IPN4_HR_min.pdf

02:%:-/2:%#:%27/.%

Kościół w Polsce pod rządami komunistów

PRZEZ MORZE CZERWONE . KOŚCIÓŁ W POLSCE POD RZĄDAMI KOMUNISTÓW

734§0

towa (obiekty sakralne) Kościoła jest w ystarcza-

jąca, a zabiegi o budowę nowych świątyń stanowią próbę

ekspansji ideologicznej. Dążyły więc systemowo do

ograniczania rozwoju budownictwa sakralnego, nawet

w przypadkach oczywistych potrzeb, czyli w nowo po-

wstałych kilkunastotysięcznych osiedlach. Pozwolenia

na budowę kościołów, zależne od dobrej woli władz,

były wydawane w dalece niewystarczającym zakresie.

Kapłani wraz ze swoimi paraﬁanami podejmowali więc

częstokroć ryzykowne inicjatywy budowlane. Bez po-

zwolenia, bez wiedzy władz, w nocy wznoszono kaplice,

a nawet kościoły. Choć według SB nielegalnemu budow-

nictwu towarzyszył „klimat politycznie niekorzystnej

ekscytacji środowisk klerykalnych”, to było ono przede

wszystkim dramatycznym apelem społeczeństwa w ko-

munistycznym kraju: „My chcemy Boga” i... kościołów.

Adam Dziurok

Kościoły z łaski

W latach 1945–1989

poszczególne ekipy

władz komunistycznych

decydowały o kryteriach

wydawania zezwoleń na

budowę nowych kaplic

i kościołów.

w ćwierćwieczu 1945–1970 zbudowano zaled-

wie trzysta nowych kościołów.

:A'IERKAATWIEJ

Na początku dekady Edwarda Gierka wy-

pracowano podstawowe kryteria, według

których pozwolenie na budowę kościoła

można było wydać w sytuacji: 1/ gdy doszło

do zniszczenia dotychczasowego kościoła;

2/ gdy istniało poważne zagrożenie wybu-

chem konﬂiktu społecznego; 3/ gdy miejsco-

w y biskup był oceniany jako prorządow y.

Z praktyki udzielanych zezwoleń w latach

70. wynika, że władze bardziej preferowały

inwestycje w małych wsiach niż w ośrodkach

miejskich. W miastach zezwoleniami obję-

to kościoły o monumentalnych w ymiarach

(Gdańsk – Przymorze, Gdynia – Dempto-

wo, Kielce – Szydłówek, Wrocław – Tar-

nogaj), a to dlatego, by ﬁnansowo związać

ręce kościelnemu inwestorowi i ograniczyć

postulaty budowlane dotyczące kolejnych

świątyń. Także zgoda na kosztowne prace

przy obiektach zabytkowych miała na celu

ﬁnansowe związanie strony kościelnej na

tyle, aby nie była w stanie udźwignąć kosztów

budowy nowych kościołów.

7IELKIEBUDOWANIE

Przed wprowadzeniem stanu wojennego

zmieniono przepisy oraz praktykę działania

na tyle, że ruszyła lawina zezwoleń budowla-

nych. Zbliżał się ﬁnał systemu komunistycz-

nego, a kościoły powstawały jak grzyby po

deszczu. Dane Komisji Episkopatu do Spraw

Budowy Kościołów mówią o oddaniu do użyt-

ku w latach 1984–1988 ponad 460 kościołów

i 590 kaplic. Pod koniec 1988 roku władze

szacowały, że w budowie znajduje się ponad

950 obiektów sakralnych. Droga do tego stanu

była iście cierniowa.

politykę centralnego sterowania budow-

nictwem sakralnym. Bardziej łagodny

kurs stosowano w czasie, w którym

władze komunistyczne przeżywały kryzys

systemu. W czasie odwilży popaździerniko-

wej 1956/1957 wydano ponad 200 zezwoleń na

budowę nowych świątyń. Część z nich wkrót-

ce cofnięto, co stało się powodem otwartych

konﬂiktów z katolikami (Nowa Huta, Kraśnik

Fabryczny).

