EPIKA POLSKA XVII W.doc

EPIKA POLSKA XVII W. (epos, poemat, satyra, romans wierszowany)

Epika to nie są bajki. To projekcja marzenia o porządku, o pięknym, godnym człowieczeństwie, zasługującym na miłość. Ale to się źle skończy. (AB, wykład z 9 XI 2005)

1. Epos

W ramach przypomnienia: ęłęóęłęóEpos (gr. épos = słowo, opowieść) – jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

Literatura renesansowa przekształciła wizerunek potencjalnego bohatera epickiego, znany dotychczas z rycerskich eposów. Porzucił on zbroję, stał się ziemianinem (filozoficzna pochwała wsi u Janka z Czarnolasu czy Rejowy Żywot człowieka poćciwego) i takim przeszedł w wiek XVII. W potrzebie okazywał męstwo i sprawność żołnierską, ale traktował to jako wyższą konieczność i z radością powracał do własnego dworku.

Nad literaturą nadal jakkolwiek ciąży nieosiągalny wzór eposu antycznego, którego próby nie powiodły się ani Kochanowskiemu, ani Sarbiewskiemu. Dorobek literatury polskiej wyraża się w małych formach epickich, sławiących m.in. rycerzy wojen kresowych (Jan Karol Chodkiewicz, Stefan Chmielecki, Stefan Czarniecki, Jan III). Tworzywo epickie gromadzi się również w piśmiennictwie.

Próby syntezy, próby poszukiwań, punkt wyjścia do narodowego eposu:

o       Monomachia Parysowa z Menelausem, Jan Kochanowski. Ok. 1577, III księga Iliady.

o       Andrzej Kochanowski, brat Janka, tłumaczy Eneidę (1590).

o       Niejaki Krzysztof Woltazy w 1598 r. daje skrót Iliady.

o       Paweł Zaborowski przyswaja Batrachomyomachię albo Żabomyszą wojnę (1588).

A ponadto (teoria):

o       Piotr Skarga, Żołnierskie nabożeństwo – literatura parenetyczna, nauki o wzorze żołnierza oraz modlitwy, opatrzone dodatkowo częścią pt. Przykłady nabożnego męstwa i szczęścia rycerskiego wybrane ze «Starego Testamentu» i z historii chrześcijańskich. Utwór nie jest eposem, jest wyłącznie jego teoretycznym postulatem! Odwołując się do marzeń ludzkich o bohaterze doskonałym, który nie powinien być pokonany w walce ze złem, w obronie jakiegoś porządku, Skarga wskazuje na wzory Starego Testamentu. W ramach postulatu konstruktywnej literatury epickiej tworzy krótki katalog bohaterów, szuka wzorców zbiorowych, określa heroiczne przykłady postępowania. Homo militans, nowy bohater, postawiony w obliczu walki z półksiężycem, jest obrońcą dwóch wartości: patriotycznych i religijnych.
Wskazany tu zostaje jedynie kierunek rozwoju literatury określającej heroiczne wzorce postępowania; utwór prezentuje nową perspektywę epicką. Żołnierski stan zrehabilitowany.

o       Zawsze możemy również liczyć na teoretyka poezji, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Hernas wymienia w tym miejscu Sarbiewskiego, nie podając żadnych dalszych szczegółów, niemniej jednak prawdopodobnie chodzi o najobszerniejszy z traktatów Maćka, De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus, traktujący o poezji doskonałej, czyli o epopei.

W sukurs poszukiwaniom epickim przychodzi chrześcijański dorobek Zachodu. Następuje zwrot do złotego okresu średniowiecza. Wielu przykładów dostarczają żywoty świętych – gatunek ten przeżywa odrodzenie zainteresowania w baroku. W Polsce dużą popularnością cieszą się Żywoty Świętych (wydawane od 1579 w całości i w wyborze) Piotra Skargi. Na kanwie żywotów rodzi się sugestywna fikcja literacka.

Wczesna próba epickiej parafrazy żywotu świętego. Ogłoszone przez franciszkanina, Hipolita Liriciusa, tłumaczenie poematu Hieronima Maripetrusa, pt. Wzory cnót abo Przedziwny żywot Anielskiego i błogosławionego św. Franciszka (1594 i późniejsze wznowienia). Wierszowana epika, charakter madytacyjno-moralistyczny, cel dydaktyczny: wzbudzić do cnót! Poemat ujawnia kłopoty z fikcją epicką, kolizje narratora z moralistą (brak autonomii narracji?). Osoba bohatera kompozycyjnie nie jest ważna, stanowi jedynie ilustrację założonych tez na temat sprzeczności świata i wojny między Bogiem a szatanem. Nie jest to więc utwór stricte eposowy.

Działalność przekładowa Piotra Kochanowskiego (1566-1620), bratanka Jana, syna Mikołaja. Piotr odebrał rzetelną edukację (+ dworską), studiował we Włoszech. W 1602 otrzymał tytuł sekretarza królewskiego. Od 1611 r. mieszkał na stałe w Krakowie. Pracując nad swymi przekładami, korzystał z rad i opieki przyjaciela, Jana Tęczyńskiego, późniejszego wojewody krakowskiego.

Dopiero P. Kochanowski wprowadził do polskiej literatury żywe wzory nowożytnej epopei, tłumacząc arcydzieła literatury włoskiej, 1. Jerozolimę Wyzwoloną Tassa (wyd. polskie 1618) i 2. Orlanda szalonego Ariosta (wyd. fragmenty 1799, pełna edycja 1905).

1.                  Torquato Tasso (1544-1595) – Kochanowski. Kochanowski pozostaje wierny oryginałowi Tassa, czasem tylko dostosowując treść do szlacheckiego odbiorcy. Gofred nazywany jest więc Hetmanem, a w porównaniach pojawiają się Tatry czy Wisła. Opowieść o „wojnie pobożnej” odwołuje się do czasów pierwszej krucjaty (1096-1099), włączając się jednocześnie w aktualny dla Polaków klimat sporów krzyża z półksiężycem. Epos pełni więc funkcję nie tyle epopei narodowej, co epopei chrześcijańskiej. Bohaterowie utworu poddają się urokom ciała i natury, magii miłości, by ostatecznie odrzucić je dla wyższych dążeń serca. Postulat chrześcijańskiego heroizmu zwycięża nad hedonistycznymi pokusami natury. Gofred jest próbą syntetycznej definicji człowieka (jak każda epopeja). Padają konstruktywne wnioski na temat natury ludzkiej, pojawia się także happy end fabularny – Armida, przeciwniczka krzyża, pokonana przez miłość, w ramionach ukochanego Rynalda nawraca się na chrześcijaństwo.

Kochanowski sprawniej radzi sobie ze scenami batalistycznymi; język używany do opisu miłosnych uniesień lub fantastycznych zjawisk (a propos, ważny aspekt fantastyki w utworze!) wydaje się czasami nieporadny. Ponadto Piotr decyduje się na zastosowanie oktawy (jedenastozgłoskowiec o rymach abababcc).

Przekład Kochanowskiego, który ukazał się w 1618 r. pod tytułem Goffred abo Jeruzalem wyzwolona, stał się kamieniem milowym w rozwoju polskiej literatury.

2.              Ludovico Ariosto (1474-1533). Autor liryków, satyr, komedii, dzielił gust do starych romansów rycerskich. Za inspirację posłużył Ariostowi Orlando zakochany (Orlando innamorato) Matteo Boiardo. Orlando szalony wydany po raz pierwszy w 1516 r., pełna wersja licząca 46 pieśni wychodzi w r. 1532 (z niej korzysta Kochanowski). Tematyka: walki rycerstwa Karola Wielkiego z Saracenami + wielowątkowa narracja romansowa. Dwie pary – Angelika i Orlando oraz Bradamanta i Ruggier(o) – łączące wątki i przygody miłosne rozmaitych bohaterów/spinające klamrami narracyjnymi dwie części składowe dzieła. Swoisty stosunek autora do własnych bohaterów, nacechowany łagodnym tonem narracji, subtelną ironią i dystansem, nosi miano „ariostycznego”.

Około połowy XVII wieku pojawia się wyraźna moda na epikę romansową, wierszowaną lub prozaiczną, która respektuje żywy popyt społeczny, nie jest jednak popierana przez oficjalne poetyki. Tym samym, w okresie dojrzałego baroku tradycyjny epos rycerski przeżywa swój ostateczny kryzys, ustępując miejsca romansowi.

Kilka lat po wydaniu Kochanowskiego trzeciorzędny poeta, Jan Bojanowski, na wzór oktawy Tassa tworzy Naumachię chocimską... (Jarosław 1622). Gofred ma szerokie spectrum oddziaływania.

Wzór Tassa wspomaga także zwrot literacki w stronę romansu. Poemat Obleżenie Jasnej Góry Częstochowskiej, napisany przed rokiem 1673, przypisywany różnym autorom, składa się z 12 pieśni. W celu zainteresowania czytelnika pomiędzy treść eposu autor wprowadza „poemata” i „koncepty”, czyli wątki romansowe wzorowane na Gofredzie. Ponadto zleca drukarzowi złożenie tekstu za pomocą dwóch czcionek: jedna oznacza partie prawdziwe (eposowe), druga natomiast zmyślone (romansowe). Dodatkowo, w obawie przed zbyt niefrasobliwym odczytaniem dzieła (aby romans „strzeż Panie Boże, do wzgorszenia nie był”) przy bardziej sugestywnych fragmentach zmysłowych autor czyni dla przeciwwagi glosy moralne (sic!).

Utwór zachował się w kilku odpisach.

Wartość artystyczna powstających eposów przesuwa je z kręgu literatury do kręgu wierszowanych pism obyczajowych, a z czasem wręcz do dzieł grafomańskich. Epos rycerski wchłania także pierwiastki publicystyczne, zmieniając istotę gatunku.

Transakcja wojny chocimskiej. Wacław Potocki. W 1670 powstaje najsławniejsze dzieło Potockiego, pięć lat później autor przygotowuje drugą jego redakcję. Niestety utwór wychodzi drukiem dopiero w r. 1850 jako dzieło Andrzeja Lipskiego.

Wojna chocimska miała na celu uwiecznienie wielkiego sukcesu orężnego – kampanii z 1621 r. (stosunkowo nieliczne oddziały polskie pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza powstrzymały nieporównanie większe wojsko tureckie). Transakcja odbiega od tradycyjnych wzorów epopei, ponieważ Potocki nad sugestywną fikcję ceni bardziej wymowę prawdy historycznej. Korzysta z poematów historycznych Samuela Twardowskiego i z modelu narracji pamiętnikarskiej. Nie wymyśla czysto fikcyjnych epizodów, poetyzuje jedynie prawdziwą kronikę wydarzeń. Wprowadza szkice psychologiczne bohaterów, koncypuje ich mowy.

Elementy właściwe epopei:

- utwór przedstawia ważne dla narodu wydarzenie,

- heroizuje przeszłość,

- zaczyna się od epickiej inwokacji (zwraca się do Boga),

- występują liczne sceny batalistyczne i mowy wodzów.

Potocki idealizuje polskich wodzów (Chodkiewicz przed pierwszym starciem przedstawiony z aureolą nad głową), demonizuje z kolei Turków (lud „durny”, „hardy”, „nadęty”).

Dygresy – Potocki porzuca narrację i rozważa sprawy aktualne, np. dygres „wotum” (cz. IX) mówiący o zajęciach ludzi na ziemi. Dygresy stanowią najżywszą warstwę utworu, one też stały się niewątpliwie przeszkodą w drodze do druku. W krytyce Rzeczpospolitej autor podejmuje tradycyjne wątki refleksji publicystycznych (np. problem „przywileju bez obowiązków”). Źródła zła upatruje w dworach magnackich.

2. Poemat

ęłęóPoemat - [gr.], dłuższy utwór wierszowany o różnych odmianach: p. epicki, o wyraziście zarysowanej, jednowątkowej fabule; p. heroikomiczny, będący parodią eposu bohaterskiego; p. dygresyjny, łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi; p. opisowy, w którym dominują motywy statyczne; p. dydaktyczny, o charakterze rozprawy pouczającej; p. filozoficzny, będący wykładem o tematyce filozoficznej; p. satyrowy, pełniący funkcje satyryczno-dydaktyczną, p. liryczny, nasycony treściami subiektywnymi.

Samuel ze Skrzypny Twardowski (ur. przed 1600 – zm. 1661). Twardowski korzystał z różnorodnych wariantów wypowiedzi epickiej.

- Przeważna legacyja ... Krzysztofa Zbaraskiego ... do ... Cesarza tureckiego Mustafy w roku 1621 (1633) – poetycki itinerariusz z podróży na Wschód;

- Pałac Leszczyński... (1643) – połączenie poematu opisowego z poematem genealogicznym;

- Władysław IV, król polski i szwedzki (1649) – złożony z epizodów poemat biograficzny;

- Wojna domowa... (ocenzurowana całość wychodzi w 1681, wcześniej wydawana w dwóch częściach) – próba epickiej syntezy zawieruchy wojennej z połowy wieku; nie udaje się jednak Twardowskiemu wykrzesać z tematu głębszych walorów artystycznych.

W powyższych czterech utworach na kanwie epickiej narracji autor przedstawia własne refleksje polityczne, moralistyczne, satyryczne.

Najlepsze rezultaty artystyczne osiągnął Twardowski nie tam, gdzie łączył zamierzenia epika i publicysty (Wojna domowa), czy epika i panegirysty (Władysław IV), lecz w dwu poematach opowiadających o losie człowieka: w Dafnidzie i w Nadobnej Paskwalinie. W obu utworach bohaterem jest kobieta, oba korzystają z motywów i wzorów europejskich, w obu wreszcie pojawia się żywo dyskutowany w baroku problem miłości i filozofii życia.

...