Preskrypt ze Wstępu do prawoznawstwa..doc

Preskrypt ze Wstępu do prawoznawstwa dokonany na podstawie książki prof. Piotrusia Winczorka, autor: desperaci sesyjni z WPK UKSW i zaocznego Prawa na UW.

Sprawiedliwość i praworządność

1. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa:

*jedna z wartości aksjologicznych, którą powszechnie stawia się prawu i państwu;

*w ujęciu starożytnym - cnota doskonałości etycznej, która polega na tym, żeby żyć uczciwie, nikogo nie krzywdzić i każdemu oddać, co jego (iustue est: honestum vivere, neminem laedere, suum quique tribuere); powstała już wtedy (Arystoteles) koncepcja sprawiedliwości wyrównawczej (dotyczące odpłatności za dobra i świadczenia otrzymywane od innych) oraz dystrybutywną (rozdzielczą - odnosząca się do rozkładania ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych);

*współcześnie wg Jamesa Rawlsa idea sprawiedliwości wyraża się w dwu zasadach:

· każdy człowiek ma równe prawo do możliwie najszerszej wolności, zgodną z analogiczną wolnością innych ludzi;

· nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być takie, by jednocześnie: a) można było rozsądnie przewidywać, że są z korzyścią dla ludzi najgorzej usytuowanych, b) związane były z pozycjami i stanowiskami dostępnymi dla wszystkich;

              -Rawls zakłada, że ideał sprawiedliwości może uzasadniać tylko takie ograniczenie wolności człowieka, które są konsekwencją faktów bezprawnego wkroczenia jednego człowieka, w sferę wolności drugiego człowieka; jednocześnie postuluje eliminowanie takich nierówności uważając je za przejaw dyskryminacji;

*Formalne znaczenie sprawiedliwości: jest to taka właściwość czyjegoś postępowania, która polega na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących jednakowe cechy;

*Sprawiedliwość jako zjawisko prawne - podstawowe cechy:

· S. prawa polegająca na jednakowym traktowaniu jednakowych podmiotów;

· sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez organy władzy publicznej;

· S. jako właściwość wyrokowania polegająca na wydawaniu przez sądy orzeczeń zgodnych z normami prawa; S. proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa;

*Materialna koncepcja sprawiedliwości - podstawowe cechy formuł rozdziału:

· „każdemu wg jego dzieł” - kryterium ostatecznego efektu działalności człowieka (nie są brane pod uwagę inne kryteria, np. poniesione nakłady);

· „każdemu wg jego zasług” - kryterium odnoszenia ostatecznej wartości dzieła do efektów działań innych osób, do sytuacji. W której powstały dokonania, nakładu pracy, trudów);

· „każdemu wg jego potrzeb” - kryterium oceny ludzkich potrzeb, np. ekonomicznych, kulturowych, ~na tej podstawie niekiedy formułuje się minimum socjalne;

· „każdemu wg jego pozycji” - kryterium hierarchicznego zróżnicowania ludzi, formuła arystokratyczna; współcześnie odnoszona do wieku, sprawności fizycznej, zdrowia;

· „każdemu to samo: - kryterium identyczności świadczeń lub obciążeń, formuła skrajnego egalitaryzmu, brak proporcjonalności rozdziału; (np. przy ratowaniu życia)

· „każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo” - kryterium merytoryczne ustalane przez prawo; prawo przyjmuje którąś z powyższych zasad; pośrednia formuła S.

2. Praworządność (rządy prawa):

*odnoszona tylko do organów władzy publicznej!!!

*ma za zadanie wskazywać jeden ze sposobów zapewnienia wolności człowieka w społeczeństwie, które jest zorganizowane przez państwo i które jest poddane jego kontroli

*Płaszczyzny rozważania aspektu P.:

· jako zasada prawno-ustrojowa, bądź postulat polityczny;

· jako określony stan faktyczny;

*P. wyraża się w działaniu państwa za pośrednictwem swoich organów zgodnie z obowiązującym prawem - proces sprawowania władzy opiera się na prawie;

*aspekt pozytywny P.: rozpowszechniony w kontynentalnej filozofii P. -zobowiązuje ona organy w. p. do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w przypadku wpływania na zachowania obywateli - zasada państwa prawnego i demokratycznego państwa prawnego;

*Aspekt negatywny - obrona obywatela przed despotyzmem i dowolnością działań władz państwowych - amerykańska i angielska myśl polityczna - rule of law;

*Zakres podmiotowy P.:

1.Związany z liberalna myślą polityczną: zasada P. odnosi się tylko do organów państwowych, nie wyznacza żadnych obowiązków obywateli;

2. Związany m.in. z doktryną państwa socjalistycznego: zachowanie P. jest obowiązkiem zarówno rządzących jak i rządzonych;

*Zasady praworządności:

· dotyczy działań państwa, a nie innych podmiotów – istnieje, jeżeli w przypadku znanych państwu naruszeń prawa, dokonanych przez inne niz. państwo podmioty, są te naruszenia sankcjonowane; w przeciwnym wypadku odmawia się bytu zasadzie P.;

· P. się nie narusza - naruszać można tylko normy prawne, lecz jeśli czyni to państwo to nie ma P.;

· P. może istnieć tylko w takim państwie, w którym prawo określa granice władzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb działania jej organów;

· nie każde naruszenie prawa jest równoznaczne z brakiem P. - ocena stanu P. zależy od tego, w ilu przypadkach i jak istotnych, normy prawne zostały przez państwo naruszone oraz od preferencji aksjologicznych oceniającego

*Koncepcje praworządności:

-ujęcie formalne -

· za P. uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie przestrzegane (jego treść jest obojętna);

· przestrzeganie prawa jest czynnością samoistną - dającą obywatelom poczucie pewności i obliczalności podejmowanych decyzji - pewność zachowania reguł;

· postulaty aksjologiczne nie są bez znaczenia, ale powinny być rozważane odrębnie gdyż nie ma bezpośredniego związku pomiędzy nimi a P.- zwolennicy szkoły prawnopozytywistycznej (jednak w tym rozumieniu pomija się aspekt czy w prawie wyrażone są istotne wartości społeczne);

 -ujęcie materialne -

· za P. uznaje się państwo, w którym prawo jest przez nie przestrzegane oraz, w którym prawo pozytywne spełnia pewne postulaty aksjologiczne (w Polsce: prawo powinno być: równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw);

· nie praworządnym byłoby państwo, w którym nie przestrzega się prawa Pozytywnego oraz w którym się je przestrzega, jednak bez zagwarantowania uniwersalnego standardu praw i wolności;

· jest bliska koncepcji prawa naturalnego, oraz niektórym szkołom prawa pozytywnego (różnica w zakresie odmienności postulatów aksjologicznych);   

*Koncepcja wewnętrznej moralności prawa - L.L. Fuller - dobre prawo jest urzeczywistnione gdy::

· prawo jest dostatecznie ogólne, bo tylko wówczas może być bezstronnym arbitrem;

· prawo jest należycie ogłaszane - tylko wtedy adresaci będą znali swoje obowiązki;

· prawo nie działa z mocą wsteczną, zwłaszcza gdy nakłada ciężary i obowiązki;

· prawo jest jasne - ich treść nie wywołuje rozbieżnych interpretacji;

· prawo nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych i nie naraża ich przez to na podpadnięcie w konflikt między poczuciem obowiązku posłuchu wobec prawa a niemożnością realizacji tego, czego się ono domaga; ad impossibilia nemo obiligatur - nikt nie jest zobowiązany do czynienia tego co niemożliwe;

· prawo jest względnie trwałe w czasie, nie zaskakuje adresatów zbyt szybkimi i radykalnymi zmianami regulacji, nie wzbudza poczucia niepewności, nieprzewidywalności obowiązków;

· działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełniony jest warunek praworządności formalnej;    

-wg autora nie spełnianie powyższych cech prowadzi do bezprawia, wg innych autorów do pogorszenia prawa;

3. Gwarancje praworządności:

*Gwarancje materialne:

· przez tę gwarancję rozumie się takie zorganizowanie życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, które uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg;

· zalicza się tu: demokrację polityczną, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom ogólnej i prawnej kultury prawnej (w myśli liberalnej dochodzi gwarancja własności prywatnej, jako jednego z gwarantów nienaruszalności praw obywatelskich);

*Gwarancje formalne (instytucjonalne):

· gwarancje ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, niezbywalności praw obywatela;

· gwarancje legalistyczne związane ze sposobami tworzenia prawa i z jego formalnymi cechami (np. lex retro non agit, prymat konstytucji nad ustawami);

· gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa - m.in. istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego (instytucja apelacji i kasacji wyroku);

4. Demokratyczne państwo prawne:

*na drodze orzecznictwa Trybunału konstytucyjnego i dorobku nauk prawnych ustalone zostały pewne fundamentalne zasady D.P.P.:

·      realizacja zasady trójpodziału władzy;

·      zapewnienie pełnej niezawisłości sądów;

·      istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i samorządową;

·      istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją;

·      zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu;

·      przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych;

·      istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami;

·      przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania szeregu fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz, ochronie uprawnień dobrze nabytych;

·      respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis, a także zasad iż umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda); 

Prawo a inne regulatory zachowań

I. Prawo i wartości. Kultura prawna:

*prawo - budowane na pewnych wartościach; wartości - składnik każdej kultury

*kognitywizm - przekonanie, że wartości, tak jak inne byty istniejące obiektywnie, mogą być przedmiotem poznania ludzkiego; pogląd absolutyzmu aksjologicznego (wartości są niezmienne i stałe) głoszony przez zwolenników filozofii tomistycznej;

*relatywizm aksjologiczny - wartości są zmienne i zależą w dużym stopniu od czasu, społeczeństwa (są zrelatywizowanie);

-akognitywizm - wartości nie mogą być przedmiotem ludzkiego poznania, lecz jedynie kreacji - m.in. filozofia pozytywistyczna

*Kultura prawna:

-znaczenie węższe - kultura prawna to tyle, co: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty, co do jego zmian;

-znaczenie szersze - obejmuje: stan prawa, doktryny prawa i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się prawem oraz to wszystko, co wchodzi w znaczenie prawa w węższym zakresie;

*Problematyka aksjologiczna prawa - w dzisiejszym okresie wzmożone zainteresowanie, czego wyrazem są studia nad dyscyplinami służącymi wyjaśnieniu lub wykorzystywaniu prawa;

II. Wielość systemów normatywnych:

-systemy normatywne: prawo, moralność, obyczaje, itp. – określają, jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich powinno się unikać;

-systemy nienormatywne - inne systemy - np. tradycje, mity lub przesądy - mogą skuteczne powstrzymywać od pewnych działań

III. Normy moralne i obyczajowe:

-normy moralne: odnoszą się do tych „zewnętrznych” zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra;

-normy obyczaju - odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest / nie jest dozwolone” w danych okolicznościach;

*różnice pomiędzy normami moralnymi a prawnymi ze względu na:

- przedmiot regulacji: n. moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji, odnoszą się do relacji między ludźmi, ale również w stosunku człowieka do samego siebie, wobec Boga, elementów i  zjawisk przyrody ;

-funkcje i charakter regulacji: wyróżniamy dwa typy systemów moralnych: pierwszy wymagający od człowieka dążenia do doskonałości (zawiera same nakazy i zakazy, podporządkowuje je określonym ideałom lub  cnotom), drugi - minimalistyczny, koncentruje się na przestrzeganiu pewnych podstawowych zasad wobec siebie i innych ludzi;

-geneza norm: normy moralne obowiązują nie dlatego, że zostały ustanowione przez jakiś odgórny aparat, lecz  przede wszystkim ze względu na przekonania, sumienie o ich słuszności i dobrej wierze, są one wpajane nam w procesie wychowania i stają się wyznacznikiem naszego postępowania - proces internalizacji norm;  

-sposób ogłoszenia i formalizowania norm: normy moralne nie są spisane ani sformalizowane, nie są wyraziście sformułowane, zawierają jedynie mgliste wytyczne co do zachowania się w poszczególnych sytuacjach; ich interpretacja zależy od danej grupy społecznej i może być odmienna od interpretacji innej grupy;

-sposób obrony wzorów określonych w normach:  w wypadku norm moralnych nie istnieją sankcje o charakterze represyjnym, lecz polegają one na odrzuceniu modelu zachowania danej jednostki przez grupę społeczna oraz na potępieniu tego modelu; innym rodzajem „kary” są wewnętrzne przeżycia jednostki naruszającej normę - wyrzuty sumienia, wstyd, żal;

IV. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju:

*związki treściowe: dotyczą przedmiotów i zachowań obu norm; analizujemy jakie zachowania regulowane są przez poszczególne normy (sfery zachowań regulowanych tylko  przez prawo, moralność lud obie normy jednocześnie);

-...