+RÐTKAODWIL

Podczas gomułkowskiego czternastolecia

ograniczanie zezwoleń budowlanych przy-

brało dramatycznie wysoki poziom. Równo-

cześnie trudno mówić o jasnych kryteriach

w ich udzielaniu.

W lutym 1968 r. dyrektor Urzędu do Spraw

Wyznań Aleksander Skarżyński mówił o ela-

stycznym postępowaniu wobec wniosków

budowlanych: „Tak, dawać, ale trzeba wie-

dzieć, co, komu, kiedy. (...) Z elastyczną poli-

tyką podejść trzeba do tych, którzy najsłabiej

solidaryzują się z polityką Wyszyńskiego. (...)

Komu dawać? Trzeba zacząć od t ych biskupów,

którzy na to zasługują”. W rezultacie powsta-

ły procedury obejmujące trzydzieści biuro-

kratycznych czynności, przez które należało

przebrnąć na drodze do uzyskania zezwolenia

budowlanego. Mimo to kluczowe znaczenie

zawsze miała decyzja polityczna. W rezultacie

Ryszard Gryz

Kościół tymczasowy w Rzeszowie-Drabiniance pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

W Polsce Ludowej władze uznawały, że tzw. baza kul-

J eszcze w okresie stalinizmu rozpoczęto

KOŚCIÓŁ W POLSCE POD RZĄDAMI KOMUNISTÓW. PRZEZ MORZE CZERWONE

W. PRZEZ MORZE CZERWONE

2%',!-%.4!#*!

SB-udujemy nowy kościół

W Polsce Ludowej

starano się budować dużo

i coraz więcej.

nie obejmował jednak kościołów –

w tym względzie władze prowadziły

ostrą reglamentację. Swoje zadania w tym

kierunku gorliwie realizowała Służba

Bezpieczeństwa.

a7YCISZANIEq

SB czuwała nad tym, by nie podejmowano

działań nazywanych przez władze „nielegal-

nym budownictwem sakralnym”. Starano

się rozpoznać miejscowości, gdzie mogą wy-

stąpić „tendencje budowlane”, przygotow y-

wano dokładne plany działań operacyjnych

z wykorzystaniem agentury. W ramach pro-

ﬁlaktyki starano się maksymalnie „wyciszyć

i zneutralizować” dążenia do budowy nowych

kościołów. W jednym tylko 1972 r. udarem-

niono realizację aż 133 nielegalnych budów.

SB przeciwdziałała inicjatywom budowla-

nym na różnym etapie. Gdy we wsi Mełchów

mieszkańcy na miejscu rozebranej starej ka-

plicy szybko postawili mury nowej, władze

przystąpiły do kontrofensy w y. Na miejsce

wysłano architekta powiatowego z nakazem

wstrzymania budowy, a od proboszcza za-

żądano, by nakłonił wiernych do rezygnacji

z tej inicjatywy. Zamierzony cel osiągnięto

(mury kaplicy zostały rozebrane przez samych

mieszkańców), co ważne dla SB, bez represji

i konﬂiktu z mieszkańcami wsi.

Prowizoryczna kaplica w Krakowie-Mistrzejowicach

:GODANAaCZYNq

Inną taktykę zastosowano wobec „nie-

legalnej” rozbudowy kaplicy w Sierakowie,

powiat Wołomin, w 1969 r. Tamtejsi rolnicy,

oﬁarowując każdy „po kilka desek, kilka sztuk

eternitu, po dwa i więcej worków cementu,

pustaki itp.”, przystąpili do prac budowlanych.

SB standardowo usiłowała zapobiec dalszym

pracom, m.in. przez zaplombowanie obiektu.

Napotkano początkowo opór 100 kobiet zgro-

madzonych w kaplicy. Kolejne kroki obejmo-

wały wydanie nakazu rozbiórki dobudówki,

wszczęcie postępowania karnego przeciw wła-

ścicielowi posesji, przesłuchanie 27 świadków

oraz rozmowy z proboszczem i 20 osobami.

