„Zimna wojna” – początki, główne etapy i przejawy, znaczenie. Oprac. RM
1. Istota „zimnej wojny” (cold war) – stan otwartej wrogości, konfrontacji i rywalizacji
między USA i ZSRR w latach 1946 – 1989/1990.
2.Przyczyny „zimnej wojny”: - stworzenie po drugiej wojnie światowej tzw. porządku jałtańskiego (tzw. układu dwubiegunowego,
czyli podziału świata między supermocarstwami, USA i ZSRR, na dwie strefy wpływów)
- rywalizacja między USA i ZSRR o poszerzenie swoich stref wpływów, - rozpoczęcie przez USA i ZSRR w II połowie lat 40 – tych tzw. wyścigu zbrojeń (zwł. w zakresie broni
atomowej – w posiadaniu USA od 1945 r., w posiadaniu ZSRR od 1949 r., bomba wodorowa w posiadaniu USA od 1952 r.)
- rywalizacja między dwoma systemami polityczno – ekonomicznymi: blokiem państw
socjalistycznych (RWPG, Układ Warszawski) a kapitalistycznymi państwami Zachodu (NATO) - wspieranie przez ZSRR ugrupowań lewicowych i komunistycznych w różnych częściach świata
dążących do przejęcia władzy (np. Grecja, Chiny w II poł. lat 40-tych, Korea, Kuba, Wietnam, Chile w pocz.
lat 70 – tych, Etiopia w 1974 r., Afganistan od 1978 r.)
- dążenie USA (od ogłoszenia doktryny Trumana) do powstrzymywania komunizmu w różnych
częściach świata (np. Grecja i Chiny w II połowie lata 40-tych, Korea, Kuba,Wietnam, Chile, Nikaragua) lub
osłabienia jego wpływów (np. Polska w okresie tzw. „rewolucji solidarnościowej” w latach 1980 – 1981)
- rozbieżności między USA i ZSRR w rozwiązaniu po II wojnie światowej kwestii niemieckiej
3.Najważniejsze przejawy „zimnej wojny”: - lokalne konflikty zbrojne w różnych częściach świata przez cały okres zimnej wojny, wynikające z
rywalizacji ZSRR i USA o strefy wpływów (np. wojna koreańska 1950 - 1953, wojna w Wietnamie 1965 - 1973,
konflikty na Bliskim Wschodzie – zwł. wojny izraelsko- arabskie w l. 1948, 1956, 1967, 1973, wojna w Afganistanie od
1979 r.) - wyścig zbrojeń (zwł. w zakresie broni nuklearnej – w posiadaniu USA od 1945 r., w posiadaniu
ZSRR od 1949 r.)
- istnienie dwóch przeciwstawnych bloków polityczno – wojskowych w okresie „zimnej wojny”
• z udziałem USA: NATO od 1949 r., ANZUS, SEATO, z poparciem USA: CENTO
• z udziałem ZSRR: Układ Warszawski od 1955 r.
- gospodarcza integracja państw w ramach stref wpływów obu supermocarstw
• integracja gospodarcza Europy Zachodniej w ramach planu Marshalla i Wspólnot Europejskich (EWWiS, EWG,
EURATOM) wspierana przez USA
• integracja gospodarcza krajów socjalistycznych w ramach RWPG - walka wywiadów w okresie zimnej wojny” (np. amerykańska CIA, brytyjskie MI6, radzieckie KGB),
- wojna propagandowa między blokiem państw socjalistycznych a kapitalistycznymi państwami
Zachodu (np. rola rozgłośni radiowych RWE, „Głos Ameryki”, Radio „Swoboda”)
- rywalizacja między USA i ZSRR w kosmosie – w rozwoju astronautyki i badań kosmicznych
(np. pierwszy sztuczny satelita ziemi w 1957 r. „Sputnik” – ZSRR, pierwszy człowiek w kosmosie w 1961r. – ZSRR,
pierwsza kobieta w kosmosie w 1963 r. – ZSRR, pierwszy człowiek na księżycu w 1969 r. – USA (20 VII 1969,
Apollo 11, Neil Armstrong, Edwin Aldrin „mały krok człowieka, ogromny krok ludzkości”, pierwszy prom kosmiczny w 1981 r. Columbia – USA, amerykański program tzw. „wojen gwiezdnych w I poł. lat 80-tych)
4. Główne etapy zimnej wojny:
- lata 1946 – 1953/1956 (od przemówień Stalina i Churchilla w 1946 do śmierci Stalina (1953), zakończenia wojny
koreańskiej (1953) i przyjęcia przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR w 1956 r. tezy o możliwej pokojowej
koegzystencji państw socjalistycznych i kapitalistycznych - lata 1960 – 1962 (od incydentu U-2 do kryzysu kubańskiego 1962 r.)
- od 1979/1980 do połowy lat 80 –tych (od rozpoczęcia przez ZSRR zbrojnej interwencji w
Afganistanie (1979) do negocjacji rozbrojeniowych między Gorbaczowem i Reaganem w II połowie
lat 80 – tych)
- zakończenie zimnej wojny na przełomie lat 80– tych i 90–tych (najważniejsze przejawy zakończenia
zimnej wojny: odejście przez M. Gorbaczowa od doktryny Breżniewa, „jesień narodów” w 1989 r., zburzenie „muru
berlińskiego” 9/10 XI 1989, zjednoczenie Niemiec 3 X 1990, rozwiązanie Układu Warszawskiego w 1991, rozpad
ZSRR w 1991 r.)
5. Początek zimnej wojny – przemówienia Stalina, Churchilla i Byrnesa w 1946 r.
- przemówienie Stalina z lutego 1946 r.: Stalin przyjął w 1946 r. założenie, że pokojowa koegzystencja
państw socjalistycznych i kapitalistycznych jest niemożliwa, w miarę postępów w budowie socjalizmu
zaostrza się nie tylko walka klasowa, ale także konfrontacja między ZSRR a krajami kapitalistycznymi,
głównym zagrożeniem dla ZSRR i innych państw socjalistycznych jest imperializm USA, głównym celem
ZSRR na arenie międzynarodowej będzie zwalczanie amerykańskiego imperializmu
- przemówienie W. Churchilla w Fulton 5 III 1946, główne tezy „mowy fultońskiej” Churchilla:
Europa Środkowo – Wschodnia oddzielona została przez Związek Radziecki od reszty kontynentu „żelazną
kurtyną”, Polska nie ma prawa do nabytków terytorialnych kosztem Niemiec, ponieważ znalazła się w
radzieckiej strefie wpływów)
- przemówienie amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnsa w Stuttgarcie (6 IX 1946)
główne tezy przemówienia: granica na Odrze i Nysie Łużyckiej ma charakter tymczasowy, ostateczne
uregulowanie granicy polsko – niemieckiej powinno nastąpić w traktacie pokojowym, strefy okupacyjne
mają charakter tymczasowy, powinny zostać połączone w jedno państwo niemieckie, powinno być to
państwo demokratyczne, USA udzielą pomocy w odbudowie niemieckiego przemysłu, jest to zgodne z
interesem USA
6. Doktryna Trumana z 1947 r. (doktryna „powstrzymywania komunizmu”- containement) - zasada amerykańskiej polityki zagranicznej sformułowana w 12 III 1947 r. przez prezydenta H. Trumana, zapowiedział poparcie USA dla narodów, które „stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi”, przejawy realizacji doktryny Trumana: m. in. plan Marshalla, utworzenie NATO w 1949 r., pomoc dla sił antykomunistycznych w wojnie domowej w Grecji (1946 – 1949), pomoc dla Kuomintangu przeciw komunistom w wojnie domowej w Chinach (1945 – 1949), wojna koreańska (1950 – 1953), wojna w Wietnamie (1963/1965 – 1973)
7. Plan Marshalla („Europejski Program Odbudowy”, ogłoszony w 1947 r. , realizowany w l. 1948 - 1952) – program pomocy gospodarczej USA dla odbudowujących się ze zniszczeń wojennych państw Europy, realizowany m.in. w celu osłabienia wpływów ZSRR i ideologii komunistycznej w tych krajach, Plan Marshalla dotyczył przede wszystkim Europy Zachodniej, ponieważ państwa Europy Środkowowschodniej w wyniku decyzji Stalina nie przyjęły planu Marshalla
8. Maccartyzm – polityka represji w USA (w l. 1950 – 1954) wobec obywateli podejrzanych o
lewicowe, zwłaszcza komunistyczne i prosowieckie poglądy oraz o współpracę (zwł. tajną) z ZSRR,
inicjator: senator Joseph MacCarthy,
polityka maccartyzmu wykorzystywała psychozę strachu w społeczeństwie amerykańskim
spowodowaną posiadaniem przez ZSRR od 1949 r. broni atomowej,
niektóre przejawy maccartyzmu: skazanie na śmierć w 1953 r. małżeństwa Juliusa i Ethel
Rosenbergów oskarżonych o szpiegostwo dla ZSRR, represje w środowisku Hollywood wobec osób
o sympatiach lewicowych i proradzieckich
9. Rola „doktryny odstraszania” w okresie zimnej wojny - zasada polityki zagranicznej USA
sformułowana w 1953 r. (jej autorzy: prezydent D. Eisenhower oraz sekretarz stanu John Foster Dulles), USA
powinny stale rozbudowywać swój potencjał militarny w celu powstrzymania (odstraszenia) ZSRR
przed wywołaniem wojny światowej
10. Kwestia niemiecka w pierwszym etapie „zimnej wojny” (1946 – 1955)
- kwestia niemiecka w przemówieniach Churchilla („mowa fultońska’) i Byrnesa w 1946 r.
- powstanie Bizonii (1 I 1947): z połączenia amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej
- ustanie działalności Sojuszniczej Rady Kontroli (IV 1949) w wyniku nieporozumień między ZSRR a USA
- powstanie Trizonii (kwiecień 1949): w wyniku przyłączenie do Bizonii francuskiej strefy okupacyjnej
- przeprowadzenie reformy walutowej zachodnich strefach okupacyjnych oraz w Berlinie Zachodnim (20 VI 1948),
twórcą reformy walutowej był Ludwik Erhard, została przeprowadzona dzięki amerykańskiej pomocy gospodarczej, była jednym z
istotnych czynników pomyślnego rozwoju ekonomicznego RFN, w zasadzie przesądziła o podziale Niemiec na dwie części, spowodowała
pogorszenie stosunków USA z ZSRR i rozpoczęcie tzw. I kryzysu berlińskiego
- I kryzys berliński: blokada przez ZSRR Berlina Zachodniego w okresie 24 VI 1948 – 4 V 1949
(blokada przez ZSRR wszystkich lądowych połączeń zachodnich sektorów Berlina z obszarem Bizonii), w celu przezwyciężenia blokady
Amerykanie zorganizowali tzw. most powietrzny, czyli tałe przeloty samolotów transportowych z Bizonii do Berlina Zachodniego
(gdyby Stalin wydał rozkaz zestrzeliwania amerykańskich samolotów, doszłoby najprawdopodobniej do konfliktu zbrojnego USA z
ZSRR)
- powstanie dwóch państw niemieckich: RFN (21 IX 1949) i NRD (7 X 1949)
- remilitaryzacja RFN: utworzenie Bundeswehry i przystąpienie RFN do NATO (1955)
- objęcie RFN przez USA „atomowym parasolem bezpieczeństwa” w okresie „zimnej wojny”
- doktryna Hallsteina z 1955 r. i jej rola w okresie „zimnej wojny”
doktryna Hallsteina – zasada polityki zagranicznej RFN do schyłku lat 60 – tych, zastąpiona w 1969 tzw. „nową niemiecką polityką
wschodnią”
założenia doktryny Hallsteina”: RFN to jedyny reprezentant Niemiec na arenie międzynarodowej, RFN nie uznaje istnienia drugiego
państwa niemieckiego – NRD, RFN nie nawiąże stosunków dyplomatycznych z żadnym państwem, które uznało NRD, RFN nie uznaje
granicy polsko – niemieckiej wytyczonej w 1945 r., w sensie prawnym Niemcy istnieją jako jedno państwo, do podpisania traktatu
pokojowego Niemcy istnieją w sensie prawnym w granicach z 1937 r.
- traktat państwowy z Austrią w 1955 r. (zawarty między Austrią a mocarstwami dawnej koalicji antyhitlerowskiej, na jego mocy
Austria staje się państwem suwerennym, odrębnym od Niemiec, bez obecności obcych wojsk na swoim terytorium, jest zobowiązana do
zachowania neutralności, a tym samym do nieprzystępowania do bloków wojskowo - politycznych)
11. Stosunki międzynarodowe od śmierci Stalina (III 1953) do schyłku lat 60 –tych.Natężenie „zimnej wojny” w latach 1960 – 1962.
- zakończenie „wojny koreańskiej” (rozejm w Panmundżonie – VII 1953)
- zakończenie I wojny indochińskiej (1954)
- traktat państwowy z Austrią (1955)
- utworzenie Układu Warszawskiego (14 IV 1955)
- konferencja w Bandungu w 1955 r. i powstanie tzw. ruchu państw niezaangażowanych, procesy dekolonizacyjne w „trzecim świecie” (np. „rok Afryki” – 1960)
- wpływ uchwał XX Zjazdu KPZR (II 1956) na politykę zagraniczną ZSRR (przyjęcie przezN. Chruszczowa tezy, że możliwa jest pokojowa koegzystencja między państwami socjalistycznymi a kapitalistycznymi – dochodzi zatem do ograniczenia zakresu „zimnej wojny” i poprawy stosunków między ZSRR i USA)
- pogorszenie stosunków ZSRR z Chinami i Albanią po 1956 r. (w związku z procesami destalinizacyjnymi w ZSRR)
- kryzys sueski w 1956 r. (X - XI)
- stłumienie przez wojska radzieckie powstania węgierskiego (X – XI 1956)
- Plan Rapackiego z 1957 r.: utworzenia w Europie Środkowej strefy bezatomowej obejmującej 4 państwa: Polskę , Czechosłowację, NRD, RFN
- przemówienie Chruszczowa na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1960 r. (but Chruszczowa), podr., s.265
- incydent „U – 2” w 1960 r.
- budowa muru berlińskiego (13 VIII 1961) i tzw. II kryzys berliński jako istotny przejaw „zimnej
wojny” (przyczyny wzniesienia muru berlińskiego: masowe ucieczki mieszkańców NRD do RFN,
pogorszenie stosunków ZSRR i USA w latach 1960 – 1961 w związku z „incydentem U – 2” oraz kwestią
kubańską), decyzję w sprawie budowy muru berlińskiego podjął Nikita Chruszczow, przy pełnej aprobacie
komunistycznego przywódcy NRD – Waltera Ulbrichta
- wizyta prezydenta USA J. F. Kennedy ego w Berlinie Zachodnim (VI 1963): zadeklarował, że USA nie pozwolą Związkowi Radzieckiemu dokonać przyłączenia Berlina Zachodniego do NRD, „ja także jestem Berlińczykiem”
- rola Kuby w stosunkach między ZSRR a USA w latach 1961 – 1962
• przejęcie władzy na Kubie przez Fidela Castro (I 1959) • po inwazji w Zatoce Świń (nieudana próba obalenia F. Castro przez USA i kubańskich emigrantów w
kwietniu 1961 r.) Castro podjął decyzję o wprowadzeniu na Kubie ustroju socjalistycznego i ścisłym
sojuszu z ZSRR • kryzys kubański (karaibski) w październiku 1962 r. - zainstalowanie przez ZSRR głowic nuklearnych na
Kubie, ogłoszenie przez USA blokady morskiej Kuby 22 X prezydent J. F. Kennedy stanowczo zażądał od N. Chruszczowa wycofania radzieckich głowic nuklearnych z terytorium Kuby), przyjęło się uważać, że świat stanął wówczas na krawędzi wybuchu III wojny światowej (mogłoby do niej dojść gdyby Chruszczow odmówił wycofania rakiet z Kuby lub gdyby USA zdecydowały się je zniszczyć atakiem lotniczym), na szczęście, po uruchomieniu „gorącej” linii telefonicznej między Kremlem a Białym Domem, Chruszczow podjał decyzję o usunięciu rakiet z Kuby, w zamian za co USA wycofały swoje rakiety nuklearne z Turcji
- wojna wietnamska (1965 – 1973)
- „wojna sześciodniowa” na Bliskim Wschodzie (VI 1967)
12. Wpływ doktryny Breżniewa na stosunki międzynarodowe w okresie „zimnej wojny”
- zbrojna interwencja państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji 20/21 VIII 1968 w celu stłumienia reform „praskiej wiosny” (chcącej pogodzić socjalizm z demokracją)
- ogłoszenie doktryny Breżniewa po wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji (doktryna Breżniewa – doktryna o ograniczonej suwerenności państw socjalistycznych, zakładała, że ZSRR ma prawo do interwencji zbrojnej w państwach gdzie „zagrożone zostały podstawy ustroju socjalistycznego”, chodziło zatem o państwa podejmujące próbę uniezależnienia się od ZSRR)
- wycofanie się Rumunii ze struktur wojskowych Układu Warszawskiego po interwencji w Czechosłowacji
- groźba interwencji zbrojnej ZSRR w Polsce pod koniec 1980 r., wprowadzenie w Polsce stanu wojennego 13 XII 1981
- stopniowe odchodzenie przez M. Gorbaczowa u schyłku lat 80-tych od doktryny Breżniewa jako ważny przejaw wygasania „zimnej wojny” (skutki odejścia przez ZSRR od doktryny Breżniewa: „jesień narodów” w 1989 r., zburzenie muru berlińskiego, zjednoczenie Niemiec)
13. Ograniczenie zakresu „zimnej wojny” w stosunkach międzynarodowych (w stosunkach
„Wschód – Zachód”) w okresie „detente” („odprężenia”) w latach 70-tych.
- uwarunkowania „detente”: m.in. konflikt ZSRR z Chinami (1969), poprawa stosunków między USA i komunistycznymi Chinami została uznana w ZSRR za zagrożenie i skłoniła L. Breżniewa do poprawy stosunków z USA
- „nowa niemiecka polityka wschodnia” („neue deutsche Ostpolitik”) od 1969 r. kanclerza W. Brandta
założenia i realizacja „nowej niemieckej polityki wschodniej” (jej hasło: „zmiana przez zbliżenie”): odejście od doktryny Hallsteina, układy RFN o normalizacji stosunków z ZSRR (1970), Polską (7 XII 1970 r. – w wyniku wizyty W. Brandta w Warszawie), Czechosłowacją, uznanie nienaruszalności granicy z Polską (układ z 7 XII 1970), uznanie istnienia NRD, nawiązanie stosunków dyplomatycznych RFN z NRD (1972), przyjęcie obu państw niemieckich do ONZ w 1973 r., pokojowa nagroda Nobla dla W. Brandta w 1971 r., swoistym symbolem „nowej niemieckiej polityki wschodniej” kanclerza W. Brandta może być złożenie kwiatów przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie 7 XII 1970 r., po dymisji Brandta w 1974 r. będzie kontynuowana przez następnego kanclerza z SPD – Helmuta Schmidta
- wizyta prezydenta USA R. Nixona w Moskwie w 1972 r. i podpisanie układu SALT I (układ o ograniczeniu zbrojeń nuklearnych)
- wycofanie wojsk amerykańskich z Wietnamu (1973)
- potwierdzenie nienaruszalności granic w Europie (w tym granicy polsko – niemieckiej) w Akcie Końcowym KBWE w Helsinkach w 1975 r.
- podpisanie Aktu Końcowego KBWE (Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) w Helsinkach w 1975 r. (przez USA, Kanadę oraz państwa Europy, w wyjątkiem Albanii)
• uznanie nienaruszalności granic w Europie (w tym granicy polsko – niemieckiej)
• deklaracja przestrzegania przez podpisujące państwa praw człowieka wobec swoich obywateli
(m.in. swoboda wyznania, wolność słowa, swoboda zrzeszania się)
- amerykańsko- radziecki program kosmiczny „Sojuz – Apollo” w 1975 (spotkanie w kosmosie obu
statków)
- zawarcie przez USA i ZSRR układu SALT II (w Wiedniu w 1979 r., L. Breżniew, J. Carter, w wyniku wkroczenia wojsk radzieckich do Afganistanu układ nie został ratyfikowany przez Kongres USA)
14. Natężenie zimnej wojny w pierwszej połowie lat 80-tych.
- wkroczenie wojsk radzieckich do Afganistanu (1979)
- odmowa ratyfikacji przez Kongres USA układu SALT II
- bojkot przez USA (i część państw NATO) letnich igrzysk olimpijskich w Moskwie w 1980 r.
- groźba interwencji zbrojnej ZSRR w Polsce pod koniec 1980 r., wprowadzenie w Polsce stanu wojennego, potępienie przez państwa Zachodu wprowadzenia stanu wojennego w Polsce i delegalizacji „Solidarności”, sankcje gospodarcze USA wobec Polski po wprowadzeniu stanu wojennego
...
MONI1290