klasie IX b, ˝e wszystkie uczennice muszà zdjàç medaliki, bo

na drugiej lekcji zrobi to samo, co zrobi∏a w klasie IX a. Jestem matkà wierzàcà, jak i mi-

liony innych ludzi, nosz´ Êwi´ty medalik (...) i nikt nie kaza∏ mi go zdjàç, nawet hitlerowcy.

Gdzie jest wolnoÊç sumienia?”. Marii G. z Hrubieszowa dzia∏acz Zwiàzku M∏odzie˝y Pol-

skiej, do którego si´ zapisa∏a, zwróci∏ uwag´, ˝e chodzi do koÊcio∏a. „Zosta∏yÊmy wezwa-

ne do Zarzàdu Powiatowego ZMP. Ob. Baranowski zaczà∏ bluêniç przeciw Bogu, mi´dzy

innymi spyta∏ nas »czy ten znajduch wiszàcy na krzy˝u wie o tym, ˝e chodzimy do ko-

Êcio∏a«. I postawi∏ nam wniosek, ˝ebyÊmy z∏o˝y∏y podanie o zwolnienie z pracy albo by-

Êmy przesta∏y chodziç do koÊcio∏a. Gdy powo∏a∏yÊmy si´ na Konstytucj´ PRL, to nam od-

powiedzieli, ˝e to nie obowiàzuje w instytucjach politycznych”.

Po aresztowaniu Prymasa odezwa∏y si´ liczne g∏osy protestów ze wszystkich grup spo-

∏ecznych. „Wierni” z Warszawy napisali w liÊcie do radia: „Aresztowanie Arcybiskupa Wy-

szyƒskiego okry∏o g∏´bokim smutkiem rzesze chrzeÊcijaƒskie, ale nie dowodzi to jednak,

aby naród z tego powodu mia∏ si´ za∏amaç – odwrotnie spot´guje to jeszcze bardziej na-

szà wiar´ chrzeÊcijaƒskà, gdy˝ fakt ten wskazuje nam jasno, jak nisko upada Wasza de-

mokracja ludowa, jak Wy si´ obawiacie wiary katolickiej, która jest najwi´kszà pot´gà Êwia-

ta i nikt jej nie zdo∏a zwalczyç. (...) Je˝eli jesteÊcie naprawd´ pot´gà, to czego obawiacie

Komunizm budowany w Polsce wed∏ug wzorów sowieckich, witany przez

niektórych z entuzjazmem i powojennà nadziejà, z czasem budzi∏ coraz

wi´kszà groz´. Z∏owrogà postaç przybra∏ zw∏aszcza system ochraniajàcy

„zdobycze” systemu – resort bezpieczeƒstwa publicznego bezpardonowo

zwalcza∏ niepodleg∏oÊciowà opozycj´, wspierany w tym dziele przez zawis∏e

sàdy, sprzedajnych s´dziów i prokuratorów. Coraz g∏´bsze rozczarowanie

nowym ustrojem znalaz∏o swój wyraz w korespondencji wysy∏anej do w∏adz

przez obywateli, stanowiàcej namiastk´ opinii publicznej. Lektura listów, a

tak˝e propagandowych hase∏ i milicyjnych raportów, ods∏ania te˝ drugie

oblicze PRL – absurdalne, groteskowe i Êmieszne.

Zale˝noÊç Polski od ZSRS

Sytuacja Polski w momencie zakoƒczenia II wojny Êwiatowej by∏a niezwy-

kle z∏o˝ona. Wp∏ywa∏y na nià w równym stopniu czynniki zewn´trzne, takie

jak: podzia∏ Europy na dwa przeciwstawne bloki – zachodni i wschodni,

i czynniki wewn´trzne: ogromne zniszczenia wojenne (zniszczona zosta∏a

jedna trzecia majàtku narodowego), straty w ludziach (zgin´∏o ok. 6 mln

obywateli Polski), zmiany terytorialne (utrata Kresów Wschodnich na rzecz

ziem zachodnich i pó∏nocnych), migracje ludnoÊci (wysiedlenie ludnoÊci

polskiej z Kresów Wschodnich, przesiedlenie Niemców z Polski), walka po-

lityczna i zbrojna o w∏adz´ w ramach tzw. utrwalania w∏adzy ludowej.

Dzi´ki realnej sile militarnej – stacjonujàcych dywizji Armii Czerwo-

nej (Armii Sowieckiej) i Wojsk Wewn´trznych NKWD (MWD) – Zwiàzek

Sowiecki sta∏ si´ faktycznie nowym okupantem Polski 1 . Paƒstwo pol-

skie utraci∏o a˝ do 1989 r. swojà suwerennoÊç.

Proces uzale˝niania Polski od ZSRS rozpoczà∏ si´ w momencie prze-

kroczenia przedwojennej granicy polskiej przez oddzia∏y Armii Czerwo-

nej w styczniu 1944 roku. Momentem zwrotnym zaÊ by∏o utworzenie

promoskiewskiego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

26 lipca 1944 r. w Moskwie przewodniczàcy PKWN Edward Osóbka-

-Morawski oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRS Wiaczes∏aw

Mo∏otow podpisali tajne porozumienie mi´dzy PKWN a rzàdem sowieckim

w sprawie stosunków mi´dzy dowództwem sowieckim a polskà admini-

stracjà po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Polski (na zachód

od rzeki Bug, tzw. linii Curzona) 2 . Na mocy tego uk∏adu najwy˝sza w∏adza

„w strefie dzia∏aƒ wojennych” przys∏ugiwa∏a wodzowi naczelnemu wojsk

sowieckich, czyli Józefowi Stalinowi. Do jurysdykcji w∏adz sowieckich na-

le˝a∏y wszelkie wykroczenia skierowane przeciwko Armii Czerwonej. W ar-

tykule siódmym zapisano m.in.: „Wszyscy ci, którzy wchodzà w sk∏ad

wojsk radzieckich na terytorium Polski, b´dà podlegaç jurysdykcji radziec-

kiego wodza naczelnego. Wszyscy zaÊ ci, którzy wchodzà w sk∏ad Pol-

skich Si∏ Zbrojnych, b´dà podlegaç wojskowym ustawom i regulaminom

polskim. Jurysdykcji tej b´dzie podlegaç równie˝ ludnoÊç cywilna na tery-

torium polskim nawet w wypadkach dotyczàcych przest´pstw pope∏nio-

nych przeciwko wojskom radzieckim, z wyjàtkiem przest´pstw pope∏nio-

nych w strefie operacji wojennych, które to przest´pstwa podlegajà jurys-

dykcji radzieckiego wodza naczelnego” 3 .

Humor polityczny

*Mao Tse Tung zwraca si´ do Stalina z proÊbà o pomoc: „Potrzeba mi miliard dolarów,

sto milionów ton w´gla i pi´çdziesiàt milionów ton ry˝u”. Stalin zgadza si´: „dolary – tak,

w´giel te˝, ale skàd Bierut weêmie tyle ry˝u?”.

*W urz´dzie na Êcianie wisi portret Stalina. Niedowidzàca staruszka zauwa˝a: – Ale si´

nam marsza∏ek postarza∏! – Obywatelko, prostuje urz´dnik – to nie Pi∏sudski, tylko Sta-

lin – nasz najwi´kszy dobroczyƒca, wyzwoli∏ nas od Niemców! – Daj mu Bo˝e zdrowie

– wzdycha staruszka – ˝eby tak chcia∏ jeszcze wyp´dziç od nas Ruskich!

*Po wyjeêdzie Bieruta do Moskwy mówiono: „Wyjecha∏ w futerku, powróci∏ w kuferku”.

*Podobno pogrzeb Bieruta kosztowa∏ trzy miliony z∏otych. To stanowczo za drogo.

Za takà sum´ mo˝na by pochowaç ca∏y Komitet Centralny Partii.

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 19 grudnia 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2008 (19)

Piàtek, 19 grudnia 2008 Nasz Dziennik VII

Dr Bogus∏aw Kopka, IPN Centrala

System represji

w Polsce

1944-1950

stracji, wojsku, strukturach bezpieczeƒstwa, prokuratury, sàdownictwa i partii

komunistycznej (Polskiej Partii Robotniczej, a nast´pnie Polskiej Zjednoczonej

Partii Robotniczej) 10 .

W Polsce Ludowej mimo istnienia formalnego sojuszu ze stronnictwami re-

prezentowanymi w Krajowej Radzie Narodowej uprzywilejowanà pozycj´

w rzàdzie (PKWN/Rzàd Tymczasowy) posiadali od poczàtku komuniÊci. Otrzy-

mali oni – z nadania sowieckiego – w czasie toczàcej si´ jeszcze wojny, a póê-

niej walki o w∏adz´ kontrol´ nad tzw. resortami si∏owymi: obrony narodowej

i bezpieczeƒstwa publicznego. Ówczesny sekretarz generalny KC PPR W∏ady-

s∏aw Gomu∏ka powiedzia∏ politycznym oponentom wprost: „W∏adzy raz zdoby-

tej nie oddamy nigdy [...]. My wyroÊliÊmy z narodu polskiego, z jego walki

o wolnoÊç i niepodleg∏oÊç, myÊmy mieli zawsze najtwardsze ˝ycie. Zniszczy-

my wszystkich bandytów reakcyjnych bez skrupu∏ów. Mo˝ecie jeszcze krzy-

czeç, ˝e leje si´ krew narodu polskiego, ˝e NKWD rzàdzi Polskà, lecz to nie za-

wróci nas z drogi” 11 .

KomuniÊci zmuszeni byli budowaç struktury aparatu bezpieczeƒstwa pu-

blicznego od samych podstaw. Jednak proces ten przebiega∏ niezwykle dyna-

micznie. W grudniu 1944 r. w Resorcie Bezpieczeƒstwa Publicznego PKWN

i w terenie zatrudniano 2,5 tys. funkcjonariuszy; w maju 1945 r. Ministerstwo

Bezpieczeƒstwa Publicznego oraz terenowe urz´dy bezpieczeƒstwa publicz-

nego (WUBP i PUBP) liczy∏y 11 tys., a w listopadzie ju˝ 28 tys. osób. Ponadto

aparat bezpieczeƒstwa wspiera∏y oddzia∏y Milicji Obywatelskiej (ok. 56 tys.)

oraz Korpusu Bezpieczeƒstwa Wewn´trznego (ok. 29 tys.) 12 . Elit´ kadrowà sta-

nowili „kujbyszewiacy”, absolwenci szko∏y NKWD w Kujbyszewie, mi´dzy inny-

mi Stefan Antosiewicz, Józef Czaplicki, Niko∏aj Diomko (Mieczys∏aw Moczar),

Teodor Duda, Grzegorz Korczyƒski, Adam Wróblewski 13 .

Zwierzchnictwo partii komunistycznej nad aparatem bezpieczeƒstwa wyra-

˝a∏o si´ mi´dzy innymi w polityce kadrowej (umieszczenie kierowniczych sta-

nowisk z resortu bezpieczeƒstwa w systemie nomenklatury partyjnej), w kon-

troli nad wszelkimi zmianami organizacyjnymi oraz okreÊlaniu strategii dzia∏aƒ.

Na jednej z odpraw resortowych z koƒca 1945 r. minister bezpieczeƒstwa pu-

blicznego Stanis∏aw Radkiewicz wyraênie stwierdzi∏: „PPR ma Bezpieczeƒ-

stwo, ma Milicj´, ma swoje oddzia∏y zbrojne!” 14 .

Struktura resortu bezpieczeƒstwa przedstawia∏a si´ nast´pujàco. Funkcj´ urz´du

centralnego pe∏ni∏ Resort Bezpieczeƒstwa Publicznego PKWN (powo∏any 21 lipca

1944 roku; na jego czele stanà∏ Stanis∏aw Radkiewicz), a od 31 grudnia 1944 r. Mini-

sterstwo Bezpieczeƒstwa Publicznego (istnia∏o do 7 grudnia 1954 r.; w jego miejsce

utworzono dwa urz´dy centralne: Komitet do spraw Bezpieczeƒstwa Publicznego

oraz Ministerstwo Spraw Wewn´trznych). Centrala podzielona by∏a na wydzia∏y (de-

partamenty): I – kontrwywiad; II – ewidencja operacyjna – kartoteka szpiegów, dywer-

santów, volksdeutschów, ˝o∏nierzy AK, NSZ i innych „antypaƒstwowych elemen-

tów”; III – ∏àcznoÊç i technika operacyjna; IV – zaopatrzenie; V – cenzura; VI – wi´zie-

nia i obozy pracy; VII – kadry; VIII – ochrona rzàdu; IX – ochrona jeƒców wojennych 15 .

Z kolei na poziomie wojewódzkim dzia∏a∏y wojewódzkie urz´dy bezpieczeƒstwa pu-

blicznego, na szczeblu powiatowym – powiatowe urz´dy bezpieczeƒstwa publiczne-

go (by∏o ich 268), a w gminach funkcjonariusze bezpieczeƒstwa dzia∏ali w ramach po-

sterunków Milicji Obywatelskiej 16 . Ponadto istnia∏y jeszcze miejskie urz´dy bezpie-

czeƒstwa publicznego. Jesienià 1944 r. resortowi bezpieczeƒstwa podporzàdkowano

Milicj´ Obywatelskà, Wojska Wewn´trzne (póêniej Korpus Bezpieczeƒstwa We-

wn´trznego 17 ) i wi´zienia wraz z obozami, od lutego 1946 r. Ochotniczà Rezerw´ Mi-

licji Obywatelskiej, a od stycznia 1949 r. Wojska Ochrony Pogranicza.

W latach 40. w MBP zachodzi∏y liczne zmiany organizacyjne. Na uwag´ za-

s∏uguje jeden z najwa˝niejszych pionów operacyjnych ówczesnej „bezpieki”

– kontrwywiad, który odpowiedzialny by∏ za walk´ ze zbrojnym podziemiem

niepodleg∏oÊciowym, tzw. bandytyzmem 18 . We wrzeÊniu 1944 r. w sk∏ad Wy-

dzia∏u Kontrwywiadu wchodzi∏y sekcje: aresztowaƒ, obserwacji, zwalczania

podziemia, Êledcza, cenzury, wi´ziennictwa i obozów pracy (Sekcja Wi´zienna

jako pierwsza wyodr´bni∏a si´ w samodzielnà jednostk´ organizacyjnà, od 4

paêdziernika 1944 r. – Wydzia∏ Wi´ziennictwa), kartoteki, ∏àcznoÊci i techniki

operacyjnej. Natomiast w 1945 r. w kontrwywiadzie dzia∏a∏o osiem sekcji: I – hi-

tlerowcy (wykrywanie niemieckiej agentury, volksdeutschów i hitlerowskich ko-

laborantów); II – podziemie polskie (zwalczanie polskiego podziemia niepod-

leg∏oÊciowego); III – walka z infiltracjà wroga w aparacie w∏adzy; IV – ochrona

transportu; V – ochrona partii demokratycznych; VI – areszty; VII – obserwa-

cja; VIII – Êledztwo (przeprowadzanie aresztowaƒ i prowadzenie Êledztwa).

Z raportów milicyjnych:

* Podejrzany nie przyznaje si´ do winy z powodów osobistych i Êwiatopoglàdowych.

* Poszkodowany zosta∏ odwieziony do szpitala celem umieszczenia w tamtejszym zak∏adzie

pogrzebowym.

* Na miejscu zdarzenia spotka∏em trzech denatów, z których dwoje dawa∏o oznaki ˝ycia

w postaci przekleƒstw, a trzeci by∏ ca∏kiem nie˝ywy.

* Przy nietrzeêwej znaleziono trzeêwe niemowl´.

* Do pomieszczenia, w którym znajdowa∏y si´ zw∏oki, prowadzi∏y drzwi, nad którymi zawie-

szony by∏ krzy˝ z figurkà m´˝czyzny w wieku ok. 30 lat.

* Oskar˝ony do wybitej szyby sklepowej podszed∏ wy∏àcznie z w∏asnej ciekawoÊci, ubranie

z wystawy zabra∏ bezwiednie, gdy˝ si´ zdenerwowa∏. Ucieczka oskar˝onego na widok mili-

cji wynik∏a stàd, ˝e b´dàc w przesz∏oÊci czterokrotnie karany ba∏ si´ bezpodstawnego posà-

dzenia o dokonanie w∏amania. Z tych wzgl´dów dzia∏anie oskar˝onego nie nosi cech prze-

st´pstwa, a jest jedynie nader dla niego nieprzyjemnym zbiegiem okolicznoÊci.

* Wies∏aw K., b´dàc w stanie g∏´bokiego upojenia alkoholowego, dosta∏ ataku bia∏ej goràcz-

ki, gdy˝ pocià∏ si´ po r´kach no˝em rzeênickim i wygra˝a∏ nim wszystkim domownikom.

Poza tym nie by∏ agresywny.

du, w którym polityczna bzdura miesza∏a si´ z osobistà ciemnotà lub naiwnoÊcià, g∏up-

stwo i wmówienie walczy∏o o lepsze ze zwyk∏ym zdrowym rozsàdkiem, zbiorowa mania

mia∏a byç nowym porzàdkiem spo∏ecznym. Wtedy nie by∏a to jednak zabawa, za tym,

co dziÊ wydaje si´ kuriozalnà aberracjà, egzotycznym dziwolàgiem, kry∏y si´ sankcje,

konsekwencje cz´sto groêne, niebezpieczne, stan, z którego, wydawa∏o si´, nie by∏o

wyjÊcia. Propaganda komunistyczna powodowa∏a dezorientacj´, zam´t umys∏owy,

wtórnà ciemnot´ pod pozorami edukacji, mia∏a prowadziç przecie˝ do stanu wiary w no-

wy, idealny ∏ad, w socjalistycznà utopi´. Trzeba podkreÊliç, ˝e jej wp∏ywy dotkn´∏y nie tyl-

ko warstw ni˝szych, ludzi z prowincji, wsi i miasteczek, ludzi awansu i m∏odzie˝, ˝e prze-

cie˝ szczególnie zarazi∏y du˝à cz´Êç inteligencji, zw∏aszcza te niby-elity intelektualne,

które propagowa∏y socrealizm, wspó∏tworzàc propagand´ komunizmu, og∏aszajàc po-

chwalne peany na czeÊç ustroju, Zwiàzku Sowieckiego i Stalina.

W listach nadsy∏anych do radia odbija∏a si´ ju˝ nowa, faktycznie socjalistyczna men-

talnoÊç, w której obawa przed systemem, l´k przed jego w∏adzà i powszechnym ju˝ wp∏y-

wem miesza∏a si´ z elementarnymi

potrzebami ˝yciowymi, groza mie-

sza∏a si´ z nonsensem tego nowe-

go ∏adu i wt∏aczanà w rzeczywi-

stoÊç urojonà fantastykà. Powsta-

wa∏y nowe, pokàtne kana∏y infor-

macji, które równie˝ mno˝y∏y za-

burzenia, powstawa∏y wieÊci wyol-

brzymione, zdeformowane, ma-

niakalne. Rozkwit∏a plotka poda-

wana jako wiarygodna prawda, ale

rozpowszechni∏y si´ te˝ donosy,

pomówienia jako destrukcyj-

na i propagowana komunikacja

z w∏adzà. JeÊli pyta si´ obecnie,

czy powsta∏ jakiÊ typ socjalistycz-

nego spo∏eczeƒstwa w Polsce, ja-

kiÊ naród PRL, to by∏ on w∏aÊnie

tak rozbity, tak wyniszczony, jak

pokazujà przytaczane listy.