Organizatorzy prac budowlanych wystosowali

pismo do władz, w którym tłumaczyli, że roz-

budowa wykonywana jest w ramach „czynu

przedzjazdowego”, a także jako hołd dla żoł-

nierzy polskich i radzieckich, gdyż budowa

znajduje się na byłym cmentarzu żołnierskim.

Z drugiej strony SB odnotowała, że inicjatorzy

budowy rozpowszechniają informacje o tym,

że udadzą się do posłów, do ambasady ZSRR

i kurii warszawskiej, a nawet straszą, że „nie

dopuszczą do rozbiórki kaplicy, a jeżeli wła-

dze będą chciały to uczynić – poleje się krew”.

Ostatecznie władze zalegalizowały budowę,

argumentując, że mieszkańcy są na ogół zdy-

scyplinowani w świadczeniach wobec pań-

stwa, a w wyborach do Sejmu i rad narodowych

uczestniczyli gremialnie.

Adam Dziurok

Wznoszenie z ruin

Odbudowie zniszczonej

wojną Polski

towarzyszyła akcja

budowy i restauracji

kościołów.

oﬁarując materiały budowlane i paramenty

liturgiczne lub pomagając przy odgruzowy-

waniu zniszczonych kościołów i kaplic. Okres

względnej współpracy szybko skończył się

i już pod koniec lat czterdziestych, z wyjąt-

kiem prac restauracyjnych, proces budowy no-

w ych kościołów zamarł całkowicie. Przełom,

wprawdzie chwilowy, nastąpił w 1956 roku, to

jest w okresie tzw. odwilży październikowej.

Władze na krótki czas odblokowały budowę

nowych obiektów sakralnych. W kolejnych

dekadach XX wieku ich budowa wprawdzie

postępowała mozolnie naprzód, ale była oku-

piona olbrzymimi wyrzeczeniami i spoty-

kała się z różnorodnymi szykanami. W nie-

których diecezjach, wobec permanentnych

zakazów i blokady zezwoleń, wierni na własną

rękę w największej tajemnicy budowali ko-

ścioły. To z tego okresu pochodzą informacje

o budynkach, które jednej nocy zamieniały

się w kaplice i małe kościoły. Do najbardziej

znanych i spektakularnych akcji nielegalnych

budów dochodziło w diecezji przemyskiej.

W innych diecezjach, np. katowickiej, wła-

dze kościelne usiłowały legalnie rozpocząć

budowę. Polityka władz komunistycznych wo-

bec budownictwa sakralnego w okresie PRL,

uzasadniana ideologicznie, w istocie rzeczy

miała charakter samobójczy. Lansowano na

siłę budowę miast bez Boga, nie bacząc na to,

że budowa kościoła była jednym z najbardziej

istotnych czynników integrujących nowe,

zróżnicowane pochodzeniem społeczności.

w tych miastach, przez które przeszły

walki frontowe. Ruszyła odbudowa

kościołów Warszawy i Wrocławia. W wielu

paraﬁach usiłowano również za zgodą władz

kościelnych i państwowych rozpocząć budo-

wę now ych kościołów. Paraﬁe mniej doświad-

czone zniszczeniami pomagały biedniejszym,

Ks. Jerzy Myszor

P ęd do wznoszenia nowych budowli

D o odbudowy przystąpiono szczególnie

PRZEZ MORZE CZERWONE . KOŚCIÓŁ W POLSCE

.)%:79+,)"5$/7.)#:/7)%

Będziesz agentem

albo pójdziesz siedzieć

Taki wybór dali

ubecy budowniczemu

chorzowskiego kościoła

św. Floriana

ks. Konradowi

Szwedzie.

skoro komunistyczna gospodarka z zasady

oznaczała ciągłe niedobory, a jeśli już mate-

riały były, to budowa kościoła była ostatnim

celem, na który decydenci chcieli je przezna-

czać. By ominąć tę rafę, wierni z Chorzowa

kupowali budulec na własne nazwisko i prze-

kazywali go paraﬁi. W ten sposób ks. dr Nawa

został nielegalnym posiadaczem materiałów

budowlanych, za co został skazany na 3 lata

więzienia. Faktycznie odsiedział dwie trzecie

tego w yroku.

-ODLITWAOCEGÇ

Uchodzący za oryginała, a jednocześnie

gorliwego duszpasterza ks. Szweda chwytał się

innych sposobów. W swoich wspomnieniach

pisze: „Klęknąłem przed bezdusznym biuro-

kratą w cegielni w Kozłowej Górze, błagając

o trochę pustaków, lecz nie otrzymałem”.

W innych miejscach ks. Szweda miał wię-

cej szczęścia, ale... W lipcu 1960 r. SB miała do

dyspozycji materiały, dzięki którym można

było oskarżyć duchownego o „nadużycia” przy

budowie chorzowskiej świątyni. Chodziło

o pieniądze, jakie ks. Szweda miał wręczyć

pracownikom Kozielskich Stoczni Rzecznych

za wykonanie robót konstrukcyjno-stalowych.

Jednak zamiast od razu skierować sprawę do

sądu, esbecy postanowili podjąć próbę szantażu

i zrobienia z księdza swego tajnego współpra-

cownika – tym cenniejszego, że cieszącego się

przyjaźnią katowickiego biskupa i jego otocze-

nia. „Albo będziesz agentem, albo pójdziesz

siedzieć” – tak w skrócie brzmiała ich oferta.

7ARESZCIE

Późną jesienią 1960 r. ks. Szweda traﬁł do

„aresztu wydobywczego”. Nękany atakami

wątroby i reumatyzmem przez 5 tygodni mu-

siał spać na podłodze. Ponieważ miał za sobą

kilkuletni pobyt w obozach koncentracyjnych

w Dachau i Auschwitz (gdzie spowiadał się

u św. Maksymiliana Kolbego), sąd w końcu

pozwolił mu odpowiadać z wolnej stopy,

a po wydaniu wyroku skazującego zawiesił

wykonanie kary. Stało się to m.in. po inter-

wencji Międzynarodowego Komitetu Oświę-

cimskiego.

nowego kościoła było zdobycie pozwole-

nia od władz państwowych. Po paździer-

nikowej odwilży roku 1956 polityka władz

w tym względzie nieco złagodniała, co nie

znaczy, że pozwolenia były wydawane od

ręki. Owszem, budowniczy chorzowskiego

kościoła Ducha Świętego ks. Karol Nawa

otrzymał w końcu ten dokument, ale koszto-

wało go to jedyne... 72 wizyty w odpowiednich

urzędach!

A gdy już pozwolenie było, trzeba było

skądś wziąć materiały budowlane. Tylko skąd,

Jarosław Dudała

Kościół pw. św Floriana w Chorzowie zbudowany przez ks. Szwedę

Ks. prałat Konrad Szweda z krzyżem

PRZEZ MORZE CZERWONE . KOŚCIÓŁ W POLSCE POD RZĄDAMI KOMUNISTÓW

J ednym z pierwszych kroków do budowy

KOŚCIÓŁ W POLSCE POD RZĄDAMI KOMUNISTÓW. PRZEZ MORZE CZERWONE

ĄDAMI K OMUNISTÓW. PRZEZ MORZE CZERWONE

.)%:79+,)"5$/7.)#:/7)%

Z zaskoczenia

Uroczystosć poświęcenia przez biskupa

przemyskiego Ignacego Tokarczuka

kamienia węgielnego

pod nowy, murowany kościół

pw. Matki Bożej Nieustającej

Pomocy w Tarnobrzegu, 28 XI 1982 r.

„W Tarnobrzegu nigdy

nie będzie nowego

kościoła” – tymi słowami

przekony wano ks.

Michała Józefczyka

w Urzędzie do Spraw

Wyznań, aby zaprzestał

budow y nowego kościoła.

że w mieście tym jest tylko jeden kościół i ko-

niecznością jest znalezienie miejsca na nowy.

Tego samego dnia, 8 maja 1979 r., przy jechałem

do Tarnobrzega q . Na samym początku zakupio-

no działkę pod budowę kościoła, a materiały

budowlane zgromadzono i przygotowano

w Lipnicy.

3ZYBKABUDOWA

Mimo braku zgody władz na budowę ko-

ścioła 26 maja 1979 r. elementy przyszłej św ią-

tyni przewiezione zostały do Tarnobrzega.

O godzinie 12.00 rozbrzmiały dzwony w klasz-

torze dominikanów. Około 30 wiernych wraz

z ks. Józefczykiem po odmówieniu modlitwy

„Anioł Pański” rozpoczęło budowę kościoła.

Powstałe w trakcie budowy osiedla mieszka-

niowego wysokie wykopy sprawiły, iż prace te

nie zostały zauważone. Około 22.00 drewniany

kościółek był już postawiony.

Następnego dnia, w niedzielę, w klasz-

torze dominikanów w trakcie Mszy świętej

o godzinie 6.00 ogłoszono, iż o 7.00 odbędzie

się poświęcenie kościoła. Po Mszy wierni

udali się więc do nowej świątyni pw. Matki

Bożej Nieustającej Pomocy, którą poświęcił

bp Tokarczuk (zdjęcie tego kościoła znajduje

się na okładce dodatku). Dopiero wówczas

władze dowiedziały się o istnieniu kościoła.

Na ulicy w jego pobliżu stanął radiowóz mi-

licyjny. Wszystkie pojazdy poruszające się

w okolicy były kontrolowane. Na drugi dzień

próbowano bezskutecznie nakłonić ks. Józef-

czyka do opuszczenia Tarnobrzega.

7IELKAMODLITWA

Od początku powstania kościoła aż do paź-

dziernika 1979 r. trwała w nim ustawicznie

adoracja Najświętszego Sakramentu. W ten

sposób broniono świątyni przed możliwo-

ścią podpalenia. Szykany spotkały kapłana

odpowiedzialnego za budowę kościoła – ks.

Józefczyk został skazany 30 maja 1979 r.

przez kolegium do spraw wykroczeń na karę

grzy wny (później karę taką wymierzano mu

jeszcze kilkunastokrotnie), a we wrześniu 1979

r. przez Sąd Rejonowy w Janowie Lubelskim na

rok więzienia w zawieszeniu na 3 lata. Był też

wzywany do Urzędu do Spraw Wyznań, gdzie

próbowano wymusić na nim decyzję o zanie-

chaniu rozbudow y św iąty ni. Aż do 1989 r. nie

został też zameldowany w Tarnobrzegu.

Zgodę na budowę świątyni otrzymał w 1982

r. Wtedy też w listopadzie kamień węgielny

pod budowę murowanej świątyni poświęcił

inicjator całego przedsięwzięcia – bp Ignacy

Tokarczuk.

ska borykała się z problemem

niewystarczającej liczby paraﬁi.

Widoczne to było m.in. w Tarnobrzegu, gdzie

brak zgody władz komunistycznych na budo-

wę nowej świątyni uniemożliwiał otoczenie

odpowiednią posługą duszpasterską robotni-

ków Kopalni i Zakładów Przetwórstwa Siarki

„Siarkopol”. W mieście tym – od 1975 r. sie-

dzibie województwa – znajdowała się jedna

świątynia, klasztor dominikanów.

W 1979 r. bp Ignacy Tokarczuk wezwał

do siebie ks. Michała Józefczyka: a Ks. biskup

wyciągnął mapę Tarnobrzega i objaśnił mi,

Mariusz Krzysztoﬁński

W połowie lat 60. diecezja przemy-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: