Układ pokarmowy (systema digestorium)
Narząd trawienny tworzy długą cewę , zbudowana z kolejno ułożonych po sobie odcinków i związanych z nimi gruczołów. Do odcinków przewodu pokarmowego zaliczamy :
- jama ustna
- gardło
- przełyk
- żołądek
- jelito cienkie
- jelito grube
JAMA USTNA (CAVUM ORIS) Jama ustna jest pierwszym odcinkiem układu trawiennego, którego zadaniem jest: pobranie pokarmu, posiekanie, rozdrobnienie, wstępne trawienie, sformowanie kęsu i przesunięcie go do gardła. Ponadto jama ustna jest też narządem smaku i mowy. W jamie ustnej można wyróżnić: przedsionek (vestibulum) i jamę ustną właściwą. Do jamy ustnej prowadzi szpara ust, którą ograniczają dwie wargi górna i dolna. Wargi są tworami mięśniowo-skórnymi od wewnątrz jamy ustnej wysłanymi błoną śluzową. Na wardze górnej w linii pośrodkowej jest zagłębienie zwane rynienką podnosową. W miejscu połączenia się wargi górnej i dolnej znajdują się kąty ust. Na granicy części skórnej i śluzowej warg jest pasek skóry zabarwiony na czerwono, nosi on nazwę czerwieni wargowej. Czerwone zabarwienie skóry jest związane ze specyficzną jej budową (w tym miejscu przeświecają naczynia włosowate). Przedsionek jamy ustnej jest ograniczony od przodu wargami, bocznie policzkami, od jamy ustnej właściwej oddzielają go łuki zębowe i dziąsła. Rusztowanie dla policzka stanowi mięsień policzkowy (m. buccinator). Od zewnątrz policzek pokrywa skóra, tkanka podskórna i leżąca na mięśniu policzkowym powięź policzkowo-gardłowa. Od wewnątrz ściana policzka wysłana jest błoną śluzową, w której występują gruczoły policzkowe.
Na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego widoczne jest ujście ślinianki przyusznej. Ślinianka przyuszna jest największą ślinianką uchodzącą do przedsionka jamy ustnej.
Zęby (Dentes) Uzębienie człowieka jest zróżnicowane (heterodontyczne) i dwupokoleniowe. Wyróżnia się zęby mleczne i stałe. Zęby mleczne pojawiają się od szóstego miesiąca po urodzeniu i są to siekacze przednie. Ogółem jest 20 zębów mlecznych. Są to: siekacze w liczbie ośmiu, kły w liczbie czterech i trzonowe w liczbie ośmiu. Około szóstego, siódmego roku życia zaczynają pojawiać się zęby stałe. Proces wymiany zębów mlecznych na stałe kończy się około 14-15 roku życia, wyjątek stanowią tu zęby mądrości (trzecie trzonowe), które pojawiają się po 20 roku życia.
Dorosły człowiek powinien mieć 32 zęby, w tym: 8 siekaczy, 4 kły, 8 przedtrzonowców i 12 zębów trzonowych. Każdy ząb zbudowany jest z korony zęba, szyjki zęba, korzenia i wierzchołka zęba.
Wewnątrz korony znajduje się komora zęba, wypełniona miazgą zęba, zawierającą naczynia i nerwy. W korzeniu zęba jest kanał korzenia zęba, w którym przebiegają nerwy i naczynia zaopatrujące miazgę zęba. Poszczególne rodzaje zębów różnią się między sobą budową zarówno korony, jak i korzeni.
Siekacze mają koronę w kształcie dłuta. Zęby trzonowe i przedtrzonowe mają koronę guzkowatą. Korzenie siekaczy i kłów są pojedyncze. Przedtrzonowce i trzonowce mogą mieć nawet i do trzech korzeni o różnej długości i kształcie.
Każdy ząb zbudowany jest z dwóch rodzajów substancji: twardej - zębiny, kostniwa i szkliwa, które pokrywa tylko koronę zęba, oraz substancji miękkiej - miazgi zęba.
Zęby są osadzone w zębodołach szczęki i żuchwy i umocowane ozębną. Osadzenie zęba ma charakter wklinowania, a jego specyfika pozwala na pewną niewielką ruchomość zęba w zębodole podczas nagryzania, co ma znaczenie dla odżywiania zęba.
Jama ustna właściwa jest ograniczona od przodu i z boku przez łuki zębowe. Ku tyłowi przechodzi w cieśń gardzieli (Isthmus faucium). Cieśń gardzieli ograniczają od góry wolne brzegi podniebienia miękkiego, bocznie łuki podniebienno-gardłowe i podniebienno-językowe , między którymi leżą migdałki podniebienne, od dołu nasada języka. Ścianę górną jamy ustnej tworzy podniebienie, które dzielimy na podniebienie twarde i miękkie. Podniebienie twarde - kostne tworzą wyrostki podniebienne szczęki i blaszki poziome kości podniebiennych. Podniebienie miękkie utworzone jest przez rozcięgno podniebienne oraz mięśnie napinacze i dźwigacze podniebienia miękkiego, podniebienno-gardłowe i podniebienno-językowe oraz mięsień języczka. Podniebienie pokrywa błona śluzowa, w której znajdują się gruczoły podniebienne. Ścianę dolną jamy ustnej tworzą: przepona jamy ustnej, zbudowana z mięśnia żuchwowo-gnykowego, i język.
W języku wyróżnia się: nasadę, trzon i wierzchołek. Język jest tworem mięśniowym. Tworzą go mięśnie wewnętrzne języka, przymocowane do rozcięgna języka, są to: mięsień podłużny górny i dolny, mięsień poprzeczny i mięsień pionowy oraz mięśnie zewnętrzne języka: językowo-bródkowy, mięsień gnykowo-językowy oraz rylcowo-językowy. Wszystkie te mięśnie są mięśniami poprzecznie prążkowanymi i w pełni zależnymi od naszej woli.
Mięśnie języka pokrywa błona śluzowa. Na powierzchni grzbietowej błony śluzowej języka widoczna jest bruzda pośrodkowa, biegnąca od wierzchołka do otworu ślepego, będącego pozostałością przewodu tarczowo-językowego. Bocznie od tego otworu, ułożone w kształcie litery ,,V", występują brodawki okolone. Na powierzchni grzbietowej - górnej języka znajdują się również liczne brodawki grzybowate i nitkowate. Na brzegach bocznych umiejscowione są brodawki liściaste. Końcem języka odbieramy wrażenia smakowe słodkie i słone, na brzegach kwaśne a na nasadzie języka gorzkie. Na nasadzie języka wyraźnie widoczne jest skupisko tkanki limfatycznej w postaci migdałka językowego (tonsilla lingualis). Na powierzchni dolnej języka widzimy pośrodku wędzidełko języka, a po jego bokach mięsko podjęzykowe z ujściami ślinianek podjęzykowych i pod-żuchwowych oraz fałdy strzępiste.
Gardło (Pharynx)
Gardło zbudowane jest z mięśni poprzecznie prążkowanych pokrytych od zewnątrz tkanką łączną (powięzią gardłową – fascia pharyngea), a od wewnątrz błoną śluzową. Gardło ciągnie się od podstawy czaszki, aż do miejsca przejścia w przełyk (12-14 cm). Mięśnie gardła tworzą ścianę tylną i ściany boczne. Jamę gardłową (cavum pharyngis) możemy podzielić na trzy części (piętra):
- część nosową – nosogardziel (pars nasalis pharyngis)
- część ustną (pars oralis pharyngis)
- część krtaniową (laryngea pharyngis)
Na ścianach bocznych w części nosowej gradła znajdują się ujścia trąbek słuchowych (tubae auditive), otoczone wałami trąbkowymi i skupiskiem tkanki chłonnej tworzącymi migdałki trąbkowe (tonsilla tubaria). W miejscu przejścia sklepienia gardła w ścianę tylną jest skupisko tkanki limfatycznej, migdałek gardłowy – tzw. trzeci migdał (tonsilla pharyngea). W ścianie przedniej nosogardzieli widoczne są nozdrza tylne (choanae), łączące jamę nosową z gardłem.
Część ustna gardła leży bezpośrednia za jamą ustną, oddzielona od niej cieśnią gardzieli (isthmus faucium). Boczne ograniczenia cieśni gardzieli stanowią zatoki migdałkowe. Są to trójkątnego kształtu pola zawarte pomiędzy łukami podniebienno-językowym (od przodu) i podniebienno-gardłowym (od tyłu). W polach tych lokalizują się parzyste migdałki podniebienne (tonsillae palatinae) w postaci owalnego kształtu (około 20 x 20 x 25 mm) skupisk tkanki limfatycznej, pokrytej od strony przyśrodkowej nabłonkiem płaskim z głębokimi wrębami błony śluzowej.
Część krtaniowa gardła leży bezpośrednio od tyłu krtani, mając od przodu chrząstkę nagłośniową oraz wejście do krtani. W jej ścianach bocznych wyróżniamy zachyłki gruszkowate (recessus piriformis). Zwęża się lejkowato, przechodząc na wysokości 6 kręgu szyjnego w przełyk.
Przełyk łączy gardło z żołądkiem. Wyróżniamy w nim trzy odcinki: szyjny, piersiowy (najdłuższy) i brzuszny (najkrótszy). Przełyk jest rurą mięśniową (w warstwy włókien mięśniowych – wewnętrzna o koncentrycznym przebiegu włókien i zewnętrzna o podłużnym przebiegu włókien) pokrytą z zewnątrz luźną tkanką łączną, a od wewnątrz wysłany błoną śluzową. 1/3 górna przełyku zawiera mięśnie poprzecznie prążkowane! Długość przełyku wynosi około 25 cm. Średnica jego jest zmienna w zależności od wypełnienia jej treścią lub gazami. W przełyku obserwuje się trzy fizjologiczne przewężenia, w których mogą się zatrzymywać (utkwić) połknięte ciała obce. Są to również miejsca szczególnie narażone na oparzenie w przypadku wypicia płynów (substancji) żrących. Przewężenia te umiejscowione są następująco: pierwsze w miejscu przejścia gardła w przełyk, drugie - na wysokości rozwidlenia tchawicy i trzecie - przy przejściu przez przeponę.
Żołądek jest workiem mięśniowym, a zarazem najszerszą częścią przewodu pokarmowego. Ma kształt haka. Położony jest w jamie brzusznej w nadbrzuszu, głównie po stronie lewej. Od góry łączy się z przełykiem, a ku dołowi z pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, dwunastnicą. Poprzez przeponę sąsiaduje z sercem. W żołądku można wyróżnić wpust, umiejscowiony na granicy przejścia przełyku w żołądek, dno skierowane do góry ku przeponie, trzon, część odźwiernikową oraz odźwiernik. Ponadto wyróżnia się dwie powierzchnie ściany: przednią i tylną oraz dwie krzywizny: mniejszą, skierowaną w stronę prawą (ku wątrobie), i większą - zwróconą w stronę lewą (ku śledzionie). Żołądek jest narządem wewnątrzotrzewnowym. Z zewnątrz pokrywa go błona surowicza otrzewna. Pod nią jest dobrze rozwinięta, ułożona w trzech warstwach tkanka mięśniowa gładka. Wnętrze żołądka wysłane jest błoną śluzową, wytwarzającą sok żołądkowy, niezbędny do kolejnego etapu trawienia (węglowodanów i białek). Należy podkreślić, że żołądek jest bogato unaczyniony i unerwiony, co wiąże się z jego funkcją motoryczną (mechaniczną), jak i wydzielniczą.
Jelito cienkie jest najdłuższym, liczącym około 5 m, odcinkiem przewodu pokarmowego. Ciągnie się ono od odźwiernika do zastawki krętniczo-kątniczej. W jelicie cienkim można wyróżnić trzy odcinki: dwunastnicę, jelito czcze i kręte- biodrowe. Dwunastnica (duodenum) jest pierwszym, najkrótszym, bo liczącym zaledwie 24-30 cm, odcinkiem jelita cienkiego. Jest ona położona prawie całkowicie zewnątrzotrzewnowo, nie ma krezki, dlatego jest też i najmniej ruchomym odcinkiem jelita cienkiego. Ułożona jest na tylnej ścianie jamy brzusznej w kształcie podkowy, litery "C" (otwartej w stronę lewą), która obejmuje głowę trzustki . W dwunastnicy można wyróżnić: opuszkę (bulbus duodeni), część zstępującą, część poziomą-dolną i część wstępującą, która zagięciem dwunastniczo-czczym przechodzi w jelito czcze. W części zstępującej dwunastnicy znajduje się na brodawce dwunastniczej większej (papilla duodeni major - Vateri) ujście bańki wątrobowo-trzustkowej, a na brodawce mniejszej ujście przewodu trzustkowego dodatkowego. Jelito czcze (jejunum) jest położone wewnątrzotrzewnowe, ma też własną krezkę, długość jego wynosi około 2 m. Ostatni, trzeci odcinek jelita cienkiego to jelito biodrowe-kręte (ileum), długość jego wynosi od 2,5 do 3 m.
Ściana jelita cienkiego zbudowana jest z błony surowiczej - otrzewnej - pokrywającej je od zewnątrz, pod którą leżą dwie warstwy tkanki mięśniowej gładkiej. Jedna jest ułożona podłużnie, a druga okrężnie. Następną warstwę stanowi błona podśluzowa, a pod nią błona śluzowa z charakterystycznymi fałdami okrężnymi, na których znajdują się kosmki jelitowe. Budowa ścian jelita, a zwłaszcza błony śluzowej, pozwala na wypełnienie wyznaczonej mu roli, którą jest proces trawienia węglowodanów, białek i tłuszczy oraz resorpcja składników odżywczych do krwiobiegu.
Jelito grube jest ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego, ma długość od 1,5 do 2 m. Rozpoczyna się od zastawki krętniczo-kątniczej, a kończy odbytem. Wyróżnia się w nim jelito ślepe (kątnicę - cecum), okrężnicę (colon) i odbytnicę (rectum, proctos).
Jelito ślepe jest położone na prawym talerzu biodrowym, nie ma krezki, stąd jego mała ruchomość. Od ściany dolnej jelita ślepego odchodzi wyrostek robaczkowy (processus vermiformis), który jest jej zwężoną częścią. Wyrostek robaczkowy jest obficie wyposażony w tkankę limfatyczną. Długość jego wynosi od kilku do dwudziestu kilku centymetrów, średnio 7-10 cm. W miejscu ujścia wyrostka do jelita ślepego znajduje się zastawka.
Jelito ślepe przechodzi w okrężnicę, która okrąża pętle jelita cienkiego. Pierwszym odcinkiem okrężnicy jest okrężnica wstępująca (colon ascendentis), która po dojściu do wątroby zgięciem prawym wątrobowym przechodzi w okrężnicę poprzeczną (colon transversum). Ta po dojściu do śledziony zgięciem lewym -śledzionowym przechodzi w okrężnicę zstępującą (colon descendentis), aby na wysokości grzebienia biodrowego lewego stać się okrężnicą esowatą (colon sigmoideum), która po wejściu do miednicy mniejszej przechodzi w ostatni odcinek jelita grubego – odbytnicę (rectum), kończącą się kanałem odbytu i odbytem. Biorąc pod uwagę stosunek okrężnicy do otrzewnej, należy stwierdzić, że najbardziej ruchomymi jej odcinkami są okrężnica poprzeczna i esowatą, ponieważ mają własne krezki, podobnie jak jelito czcze i kręte. Pozostałe odcinki, jak okrężnica wstępująca i zstępująca oraz odbytnica są mało ruchome, ponieważ leżą pozaotrzewnowo. Budowa ściany jelita grubego jest podobna do jelita cienkiego. Występuje również warstwa zewnętrzna w postaci otrzewnej lub tkanki łącznej, pod nią jest dwuwarstwowa błona mięśniowa, dalej błona podśluzowa i śluzowa, która wytwarza fałdy półksiężycowate (plice semilunatae). Kosmki w jelicie grubym są znacznie niższe niż w jelicie cienkim. Jelito ślepe i okrężnica mają charakterystyczny układ błony mięśniowej podłużnej, która wytwarza trzy taśmy: wolną, krezkową i sieciową, co jest jedną z istotnych cech różnicujących jelito grube od cienkiego. Dalszymi cechami różnicującymi jest występowanie uwypukleń okrężnicy (haustra coli) i przyczepków sieciowych (appendices epiploice), zwanych też kałdunkami.
Odbytnica ma inną budowę fałdów błony śluzowej, które układają się w postaci podłużnych słupów odbytniczych (collumnae recti), łączących się ze sobą w dolnym odcinku. W wyniku tego powstają zatoki odbytu. Należy zaznaczyć, że w ścianie odbytnicy znajdują się obfite sploty żylne, które poniżej słupów tworzą pas splotu odbytniczego, gdzie w warunkach chorobowych mogą powstawać guzy krwawnicze-żylaki odbytu (varices hemmoroidales). Odbyt (anus) zamknięty jest mięśniem zwieraczem odbytu wewnętrznym-gładkim i zewnętrznym-poprzecznie prążkowanym. Ten ostatni jest zależny od naszej woli.
Wątroba jest narządem miąższowym i największym gruczołem trawiennym, leżącym w nadbrzuszu, głównie po stronie prawej (w prawym podżebrzu), o masie od 1500 do 2000 g - co zależy od płci i stanu wypełnienia krwią.
Kształt wątroby jest zmienny i zależy od stanu innych sąsiadujących z nią narządów. Wyróżnia się na niej powierzchnię przeponową, wypukłą i trzewną, nieco wklęsłą. Wątroba prawie w całości pokryta jest błoną surowiczą otrzewną, wyjątek stanowi małe pole - nagie na tylnej części powierzchni przeponowej.
Na utrwalonej wątrobie na powierzchni przeponowej widoczny jest wycisk sercowy. Na powierzchni trzewnej (oddzielonej od przodu ostrym brzegiem od powierzchni przeponowej) widoczne są trzy bruzdy w kształcie litery "H", które dzielą tę powierzchnię na kilka pól. W bruździe poprzecznej znajdują się wrota wątroby (porta hepatis), a w nich: przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis), żyła wrotna (v. portae) i tętnica wątrobowa (a. hepatica) oraz naczynia i węzły chłonne wraz ze splotem nerwowym. W prawej bruździe strzałkowej leży pęcherzyk żółciowy (vesica fellae) i żyła główna dolna (v. cava inferior). W lewej bruździe strzałkowej znajdzie się więzadło obłe wątroby i więzadło żylne, będące pozostałością przewodu żylnego, który w życiu płodowym łączy żyłę pępkową z żyłą główną dolną. Bruzda strzałkowa prawa oddziela płat prawy wątroby od płata czworobocznego i ogoniastego. Lewa bruzda strzałkowa oddziela płat lewy (lobus sinister) od płata czworobocznego (lobus quadratus) i ogoniastego (lobus caudatus). Między bruzdą lewą a prawą od przodu jest płat czworoboczny, a od tyłu płat ogoniasty; rozdzielone są wrotami wątroby. Wątroba z zewnątrz pokryta jest otrzewną, pod którą jest torebka włóknista - łącznotkankowa. Od niej pasma tkanki łącznej wnikają w głąb miąższu i dzielą go na zraziki w kształcie pryzmatów , pośrodku których znajduje się żyła środkowa. Zrazik wątroby jest jej jednostką architektoniczną, zbudowaną z blaszek - komórek wątrobowych ułożonych promieniście w stosunku do żyły środkowej.
Krew do zrazika doprowadzają żyły międzyzrazikowe, będące gałązkami żyły wrotnej. Żyły te biegną wzdłuż krawędzi zrazików, wytwarzając na jego obwodzie sieć naczyń włosowatych wnikających do środka zrazika. Żyłom między-zrazikowym towarzyszą rozgałęzienia tętnicy wątrobowej i przewodziki żółciowe, które zbierają żółć wytwarzaną przez komórki wątrobowe i odprowadzają je systemem przewodów żółciowych do dwunastnicy. Ponieważ komórki wątrobowe stale wytwarzają żółć, to nadmiar jej jest magazynowany w pęcherzyku żółciowym, który ma też zdolność jej zagęszczania. Wątroba ludzka wytwarza około 1 litra żółci na dobę. Poza wytwarzaniem żółci rola wątroby w organizmie człowieka polega na usuwaniu - oczyszczaniu - z krwi szkodliwych dla organizmu substancji wchłanianych z przewodu pokarmowego i przetworzeniu składników pokarmowych na substancje łatwo przyswajalne przez komórki i tkanki organizmu. Ponadto ma ona też możliwości magazynowania składników odżywczych. Opisane tu procesy odbywają się w komórkach wątrobowych, mających stały kontakt z siecią naczyń włosowatych żyły wrotnej i tętnic wątrobowych oraz kanalikami żółciowymi. Warto podkreślić, że wątroba jest narządem niezbędnym dla życia organizmu, w którym zachodzą bardzo złożone i istotne czynności.
Trzustka jest drugim pod względem wielkości gruczołem trawiennym, a ponadto dokrewnym. W trzustce wyróżnia się: głowę, trzon i ogon. Masa jej wynosi od 70 do 100 g, długość od 12 do 20 cm, wysokość 4-5 cm, a grubość 2-3 cm. Trzustka leży w nadbrzuszu, głównie po stronie lewej, zaotrzewnowo, na tylnej ścianie jamy brzusznej, poprzecznie w stosunku do osi długiej ciała. Głowa trzustki objęta jest pętla dwunastnicy, a jej ogon sięga do wnęki śledziony. Budowa drobnowidowa trzustki pozwala na wyodrębnienie w niej części zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczej. Trzustka ma budowę drobnopłacikową. Część zewnatrzwydzielnicza stanowi około 90%, a wewnątrzwydzelnicza zaledwie 10% masy gruczołu. Część zewnątrzwydzielnicza wytwarza sok trzustkowy, zawierający enzymy trawiące: węglowodany (amylaza), białka (trypsyna) i tłuszcze (lipaza). Sok ten odprowadzany jest przewodem trzustkowym głównym (ductus pancreaticus - Wirsung) i dodatkowym (ductus pancreaticus accesorius) do dwunastnicy. Część wewnątrz -wydzielnicza umiejscowiona jest przeważnie w obrębie ogona w postaci wysepek, utworzonych z trzech rodzajów komórek: alfa, beta, gamma. Komórki alfa wytwarzają glukagon podnoszący stężenie cukru we krwi. Komórki beta wytwarzają insulinę mającą zdolność obniżania stężenia cukru we krwi. Komórki gamma występują stosunkowo rzadko, wytwarzają somatostatynę pełniącą rolę miejscowego czynnika hamującego uwalnianie hormonów.
- 6 -
kgrzywacz1991