W 1951 roku odby∏ si´ poka-

zowy proces „bikiniarzy”, naÊla-

dujàcych ubiorem i zachowaniem m∏odzie˝ zachodnià, w szczególnoÊci amerykaƒ-

skà. Nazwano ich „gangsterskà szajkà terrorystyczno-rabunkowà”. Zapad∏y drakoƒ-

skie wyroki, kary Êmierci dla dwóch osób, dla dwóch innych 15 i 12 lat wi´zienia. „Stra-

piona matka” z Warszawy pisa∏a po tym procesie: „Ca∏a nasza rodzina partyjna jest

bardzo – komuniÊci jednym s∏owem, a mam syna, który naÊladuje ba˝antów. Kocha-

na Falo poratuj co mam robiç. On jest m∏ody i mo˝e mnie zginàç przez takie coÊ,

przez t´ Ameryk´ cholernà. Nosi to w∏osy, uczesane w∏aÊnie tak w jaskó∏k´ i wcale na-

wet nie chce s∏yszeç ˝eby Êciàç je. (...) Fryzjerzy powinni byç karani je˝eli dzieciom to

robià. (...) W domu nie chce mnie s∏uchaç. A wszystko zacz´∏o si´ od tego s∏uchania

radia »G∏osu Ameryki« itd. A taki by∏ zabity komunista. Stalin u niego by∏ ojciec i odra-

zu tak si´ zmieni∏. Ja teraz po tym Êledztwie nie mam spokoju poniewa˝ dr˝´ na ka˝-

dym kroku, ˝eby i jemu coÊ si´ nie zdarzy∏o”. Zw∏aszcza m∏odzie˝ z trudem mog∏a

znaleêç sobie miejsce w socjalistycznej utopii. Miros∏aw K. zwierza∏ si´ w 1953 roku

z trudnoÊci ˝yciowego wyboru: „Mam 17 lat. Ucz´ si´ w Bia∏ymstoku w Technikum Bu-

dowlanym. Jestem nieopanowany i leniwy. Skutki sà takie, ˝e narazi∏em siebie i rodzi-

ców na szereg przykroÊci. Widz´, ˝e tylko ci´˝kie ˝ycie nauczy mnie rozumu, ale ˝y-

cie straci∏o jednak dla mnie swojà wartoÊç. Chc´ jechaç na Kore´. W kraju nie przy-

dam si´ na nic, mimo ˝e mam prawdziwe ch´ci. (...) Na Korei na pewno si´ przydam,

bo i jestem odwa˝ny, i wiem, ˝e tam sprawa jest s∏uszna, bo przekonania moje sà ra-

czej skrystalizowane – za naszym Rzàdem i ustrojem. Chc´ z sobà skoƒczyç – ale tak

samemu to resztki wstydu nie pozwalajà, bo Êmierci si´ nie boj´...”.

Dokoƒczenie ze s. I

Dopiero 20 lutego 1945 r. Paƒstwowy Komitet Obrony ZSRS podjà∏ jedno-

stronnà uchwa∏´, w której ustalono formalne zasady post´powania w∏adz so-

wieckich na terytorium Polski. OkreÊlono stref´ wydzielonà: „od 60 do 100 km

od przedniej linii frontu, w której odpowiedzialnoÊç za bezpieczeƒstwo paƒstwo-

we i porzàdek publiczny nak∏ada si´ na dowódców frontów i przedstawicieli

NKWD” 4 . Postanowiono skierowaç do Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publiczne-

go i Ministerstwa Administracji Publicznej „doradców” oraz wydzieliç do dyspo-

zycji tych doradców oddzia∏y wojsk NKWD. 1 marca 1945 r. rozpoczà∏ urz´dowa-

nie pierwszy oficjalny doradca NKWD przy MBP – gen. Iwan Sierow (od wrzeÊnia

1945 r. zast´pca dowódcy strefy okupacyjnej w Niemczech); w Departamencie

Wi´ziennictwa i Obozów MBP – p∏k Micha∏ Sawieliew i p∏k Biezborodow.

Trzeba podkreÊliç, ˝e represje sowieckie wobec ludnoÊci cywilnej i jeƒców

wykracza∏y poza owà stref´, tak˝e ju˝ po zakoƒczeniu wojny.

G∏ównym zadaniem sowieckiego aparatu represji by∏o „oczyszczanie ty∏ów”

z Armii Krajowej i pozosta∏ych struktur Polskiego Paƒstwa Podziemnego, uzna-

nych za tzw. element kontrrewolucyjny. Dlatego na prze∏omie lat 1944/1945 przy-

stàpiono do budowy ró˝nego typu „miejsc odosobnienia” (obozów deportacyj-

nych, obozów pracy przymusowej, karnych i jenieckich, wi´zieƒ i aresztów), cz´-

sto w miejscu po obozach hitlerowskich. By∏y to oÊrodki tymczasowe o specjal-

nym przeznaczeniu, z regu∏y zak∏adane przez Wojska Wewn´trzne NKWD ds.

Ochrony Ty∏ów Armii Czerwonej oraz jednostki kontrwywiadu wojskowego

„Smiersz”. Do najci´˝szych – bioràc pod uwag´ warunki przetrzymywania wi´ê-

niów – nale˝a∏y obozy (wi´zienia) na Majdanku, w OÊwi´cimiu, Poznaniu, Rember-

towie, Skrobowie ko∏o Lubartowa 5 , Toszku i Gliwicach-¸ab´dach oraz Warszawie.

G∏ównà dostarczycielkà obywateli polskich do obozów NKWD by∏a Zbiorcza

Dywizja Wojsk Wewn´trznych NKWD, a od stycznia 1945 r. 64. Dywizja WW

NKWD (MWD). Celem tej jednostki by∏o zwalczanie opozycji politycznej (pod-

ziemia niepodleg∏oÊciowego) na terytorium Polski, dezerterów z Ludowego

Wojska Polskiego, a tak˝e walka zbrojna z oddzia∏ami Ukraiƒskiej Armii Po-

wstaƒczej. Dzia∏ania te okreÊlano w oficjalnych i poufnych sprawozdaniach ja-

ko „walk´ z bandytyzmem”. W jej prowadzeniu pomaga∏y aktywnie struktury

polskiego aparatu bezpieczeƒstwa publicznego (UBP, KBW, MO, ORMO).

W listopadzie 1946 r. w raporcie z dwuletniej dzia∏alnoÊci dowództwo dywi-

zji odnotowa∏o, ˝e aresztowano 47 tys. osób oraz zabito 1475 ˝o∏nierzy pod-

ziemia 6 . W 1947 r. 64. zbiorczà dywizj´ przeniesiono do Zwiàzku Sowieckiego 7 .

Mo˝na powiedzieç, ˝e dzi´ki 64. dywizji polscy komuniÊci zdo∏ali utrzymaç si´

przy w∏adzy, zaprowadzajàc w pierwszym okresie swoich rzàdów masowy terror 8 .

Ten stan zale˝noÊci Polski od „wielkiego brata” doskonale zobrazowa∏ Boles∏aw

Bierut (ps. Tomasz) na posiedzeniu Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robot-

niczej z 9 paêdziernika 1944 r., cytujàc s∏owa Stalina: „Tow. Stalin ostrzega∏ nas,

˝e w tej chwili mamy bardzo dogodnà sytuacj´ w zwiàzku z obecnoÊcià Czerwo-

nej Armii na naszych ziemiach. »Wy macie teraz takà si∏´, ˝e jeÊli powiecie 2 ra-

zy 2 jest 16, to wasi przeciwnicy potwierdzà to« – powiedzia∏ tow. Stalin. Ale tak

nie zawsze b´dzie. Wtedy nas odsunà, wystrzelajà jak kuropatwy” 9 .

Resort bezpieczeƒstwa publicznego w walce

z opozycjà niepodleg∏oÊciowà

Zale˝noÊç Polski powojennej od ZSRS – jak napisa∏ Janusz Kurtyka – wyra˝a-

∏a si´ nie tylko w niesuwerennoÊci na arenie mi´dzynarodowej, lecz tak˝e

w sowietyzacji ustroju, porzàdku gospodarczego i spo∏ecznego, wreszcie

w personalnych powiàzaniach osób pe∏niàcych kluczowe funkcje w admini-

„Otrzyma∏em 2 tygodnie urlopu, poszed∏em w drugim dniu o godz. 8 po mi´so, ale

o otrzymaniu ju˝ nie by∏o mowy. Nazajutrz poszed∏em o godz. 4-tej te˝ ju˝ nie dosta-

∏em. Wybra∏em si´ trzeci raz o 1-szej w nocy. Sta∏em cierpliwie do 12 rano, przyjecha-

∏o dwóch milicjantów na rowerach i za˝àdali od stojàcych po 100 z∏ mandatu. Nie da-

∏em im tej sumy, bo mia∏em przy sobie tylko 20 z∏. Milicjant przygrozi∏ mi i wzià∏ te 20 z∏.

Wróci∏em znów bez mi´sa i co gorsza bez pieni´dzy”. S∏uchaczka z Legnicy pisa∏a

w tym samym roku: „Jestem matkà 7-ga dzieci, mam 56 lat, pami´tam ró˝ne czasy,

pruskie, ruskie i austriackie, lecz takich jak obecnie pe∏nych ob∏udy, zak∏amania i nie-

nawiÊci jeszcze jak Êwiat Êwiatem nie by∏o, bo po pierwsze – g∏osicie przez radio i pra-

s´, ˝e jaki to teraz post´p i dobrobyt, a rzeczywiÊcie kto to widzia∏, ˝eby po kawa∏ek

mi´sa pchaç si´ w ogonku, a o kie∏basie, s∏oninie, to szkoda nawet marzyç, tylko jed-

nostki op∏ywajà we wszystko, jak to UB, MO, Partyjni”.

„Dlaczego tak jest? – pyta∏ s∏uchacz z województwa olsztyƒskiego – w roku 1945 i 46

i na poczàtku 47 nie by∏o w Polsce planowej gospodarki, takiej jak dziÊ, a mieliÊmy wi´-

cej chleba, t∏uszczu, mi´sa, jarzyn itd. By∏y kartki, które w raju socjalistycznym nie mo-

gà mieç miejsca, bo przecie˝ jest doÊç wszystkiego na »wolnym rynku«. Sam stwier-

dzi∏em, ˝e w sk∏adach przeznaczonych wy∏àcznie dla UB i Milicji od czasu do czasu sà

takie artyku∏y jak mi´so, smalec, w´dlina, a nawet i poƒczochy damskie, których si´ po-

szukuje ze Êwiecà”. Zrezygnowany, acz niepozbawiony wisielczego poczucia humoru

Szymon K. ze Skoczowa konstatowa∏: „Zmuszeni jesteÊmy gotowaç »Trybun´«, ale

ona nie nadaje si´ ani do gotowania, ani te˝ do czytania, poniewa˝ w »Trybunie« jest

tylko propaganda i wi´cej nic. W spó∏dzielni nie ma ˝ywnoÊci tylko czasem wódka”.

Przedstawiciel m∏odszego pokolenia z Kielc poczuwa∏ si´ do wi´kszej ju˝ odpowie-

dzialnoÊci za t´ trudnà sytuacj´: „Jestem m∏odym cz∏owiekiem i oddany obecnej rze-

czywistoÊci chcia∏bym niejednokrotnie wystàpiç jako agitator, lecz nikt nie mo˝e mi

udzieliç odpowiednich informacji odnoÊnie braku mi´sa i t∏uszczu. Jadàc pociàgiem

s∏ysz´ ró˝ne wypowiedzi na temat Paƒstwa Ludowego, z∏ej gospodarki itp. – chcia∏bym

wystàpiç przed takim elementem uÊwiadamiajàco, lecz brak mi pewnoÊci siebie

i chcia∏bym daç trafne wyjaÊnienie braku tych artyku∏ów i podwy˝szonych cen na owo-

ce i warzywa w porównaniu ze starà walutà. Wobec tego prosz´ Ci´ »Falo 49« o poda-

nie mi przez radio w najbli˝szà niedziel´ wyjaÊnienia w tej sprawie. Wierz´ mocno w to,

˝e ten brak nie przemawia przygotowaniem si´ naszego Rzàdu do wojny”.

Folklor PRL: donosy, plotki,

fikcja polityczna

Po powojennych zbrodniach systemu komunistycznego, po eksterminacji przeciwni-

ków, po represjach i zastraszeniu ca∏ego spo∏eczeƒstwa pod koniec lat 40. nastàpi∏ etap

totalnego k∏amstwa i oszustwa, propagandowej indoktrynacji, ideologicznego be∏kotu,

zak∏amania rzeczywistoÊci, programowego og∏upiania, który by∏ faktycznym przewro-

tem umys∏owym, ale na gorsze. Ta metoda by∏a skuteczna, w myÊl dogmatu leninow-

skiego, k∏amstwo powtórzone tysiàc razy staje si´ prawdà. Wtedy to powsta∏o wiele zja-

wisk komunistycznego folkloru PRL, tego s∏ynnego dzisiaj groteskowego raczej absur-

Dokoƒczenie na s. VIII

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 19 grudnia 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2008 (19)

Piàtek, 19 grudnia 2008 Nasz Dziennik III

Dr Marek Klecel

przy okazji zajmowa∏a si´ zwalczaniem wszelkich przejawów niezale˝nej, czyli wrogiej,

opinii publicznej. Âciga∏a ona ju˝ nie tyle opozycyjnà dzia∏alnoÊç, ale wszelkie krytyczne

wypowiedzi prywatne, a nawet kara∏a za anegdoty, dowcipy i plotki polityczne, za pio-

senki i utwory satyryczne, za s∏uchanie zachodniego radia. Jej dzia∏alnoÊç by∏a szcze-

gólnie groêna, gdy˝ mia∏a ona uprawnienia sàdownicze i skazywa∏a, cz´sto na podsta-

wie zwyk∏ego donosu czy pomówienia, na kary do dwóch lat obozu pracy. W ciàgu pra-

wie dziesi´ciu lat dzia∏alnoÊci tej Komisji rozpatrzono ok. 280 tysi´cy spraw i skazano

na obozy pracy, jak obliczajà historycy, ok. 90 tysi´cy osób, co dziÊ wydaje si´ wprost

niewiarygodne.

W ten sposób wykluczano i pi´tnowano przeciwników, ale te˝ rozbijano i urabiano

na wzór sowiecki ca∏e polskie spo∏eczeƒstwo, nie tylko jego warstwy opiniotwórcze,

zastraszajàc wszystkich, niszczàc istniejàce jeszcze wi´zi spo∏eczne, pacyfikowano

w zalà˝ku niezale˝nà opini´ publicznà. Ta dezintegracja, a zarazem dezinformacja,

wprowadzanie fa∏szywych informacji w obieg spo∏eczny oraz ideologicznej propagan-

dy, która mia∏a odmieniç obraz i postrzeganie rzeczywistoÊci, to by∏y najsilniejsze spo-

soby dzia∏ania polityki komunistycznej. Os∏ab∏a ona nieco po kryzysie 1953 roku,

Êmierci Stalina, zakoƒczeniu dzia∏alnoÊci Komisji, wewn´trznych perturbacjach we

w∏adzach komunistycznych. Wtedy te˝ silniej zacz´∏y si´ pojawiaç ró˝ne formy kryty-

ki systemu, tak˝e w obiegowych opiniach, wypowiedziach, Êmielej wyra˝anych pu-

blicznie, choç i skutki indoktrynacji komunistycznej dawa∏y o sobie znaç w zdezorien-

towanej cz´Êci spo∏eczeƒstwa. Wykorzystywano do tego dost´pne sposoby kontak-

towania si´ z w∏adzami i instytucjami, korespondencj´ do PZPR i ministerstw, listy

do gazet i czasopism, zw∏aszcza do „Trybuny Ludu” czy „Przyjació∏ki”, najpopularniej-

szego tygodnika dla kobiet. Osobnym êród∏em dla poznania ˝ycia codziennego

w PRL sà rozmaite pisma i raporty urz´dowe, skargi obywateli pochodzàce z tzw. ksià-

˝ek ˝yczeƒ i za˝aleƒ, prowadzonych w sklepach i instytucjach, a tak˝e przekazy ust-

ne form bardziej ulotnych, jak dowcip i humor polityczny, twórczoÊç amatorska, wier-

sze i piosenki satyryczne, które nie zagin´∏y, mimo i˝ wi´kszoÊç archiwów, w których

si´ zachowa∏y, po 1989 roku zniszczono.

Do nielicznych zachowanych i najciekawszych êróde∏ nale˝à archiwa Polskiego Ra-

dia i Telewizji. Przechowano w nich listy s∏uchaczy i widzów, którzy cz´sto bardziej swo-

bodnie ni˝ wobec oficjalnych instytucji PRL albo te˝ ca∏kiem anonimowo wypowiadali

si´ we wszelkich sprawach publicznych. Mogà byç one obecnie wa˝nym Êwiadectwem

o epoce i mentalnoÊci PRL – tak ju˝ obecnie zmitologizowanej. Do najciekawszych na-

le˝à listy do Polskiego Radia, g∏ównego medium propagandowego przed powstaniem

telewizji. Szczególnie popularna by∏a w nim w latach 50. mocno zideologizowana audy-

cja „Fala 49”, do której nadsy∏ano ponad sto tysi´cy listów rocznie. Kierownictwo Radia

sporzàdza∏o z nich sprawozdania (Biuletyny Biura Listów Polskiego Radia), które – jako

dokumenty poufne lub tajne – przekazywano w∏adzom wy˝szym: otrzymywali je I sekre-

tarz PZPR, premier, minister MSW. Korespondencja do takiej instytucji jak Polskie Radio,

zachowujàcej pozory wi´kszej bezstronnoÊci, by∏a bardziej spontaniczna, choç trakto-

wano jà i inne instytucje, mogàce interweniowaç, za∏atwiaç konkretne sprawy s∏uchaczy.

W ka˝dym razie opinie zawarte w listach by∏y wszechstronne, wypowiadali si´ zarówno

zwolennicy, jak i przeciwnicy systemu, widaç w tych listach jednak, jak ju˝ zaznaczy∏em,

wp∏yw skutecznej propagandy i ideologii komunistycznej.

Listy g∏odowe

20 kwietnia 1945 r. przy Departamencie I MBP powo∏ano Wydzia∏ do Walki

z Bandytyzmem. W styczniu 1946 r. wydzia∏ ten po∏àczono z Wydzia∏em „A” De-

partamentu I, tworzàc w ten sposób nowy departament w MBP – Departa-

ment VII do Walki z Reakcyjnym Podziemiem. Nast´pnie w marcu 1946 r. De-

partament VII przemianowano na Departament III (razem z terenowymi wydzia-

∏ami ds. walki z bandytyzmem UBP stanowi∏y tzw. pion III).

Jak ju˝ wspomnia∏em, wi´ziennictwo by∏o cz´Êcià resortu bezpieczeƒstwa

publicznego, zarzàdzane przez central´, Departament VI MBP, struktury tereno-

we (wydzia∏y wi´ziennictwa i obozów WUBP i PUBP) oraz pozosta∏e instytucje

(Pomorski Zarzàd Obozów Pracy w Potulicach, Okr´gowe Zarzàdy Pracy Wi´ê-

niów w Katowicach, Bydgoszczy i ¸odzi, Centralny Zarzàd Przemys∏u W´glowe-

danie broni, 3457 za wspó∏prac´ z Niemcami, 3581 za bandytyzm, 654 aresztowa-

nych to volksdeutsche i reichsdeutsche i a˝ 9332 osoby zakwalifikowano do nic nie

mówiàcej kategorii „inni”. W 1949 r. o 30 proc. wzros∏a liczba wi´êniów w stosunku

do 1947 r. (ok. 90 tys. wi´zienia i ok. 60 tys. areszty Êledcze).

W latach 1944-1950 mo˝na wyró˝niç nast´pujàce fazy dzia∏aƒ UBP:

Pierwsza faza, 1944-1947, to przede wszystkim walka zbrojna z podzie-

miem niepodleg∏oÊciowym (tzw. walka z bandami). Prowadzona by∏a wspólnie

z wojskami wewn´trznymi NKWD (MWD). W tym czasie terror komunistyczny

wyst´powa∏ w formie masowej (zasadniczym celem represji politycznych by∏a

eliminacja fizyczna „wrogów ludu”). 30 paêdziernika 1944 r. PKWN wyda∏ de-

kret „O ochronie Paƒstwa”, z mocà wstecznà obowiàzywania od 15 sierpnia

1944 r.; na 11 artyku∏ów karno-materialnych istnia∏o 11 zagro˝eƒ karà Êmierci.

RepresyjnoÊç dekretu skierowana by∏a przeciwko opozycji politycznej. Z kolei

na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR 31 paêdziernika 1944 r. wprowa-

dzono obozy pracy: „Tow. Radkiewicz zaproponowa∏ utworzenie specjalnych

batalionów zapasowych z aresztowanych przez w∏adze sowieckie akowców.

W dyskusji nad tà sprawà zdecydowano, ˝e bardziej celowym b´dzie utworze-

nie specjalnych obozów pracy dla ró˝nego rodzaju przest´pców i w∏àczenie

do nich równie˝ tego elementu akowskiego, na który nie ma dostatecznych

dowodów do sàdzenia go na podstawie dekretu o ochronie paƒstwa” 19 .

Na prze∏omie 1944 i 1945 r. zacz´∏y powstawaç pierwsze miejsca odosobnie-

nia – obozy dla akowców (byli wi´zieni razem z jeƒcami niemieckimi oraz

volksdeutschami) na Majdanku, w B∏udku (Obóz Karny w Nowinach), Krzesi-

mowie, Poniatowej, Skrobowie i w wi´zieniu na Zamku Lubelskim. Kierownic-

two partii (KC PPR) zaleca∏o: „Wszystkich tych, którzy dzia∏ajà przeciwko nam,

niszczyç [...] z tym ˝e ka˝dy wypadek nale˝y uprzednio zg∏osiç na r´ce szefa

NKWD danej miejscowoÊci. W razie przejawów wi´kszej i nieuchwytnej dzia-

∏alnoÊci AK w danym terenie nale˝y wykonaç ogólnà pacyfikacj´. Wszystkie

przest´pstwa, jakie zdarzajà si´ w terenie, sk∏adaç na rachunek AK” 20 . Na od-

prawach w wojewódzkich urz´dach bezpieczeƒstwa kierownikom powiato-

wych urz´dów wydawano polecenia dotyczàce mi´dzy innymi: „[1] wzmoc-

nienia akcji inwigilacyjno-szpiegowskiej wÊród ugrupowaƒ faszystowskich; [2]

wzmo˝enia »cichej likwidacji« g∏ównych dzia∏aczy opozycyjnych w terenie; [3]

nasilenia obserwacji ujawnionych dowódców AK oraz dzia∏alnoÊci kleru”. Ta-

kich przyk∏adów Êwiadczàcych o cynizmie i okrucieƒstwie komunistycznej

w∏adzy mo˝na przytoczyç znacznie wi´cej.

W fazie tej rozbito kierownictwa wszystkich g∏ównych organizacji konspira-

cyjnych (zob. proces tzw. pierwszej komendy „WiN”) i wszystkie wi´ksze od-

dzia∏y partyzanckie. Legalna opozycja polityczna zosta∏a rozbita, a przywódca

najwi´kszej partii opozycyjnej – Stanis∏aw Miko∏ajczyk – zmuszony do uciecz-

ki z kraju.

Druga faza, 1948-1949. Rozpocz´to na szerokà skal´ walk´ z „rozpolityko-

wanym klerem”, czyli z ca∏ym KoÊcio∏em katolickim. W propagandzie komuni-

stycznej wykorzystywano ka˝dy fakt udzia∏u ksi´˝y w oddzia∏ach zbrojnych,

aby zarzuciç KoÊcio∏owi „antynarodowà postaw´” 21 . Przyj´to te˝ tez´, ˝e jed-

nym z podstawowych zadaƒ resortu bezpieczeƒstwa b´dzie walka z „sabota-

˝em i dywersjà w gospodarce”. Skutecznym sprzymierzeƒcem w tej walce oka-

za∏a si´ Komisja Specjalna do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodar-

czym, która coraz cz´Êciej orzeka∏a kar´ obozu pracy. W 1948 r. przyj´to stali-

nowskà tez´ o „zaostrzaniu si´ walki klasowej”.

Nast´pny etap, 1950-1954, to faza pe∏nej stalinizacji dzia∏aƒ aparatu bezpie-

czeƒstwa. Terror masowy zastàpiony zosta∏ bardziej „wyszukanà” jego odmia-

nà – terrorem powszechnym.

Skala terroru w∏adz bezpieczeƒstwa by∏a pora˝ajàca. Wed∏ug szacunków

Marii Turlejskiej, w latach 1945-1948 zabito 8668 osób, raniono – 996, „uj´to”

– 38 907, aresztowano – 78 896 22 . Najbardziej krwawym rokiem okaza∏ si´

1946, kiedy to zabito 3383 osoby, raniono – 747, „uj´to” – 22 414, aresztowa-

no – 34 347 (w roku tym komuniÊci szykowali si´ do przej´cia pe∏nej w∏adzy

w kraju w czasie trwajàcej kampanii referendalnej i wyborczej do sejmu).

Warto zwróciç jeszcze uwag´ na oceny funkcjonowania aparatu bezpieczeƒstwa

dokonywane przez wspó∏czesnych. Wiele raportów opracowanych przez niezale˝-

ne oÊrodki informacji w kraju (np. zwiàzane ze Zrzeszeniem „WolnoÊç i Niezawi-

s∏oÊç”) i na Zachodzie porównywa∏o metody dzia∏ania komunistycznego aparatu

bezpieczeƒstwa (UB i NKWD) do gestapo, instytucji zbrodniczej.

Zwyczajny komunizm.

Listy do w∏adz

W sporach i dyskusjach o PRL, ale te˝ w obliczu coraz pe∏niejszej wiedzy o tym, czym

by∏ i jak dzia∏a∏ system komunistyczny w Polsce, wa˝na jest nie tylko jego polityczna oce-

na, interpretacja historycznych wydarzeƒ, która wynika z oficjalnych dokumentów i po-

siadanych êróde∏. Równie wa˝na, choç trudniejsza, jest rekonstrukcja ówczesnego sta-

nu i przemian ÊwiadomoÊci spo∏ecznej, Êrodowiskowej akceptacji systemu w pewnych

grupach spo∏ecznych, ale te˝ krytycyzmu i oporu, jaki sowiecki system wywo∏ywa∏

od poczàtku w innych Êrodowiskach.

Ten stan ÊwiadomoÊci jest trudno uchwytny, nie przejawia∏ si´ bowiem bezpoÊrednio

w dokumentach oficjalnych, nie móg∏ wyra˝aç si´ w innych jawnych formach ˝ycia pu-

blicznego, w piÊmiennictwie, w ówczesnych relacjach i Êwiadectwach, przede wszyst-

kim dlatego, ˝e nie istnia∏a – charakterystyczna dla spo∏eczeƒstw nietotalitarnych – nie-

zale˝na opinia publiczna. By∏a ona pozorowana, wytwarzana odgórnie przez w∏adze

i paƒstwo jako cz´Êç systemu i namiastka prawdziwych stosunków spo∏ecznych, narzu-

cana jako oficjalna i obowiàzujàca prawda o nowym porzàdku PRL.

Dezintegracja i dezinformacja

Istnia∏a niewàtpliwie opinia prywatna, krà˝àca mi´dzy ludêmi, nieoficjalna, raczej pokàt-

na i oddzia∏ywajàca w wàskim kr´gu, podzielona mi´dzy ró˝ne grupy spo∏eczne i pod-

dana ju˝ zresztà wp∏ywom propagandy komunistycznej. Oficjalny obieg spo∏eczny nie

tylko opinii, ale i ca∏ej informacji by∏ przecie˝ kontrolowany przez odpowiednie w∏adze,

by∏ tak˝e poddany inwigilacji i coraz ÊciÊlejszej z czasem kontroli i presji wywieranej

na obywatelach. Stan ten rzadko wyra˝a∏ si´ w dost´pnych dokumentach i ówcze-

snych relacjach. Dlatego tak wa˝ne sà Êwiadectwa prywatne, spontaniczne, gdziekol-

wiek si´ pojawia∏y i zachowa∏y, nawet jeÊli wyra˝ajà one opinie skrajne, zaskakujàce,

niezrozumia∏e lub kuriozalne z dzisiejszego punktu widzenia albo te˝ sprzeczne ze so-

bà, wyra˝ajàce akceptacj´ lub tolerancj´ dla systemu PRL, a zarazem wyrywkowà kry-

tyk´ jego ró˝nych przejawów. Takie w∏aÊnie opinie Êwiadczy∏y ju˝ o uwik∏aniu w sowiec-

ki komunizm, o prawdziwym i g∏´bokim zagro˝eniu spo∏ecznym i moralnym, jakie niós∏

ze sobà ten system. Ujawnia∏y one niebezpieczeƒstwo ca∏kowitej destrukcji podstawo-

wego porzàdku spo∏ecznego, postaw i zachowaƒ ludzi, wi´zi mi´dzyludzkich, sposo-

bu myÊlenia, psychiki i mentalnoÊci, zwyk∏ej nawet orientacji w Êwiecie, zaburzenie naj-

prostszych sposobów organizacji, inicjatyw i zdrowego rozsàdku. Âwiadczà one o sku-

tecznym wp∏ywie na ludzkie umys∏y indoktrynacji ideologicznej i propagandy, a tak˝e

o strategii paƒstwa komunistycznego, które stopniowo przechodzi od terroru lat 40.

i 50. do metod zastraszania, k∏amstwa, dezinformacji. Te najbardziej konformistyczne

opinie akceptujàce PRL sà te˝ Êwiadectwem groêby powstania typu „homo sovieticus”

w PRL, w d∏ugim, obliczonym przecie˝ na pokolenia, trwaniu systemu komunistyczne-

go w Polsce. Pozwalajà one tak˝e odró˝niç sposób dzia∏ania systemu totalitarnego ty-

pu nazistowskiego, który pos∏ugiwa∏ si´ gwa∏townà, ale raczej zewn´trznà opresjà, wy-

wo∏ujàcà zdecydowany opór i osàd, od powolnego, obliczonego na dalsze cele dzia-

∏ania systemu komunistycznego, który prócz opresji wywo∏ywa∏ równie˝ destrukcj´ we-

wn´trznà, powodowa∏ rozk∏ad i chaos zarówno w spo∏eczeƒstwie, jak i w poszczegól-

nych ludziach. Pod koniec lat 40., gdy w∏adz´ w Polsce zdobywa w pe∏ni paƒstwo ko-

munistyczne, powstajà silne reakcje tak˝e w opiniach prywatnych, dzielàc si´ wyraênie

na te „za” i te „przeciw”. Przybywa zwolenników systemu, zw∏aszcza z grup awansu

spo∏ecznego i m∏odszych pokoleƒ, dla których powsta∏y stan rzeczy jest jedynà per-

spektywà ˝yciowà. Trwa cicha walka o suwerennoÊç i polskoÊç tych indywidualnych

przewa˝nie opinii o komunistycznej ju˝ rzeczywistoÊci.

Prawda pokàtna

go w Katowicach oraz Komisj´ Specjalnà do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem

Gospodarczym). W wyniku reorganizacji aparatu bezpieczeƒstwa w 1954 r. De-

partament Wi´ziennictwa przekszta∏cono w Centralny Zarzàd Wi´ziennictwa

(CZW), Stra˝ Wi´ziennà przemianowano na S∏u˝b´ Wi´ziennà. W 1956 r. wi´-

ziennictwo przesz∏o w zakres dzia∏ania Ministerstwa SprawiedliwoÊci.

Podstawowymi jednostkami stalinowskiego wi´ziennictwa by∏y: 1) wi´zienia,

które dzieli∏y si´ na wi´zienia centralne, karno-Êledcze i wi´zienia karne, 2) obozy

pracy i kolonie rolne przeznaczone dla jeƒców wojennych, niemieckiej ludnoÊci cy-

wilnej, volksdeutschów oraz obywateli polskich, którzy zakwalifikowani zostali jako

tzw. wrogowie ludu (np. dzia∏acze opozycji niepodleg∏oÊciowej, w∏aÊciciele nieru-

chomoÊci czy te˝ ch∏opi za niewywiàzywanie si´ z obowiàzkowych dostaw i podat-

ków), 3) areszty Êledcze WUBP i PUBP. W lutym 1946 r. w wi´zieniach przebywa∏o

120 081. wi´êniów, w tym w obozach i wi´zieniach podleg∏ych MBP – 61 894, po-

zosta∏a cz´Êç znajdowa∏a si´ w aresztach Êledczych podleg∏ych powiatowym i wo-

jewódzkim urz´dom bezpieczeƒstwa publicznego. W roku 1947 przybli˝ona liczba

wi´êniów oÊrodków sta∏ych wynosi∏a 54 843 osoby. W obozach ogólnych stan „zo-

bozowanych” to 50 738 wi´êniów. Odnotowano 24 972 osoby zatrudnione w obo-

zach jenieckich Centralnego Zarzàdu Przemys∏u W´glowego. Z kolei w sprawoz-

daniu Departamentu III MBP za okres od 1 stycznia do 30 wrzeÊnia 1947 r. poda-

no ogólnà liczb´ aresztowanych, wynoszàcà 32 834 osoby, w tym 3221 ˝o∏nierzy

AK, NSZ i WiN i 1406 cz∏onków innych organizacji nielegalnych, 590 aresztowa-

nych za „dzia∏alnoÊç antypaƒstwowà”, 2444 za przynale˝noÊç do OUN – UPA,

3202 za tzw. szkodnictwo gospodarcze, 438 za dezercj´, 3774 za nielegalne posia-

Lektura listów z czasów powstawania PRL mo˝e skutecznie wyleczyç z sentymentów

do coraz bardziej ju˝ mitycznej i, co najwy˝ej, absurdalnej, Êmiesznej z dzisiejszej per-

spektywy, Polski Ludowej. Zw∏aszcza w listach z poczàtku lat 50., przychodzàcych

do Polskiego Radia z ca∏ej Polski, powtarzajà si´ nieustannie skargi o braku ˝ywnoÊci,

biedzie, g∏odowych p∏acach, marnym zaopatrzeniu. Nie sà to ju˝ pierwsze lata po woj-

nie, gdy godzono si´ jeszcze na prywatnà gospodark´ i handel, co szybko pozwala∏o

nadrobiç straty wojenne. To wtórne ubóstwo jest ju˝ skutkiem nacjonalizacji, skomuni-

zowania wszystkiego.

W listach tych ze skargami na sytuacj´ materialnà ∏àczy si´ ju˝ cz´sto pretensja

o oszustwa w∏adzy, ÊwiadomoÊç, ˝e polityka komunistyczna jest po prostu k∏amliwa.

Stale powtarzajà si´ frazy o braku ˝ywnoÊci: „Prawie od miesiàca nie widzia∏em mi´-

sa – pisze Zygmunt ˚. z ˚agania. (...) przecie˝ jest wzrost i dobrobyt, powinno byç co-

raz lepiej, a tu jak widaç to si´ zanosi coraz gorzej i bez poprawy. (...) Ja teraz pracu-

j´ prawie jak koƒ od Êwitu do nocy i nic z tego nie mam, musz´ jeszcze w dodatku

staç w kolejkach za chlebem i za mi´sem, czego nie mam szcz´Êcia dostaç, przed no-

sem braknie, ˝e nieraz to na wszystko szlak mnie trafia, nie wiem, jak to d∏ugo b´dzie,

ale pragn´, a˝eby si´ skoƒczy∏o, jak najpr´dzej i niebawem skoƒczy si´ co sam w to

wierz´”. Robotnik z Warszawy opisa∏ swój urlop w 1951 roku:

Trudno znaleêç te prywatne opinie i obserwacje w oficjalnych archiwach pozosta∏ych

po PRL, choç zachowa∏y si´ one poÊrednio jako g∏osy krytyczne przeciwników i wro-

gów, pi´tnowane i Êcigane przez w∏adze polityczne. Szczególnie wiele takich sponta-

nicznych odg∏osów opinii publicznej zachowa∏o si´ w dokumentach po s∏ynnej Komisji

Specjalnej do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodarczym, która dzia∏a∏a w la-

tach 1945-1954. Powsta∏a ona w∏aÊciwie do zwalczania resztek prywatnej gospodarki

w powstajàcym systemie komunistycznym, w handlu, rzemioÊle, rolnictwie, ale

Dokoƒczenie na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 19 grudnia 2008

DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2008 (19)

Piàtek, 19 grudnia 2008 Nasz Dziennik V

Dr Bogus∏aw Kopka, IPN Centrala

System represji

w Polsce

1944-1950

Dokoƒczenie ze s. III

„Bitwa o handel”. Poczàtki gospodarki planowej

Po sfa∏szowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 r.

oraz uporaniu si´ z „reakcyjnym” podziemiem i legalnà opozycjà w∏adza komu-

nistyczna przystàpi∏a do walki z kolejnym wrogiem. Tym razem za wroga klaso-

wego uznano drobnych przedsi´biorców i w∏aÊcicieli sklepów.

Za∏o˝enia programowe tzw. bitwy o handel przedstawi∏ minister przemys∏u

i handlu Hilary Minc. Zasadniczym celem by∏o wzmocnienie sektora paƒstwo-

wego kosztem handlu prywatnego. Prywatny handel mia∏ zostaç nic nie zna-

czàcym sektorem w powstajàcej na wzór sowiecki gospodarce socjalistycznej.

Przystàpiono do zmasowanych represji o charakterze administracyjnym. Pry-

watnych kupców zacz´to w oficjalnej prasie okreÊlaç „spekulantami”, zawy˝a-

jàcymi ceny podstawowych artyku∏ów spo˝ywczych. To oni stali si´ winnymi

ciàg∏ych niedoborów, braku na rynku mi´sa itp.

Ustawa „O zwalczaniu dro˝yzny i nadmiernych zysków w obrocie handlo-

wym” z 2 czerwca 1947 r. wraz z innymi aktami prawnymi, przedstawionymi 30

maja przez Hilarego Minca Sejmowi Ustawodawczemu tworzy∏a prawne ramy

„bitwy o handel” 25 . Do walki z prywatnà w∏asnoÊcià wykorzystano Komisj´ Spe-

cjalnà do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodarczym. W czerwcu

1947 r. komendant g∏ówny Milicji Obywatelskiej gen. Franciszek Jóêwiak (ps.

Witold) nakaza∏ milicjantom Êciganie i przekazywanie w∏aÊciwym w∏adzom

wszelkich szkodników gospodarczych, czyli spekulantów, paskarzy, z∏odziei

mienia publicznego i agentów reakcyjnych u∏atwiajàcych ich machinacje. Ca∏a

operacja mia∏a byç przeprowadzona we wspó∏pracy z Komisjà Specjalnà

do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodarczym.

W Êwietle ustawy z 2 czerwca 1947 r. podstawowà karà, jakà mog∏a orzekaç

Komisja Specjalna, by∏a kara obozu pracy w wymiarze do dwóch lat. Wed∏ug

arbitralnych orzeczeƒ komisji, w latach 1947-1949 na ten najwy˝szy wymiar ka-

ry skazano za „spekulacj´” – ∏àcznie 2211 osób.

Nast´pnà grupà zawodowà przewidzianà do „zmi´kczenia” byli ch∏opi. Zbli-

˝a∏ si´ wszak okres „wzmo˝onej walki z ku∏actwem” i uspó∏dzielczania wsi.

Pod koniec wrzeÊnia 1947 r. w Szklarskiej Por´bie odby∏a si´ narada przy-

wódców partii komunistycznych z udzia∏em delegacji z Bu∏garii, Czechos∏owa-

cji, Francji, Jugos∏awii, Polski, Rumunii, W´gier, ZSRS, a tak˝e W∏och i Francji.

G∏ówny referat wyg∏osi∏ sowiecki ideolog Andriej ˚danow, który sformu∏owa∏ te-

z´ o podziale Europy na dwa przeciwstawne bloki: socjalistyczny i kapitali-

styczny. Powo∏ano sta∏y organ dla koordynowania dzia∏aƒ ruchu komunistycz-

nego w Europie – Biuro Informacyjne (Kominform).

Jednà z konsekwencji narady ze Szklarskiej Por´by by∏a unifikacja ideolo-

giczna i ustrojowa krajów zaliczanych do bloku wschodniego. Od tego momen-

tu wszelkie zmiany ustrojowe w tych paƒstwach mia∏y byç przeprowadzane

na mod∏´ sowieckà. Oznacza∏o to mi´dzy innymi przymusowe jednoczenie

partii robotniczych oraz przyj´cie zasad gospodarki socjalistycznej z central-

nym planowaniem, paƒstwowà w∏asnoÊcià ziemi i kapita∏u. Rok póêniej, w po-

∏owie wrzeÊnia 1948 r., Kominform (ju˝ bez Jugos∏awii) podjà∏ uchwa∏´ w spra-

wie przejÊcia w krajach „demokracji ludowej” do kolektywizacji wsi.

Polscy komuniÊci przystàpili wi´c do forsowania nowego modelu funkcjono-

wania wsi. Zak∏adano stopniowe wypieranie indywidualnych gospodarstw

na rzecz spó∏dzielni produkcyjnych. Spó∏dzielnie mia∏y byç dobrowolne dla

„biedniaka” i „Êredniaka”, natomiast „bogaty ch∏op musi byç bity przez te ko∏-

chozy”. Optymistyczne prognozy mówi∏y, ˝e w 1949 roku do spó∏dzielni pro-

dukcyjnych przystàpi dobrowolnie 1 proc. gospodarstw ch∏opskich. Tymcza-

sem sprzeciw ch∏opów wobec kolektywizacji rós∏. Indywidualni rolnicy odrzu-

cali wszystko, co godzi∏o w ich w∏asnoÊç prywatnà. Jesienià 1950 r. przeprowa-

dzono akcj´ „K”, w wyniku której aresztowano 4700 osób 26 .

W latach 50. izolowanie w obozach pracy i zastraszanie „polskimi ∏agrami”

ch∏opów w czasie kolektywizacji sta∏o si´ normà. I tym razem pomocna okaza-

∏a si´ Komisja Specjalna do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodar-

czym, jako ju˝ sprawdzona instytucja represyjna. Wielu w ramach walki z „ku-

∏actwem” trafi∏o do jej obozu w Miel´cinie ko∏o W∏oc∏awka.

Zmiany w gospodarce planowej wymusza∏y tak˝e zmiany w stalinowskim

wi´ziennictwie. Ju˝ podczas realizacji planu 3-letniego (1947-1949) w∏adze

uzna∏y za priorytet rozwój przemys∏u ci´˝kiego, zwi´kszenie wydobycia w´gla

i kolektywizacj´ wsi. Dlatego pojawia∏y si´ g∏osy wskazujàce na potrzeb´ „re-

formy wi´ziennictwa”.

1 O poczàtkach Polski Ludowej zob. m.in.: Andrzej Paczkowski, Pó∏ wieku dziejów Polski

1939-1989, Warszawa 1995; Andrzej Leon Sowa, OdDrugiej doTrzeciej Rzeczypospolitej

(1945-2001), Kraków 2001.

2 Armia Radziecka wPolsce 1944-1956. Dokumenty imateria∏y, oprac. M.L. Krogulski, War-

szawa 2003, s. 8-9.

3 Tam˝e, s. 9.

4 S. Ciesielski, T∏o historyczne izakres obowiàzywania porozumienia z26 lipca 1944 r., mps,

s. 5. Tekst uchwa∏y w j´zyku rosyjskim zob. Armia Radziecka wPolsce..., s. 22-24.

5 I Specjalny Obóz Zarzàdu Informacji Naczelnego Dowództwa WP funkcjonowa∏ od 6 listopa-

da 1944 roku do 21 kwietnia 1945 roku jako obóz „filtracyjny” dla internowanych ˝o∏nierzy

AK. Faktycznie obóz zorganizowano si∏ami kontrwywiadu „Smiersz”; zob. J. Poksiƒski, Obóz

wSkrobowie wdokumentach (1944-1945), „Dokumenty i Materia∏y Archiwum Polski Pod-

ziemnej 1939-1956”, 1994, nr 2; J. Âlaski, Skrobów. Dzieje obozu NKWD dla ˝o∏nierzy AK

1944-1945, Warszawa 1990.

6 M. Golon, Pó∏nocna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej wPolsce wlatach 1945-1956. Oku-

pant wroli sojusznika, „Czasy Nowo˝ytne” 1999, nr 6, s. 63.

7 Na temat 64. dywizji NKWD (MWD) zob. wi´cej: A. Chmielarz, Dzia∏ania 64. dywizji Wojsk

Wewn´trznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, [w:] Wojna domowa czy nowa

okupacja? Polska poroku 1944, Wroc∏aw 1998.

8 A. Paczkowski, Odsfa∏szowanego zwyci´stwa doprawdziwej kl´ski. Szkice doportretu

PRL, Kraków 1999, s. 46.

9 Protoko∏y posiedzeƒ Biura Politycznego KC PPR 1944-1945. Dokumenty dodziejów PRL,

oprac. A. Kochaƒski, Warszawa 1992, s. 22-23.

10 J. Kurtyka, Polska 1944-1956: zdziejów agonii ipodboju, [w:] Konspiracja iopór spo∏ecz-

ny wPolsce 1944-1956. S∏ownik biograficzny, t. 1, Kraków – Warszawa – Wroc∏aw

2002, s. XLIII.

11 M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja w∏adzy

komunistycznej wPolsce, Warszawa 2001, s. 135.

12 A. Paczkowski, Aparat bezpieczeƒstwa wobec podziemia niepodleg∏oÊciowego wlatach

1944-1948, [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska poroku 1944,

pod red. A. Ajnenkiela, Wroc∏aw – Warszawa – Kraków 1998, s. 87.

13 M. Korkuç, „Kujbyszewiacy” –awangarda UB,„Arcana” 2002, nr 46-47, s. 74-95.

14 Aparat bezpieczeƒstwa wlatach 1944-1956: taktyka, strategia, metody, Cz´Êç 1: Lata

1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, s. 39.

15 Dane z poczàtku 1945 roku; zob. P. Ko∏akowski, NKWD iGRU naziemiach polskich 1939-

-1945, Warszawa 2002, s. 281.

16 Oaparacie bezpieczeƒstwa zKrzysztofem Lesiakowskim iGrzegorzem Majchrzakiem roz-

mawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pami´ci Narodowej” 2002, nr 6, s. 10.

17 Pod koniec sierpnia 1945 r. KBW liczy∏ ponad 30 tys. ˝o∏nierzy, jego dowódcà by∏ Henryk

Toruƒczyk, w 1938 roku podczas wojny domowej w Hiszpanii dowódca 13. Brygady Mi´-

dzynarodowej im. Jaros∏awa Dàbrowskiego, a od marca 1944 roku dowódca Polskiego

Samodzielnego Batalionu Specjalnego w ZSRS (w listopadzie przeformowanego w Bryga-

d´ Wojsk Wewn´trznych). W latach 1945-1946 dowódcà KBW by∏ sowiecki genera∏ Bole-

s∏aw Kieniewicz.

18 W terminologii resortu bezpieczeƒstwa terminu „bandytyzm” u˝ywano w innym znacze-

niu, ni˝ jest to powszechnie przyj´te. Zarezerwowany by∏ dla podziemia zbrojnego. We-

d∏ug resortowej terminologii, banda to „porozumienie co najmniej trzech osób dzia∏ajà-

cych z bronià w r´ku przeciwko ustrojowi ludowemu Paƒstwa Polskiego”.

19 Protoko∏y posiedzeƒ Biura Politycznego KC PPR 1944-1945, oprac. A. Kochaƒski, Warsza-

wa 1992, s. 52.

20 P. Ko∏akowski, NKWD iGRU..., s. 289.

21 Na temat represji stalinowskich wobec KoÊcio∏a katolickiego zob. syntez´ Jana ˚aryna,

Dzieje KoÊcio∏a katolickiego wPolsce (1944-1989), Warszawa 2003.

22 M. Turlejska, Te pokolenia ˝a∏obami czarne... Skazani naÊmierç iich s´dziowie, Warszawa

1990, s. 75.

23 B. Kopka, G. Majchrzak, Raport Os∏u˝bie bezpieczeƒstwa publicznego z1946 roku, „Pa-

mi´ç i SprawiedliwoÊç” 2003, nr 1, s. 252.

24 W ramach programu badawczego Biura Edukacji Publicznej IPN kierowanego przez Jana

˚aryna ustalono list´ blisko 3500 skazanych na kar´ Êmierci przez WSR w okresie styczeƒ

1946 – kwiecieƒ 1955 r., z czego wykonano ok. 40% kar (ok. 1500 osób). W sumie w la-

tach 1944-1955 tylko przed sàdami wojskowymi skazano na kar´ Êmierci blisko 5000

osób (w tym za autentyczny bandytyzm), zob. m.in. wykazy na stronie www.ipn.gov.pl:

Lista osób skazanych nakar´ Êmierci przez Wojskowe Sàdy Rejonowe (1946-1955); Wy-

kaz miejsc grzebania ofiar zbrodniczej dzia∏alnoÊci aparatu terroru wPolsce wlatach

1944-1956oraz nowy portal edukacyjny „Âladami zbrodni” (www.slady.ipn.gov.pl).

25 Komisja Specjalna doWalki zNadu˝yciami iSzkodnictwem Gospodarczym 1945-1954.

Wybór dokumentów, wst´p i oprac. D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa 1995, s. 37-41.

26 Na temat stalinowskiej polityki wobec ch∏opów zob. D. Jarosz, Polityka w∏adz komuni-

stycznych wPolsce wlatach 1948-1956 ach∏opi, Warszawa 1998.

27 AAN, MBP, 1/41, s. 145.

28 AAN, KS, 15, s. 13.

29 AAN, MBP, 1/11, s. 44.

30 O rzeczywistoÊci obozowej w latach 50., zob. ksià˝k´ Tadeusza Wolszy, Wcieniu Wronek,

Jaworzna iPiechcina... 1945-1956. ˚ycie codzienne wpolskich wi´zieniach, obozach

ioÊrodkach pracy wi´êniów, Warszawa 2003.

W jednym z takich dokumentów z 1946 r. czytamy: „Ministerstwo Bezpie-

czeƒstwa Publicznego wraz z podleg∏ymi sobie agendami ma stanowiç for-

malnie rozbudowany przedwojenny Departament Bezpieczeƒstwa [Publiczne-

go], jaki istnia∏ w Min[isterstwie] Spraw Wewn´trznych. W praktyce (poza na-

zwà) obecne »bezpieczeƒstwo« niewiele ma wspólnego z jakàkolwiek przed-

wojennà instytucjà w kraju. Przy braku analogii w Polsce mo˝na by porównaç

zakres i metody jego dzia∏alnoÊci jedynie z aparatem gestapo w Niemczech

i NKWD w Rosji, przy czym pokrewieƒstwo z NKWD jest – z natury rzeczy

– znacznie silniejsze” 23 .

Organy wymiaru sprawiedliwoÊci

„S∏u˝ebnà” funkcj´ w stosunku do stalinowskiego aparatu bezpieczeƒstwa pu-

blicznego pe∏ni∏y organy wymiaru sprawiedliwoÊci. Zw∏aszcza te, które zajmo-

wa∏y si´ rozpatrywaniem, a nast´pnie orzekaniem w sprawach politycznych:

1) sàdy powszechne (w tym tzw. sekcje tajne w sàdownictwie polskim),

2) sàdy szczególne (specjalne sàdy karne; sàdy wojskowe, w tym wojskowe

sàdy rejonowe – WSR),

3) pozasàdowe instytucje orzekajàce (Komisja Specjalna do Walki z Nadu˝y-

ciami i Szkodnictwem Gospodarczym; kolegia do spraw wykroczeƒ),

4) prokuratury (prokuratura wojskowa; prokuratura powszechna; prokuratu-

ry specjalnych sàdów karnych).

W okresie najwi´kszych represji w Polsce Ludowej dzia∏a∏y, obok tradycyj-

nych instytucji sàdowniczych, sàdy „specjalne”: a) specjalne sàdy karne

funkcjonujàce w latach 1944-1946 – orzeka∏y wyroki w sprawach karnych

uj´tych dekretem PKWN z 31 sierpnia 1944 r. „O wymiarze kary dla faszy-

stowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i zn´cania si´ nad lud-

noÊcià cywilnà i jeƒcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego” (zwany „de-

kretem sierpniowym” lub „sierpniówkà”). Faktycznie ofiarami tego dekretu

stali si´ ˝o∏nierze AK-WiN i NSZ, funkcjonariusze Polskiego Paƒstwa Pod-

ziemnego, którzy przez stalinowskà w∏adz´ sàdowniczà uznawani byli za fa-

szystów; b) wojskowe sàdy rejonowe (1946-1955) – WSR, „w∏aÊciwe tak˝e

wzgl´dem osób podlegajàcych orzecznictwu sàdów powszechnych”, wyda-

wa∏y cz´sto najwy˝szy wymiar kary – kary Êmierci na dzia∏aczach opozycji

niepodleg∏oÊciowej oraz Ukraiƒcach w czasie akcji „Wis∏a” i po jej zakoƒcze-

niu 24 . W∏aÊciwoÊç WSR obejmowa∏a jedno województwo; c) Komisja Spe-

cjalna do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodarczym (1945-1954)

– powsta∏a na mocy dekretu Prezydium KRN z 16 listopada 1945 r. w celu

zwalczania zachowaƒ patologicznych w odbudowujàcej si´ ze zniszczeƒ

wojennych polskiej gospodarce. Wkrótce sta∏a si´ jednà z najbardziej zna-

czàcych instytucji represyjnych w stalinowskiej Polsce. Represje karne obj´-

∏y przede wszystkim tych, którzy ˝yli z indywidualnej dzia∏alnoÊci gospodar-

czej (kupców, rzemieÊlników, w∏aÊcicieli fabryk i nieruchomoÊci, rolników).

Blisko 90 tys. osób skazano na pobyt w obozie pracy, najwy˝szy wymiar ka-

ry, jakim dysponowa∏a Komisja Specjalna; d) sekcje tajne (1950-1954)

– zwane te˝ sàdami tajnymi, powo∏ane do wyrokowania w niektórych spra-

wach politycznych. Dzia∏a∏y (w kolejnoÊci powstawania) w Ministerstwie

SprawiedliwoÊci, Sàdzie Apelacyjnym w Warszawie, Sàdzie Najwy˝szym,

a od 1 stycznia 1951 r. do 1954 r. w Sàdzie Wojewódzkim dla m.st. Warsza-

wy (sekcja III w Wydziale IV Karnym).

Zasady ustroju sàdów i prokuratury wprowadzone wczeÊniej w specjalnych

ustawach zosta∏y utrwalone w stalinowskiej Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku.

W jednym z referatów naczelnika Wydzia∏u Polityczno-Wychowawczego

Departamentu VI MBP z maja 1949 r. czytamy: „Reforma wi´ziennictwa winna

odbywaç si´ po linii stworzenia warunków (przekszta∏cenie wi´zieƒ w fabryki,

zorganizowanie oÊrodków [pracy wi´êniów], obozów pracy, kolonii rolnych)

dla masowego produkcyjnego zatrudnienia wi´êniów, szkolenia zawodowego,

ogólnego i politycznego. [...] JeÊli przytoczyç zasady obowiàzujàce w wi´zie-

niach i obozach Zw[iàzku] Radz[ieckiego] a mianowicie: »wi´zienia i obozy

majà za zasad´ nie tylko izolowaç przest´pców, a˝eby zapobiec ich dzia∏a-

niom przynoszàcym szkod´ sowieckiemu paƒstwu, ale popraw´ i wychowa-

nie przest´pców przez organizacj´ pracy na zasadach stopniowego zaciera-

nia ró˝nic pomi´dzy pracà przymusowà a dobrowolnà« [...], to wydaje si´, ˝e

mo˝emy Êmia∏o tymi zasadami kierowaç si´ w procesie poprawy i wychowy-

wania wi´ênia w Polsce Demokracji Ludowej” 27 . Autorzy memoria∏u w zakre-

sie zagadnieƒ zwiàzanych z obozem pracy Komisji Specjalnej poszli w swoich

uwagach jeszcze dalej: „Jak w obozach pracy ZSRS – praca winna dawaç

osadzonym w obozie pracy pe∏ni´ satysfakcji moralnej s∏u˝enia krajowi, win-

na byç organizowana w sposób wywo∏ujàcy entuzjazm poszczególnych pra-

cowników oraz powinna dawaç mo˝noÊç szerokiej wspó∏pracy z administra-

cjà obozu” 28 . I jeszcze jeden fragment charakterystyczny dla ówczeÊnie obo-

wiàzujàcej nowomowy: „OparliÊmy si´ w budownictwie nowego szcz´Êliwego

jutra dla naszego narodu na niewzruszonych podstawach teorii marksistow-

skiej i budujàcych wzorach Zwiàzku Sowieckiego. [...] Tà drogà b´dzie kro-

czyç i wi´ziennictwo Polski Ludowej, kierujàc si´ w swej polityce penitencjar-

nej postulatem nauki marksistowskiej: »produkcyjna praca jedynym Êrodkiem

poprawy wi´ênia«” 29 .

Prze∏om lat 40. i 50. to poczàtek rozwoju nowego typu obozów pracy, tzw.

oÊrodków pó∏otwartych (oÊrodki pracy wi´êniów, bataliony pracy). G∏ównym

miernikiem ich przydatnoÊci dla planowej gospodarki (plan 6-letni) by∏a pro-

dukcja wed∏ug okreÊlonych (przewa˝nie zawy˝anych) norm 30 .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: