Stopniowanie przymiotników
Istnieją 4 sposoby tworzenia stopnia wyższego.
dodanie sufiksu -sz-y,
dodanie sufiksu -ejsz-y,
stopniowanie supletywne,
stopniowanie opisowe przy pomocy przysłówka bardziej.
Sufiks -szy otrzymują przymiotniki:
o temacie zakończonym na 1 spółgłoskę, np. gruby – grubszy, młody – młodszy, nowy – nowszy, stary – starszy,
o temacie zakończonym na 1 spółgłoskę, z wymianami w rdzeniu, np. biały – bielszy, blady – bledszy, czerwony – czerwieńszy, drogi – droższy, długi – dłuższy, gorący – gorętszy, srogi – sroższy, tęgi – tęższy, ubogi – uboższy, wesoły – weselszy, zielony – zieleńszy,
posiadające przyrostki -k, -ek, -ok następujące po pojedynczej spółgłosce; przyrostki te odpadają:
brzydki – brzydszy, ciężki – cięższy, giętki – giętszy, gładki – gładszy, krótki – krótszy, płytki – płytszy, prędki – prędszy, rzadki – rzadszy, słodki – słodszy, szybki – szybszy,
daleki – dalszy,
głęboki – głębszy, szeroki – szerszy,
posiadające przyrostki -k, -ok następujące po pojedynczej spółgłosce; przyrostki te odpadają i następują różne inne zmiany, np. bliski – bliższy, cienki – cieńszy, lekki – lżejszy, niski – niższy, wąski – węższy, wysoki – wyższy,
niektóre przymiotniki o temacie zakończonym na 2 spółgłoski, np. częsty – częstszy, prosty – prostszy, twardy – twardszy.
Sufiks -ejszy (ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski) otrzymują przymiotniki o temacie zakończonym na więcej spółgłosek, np. doniosły – donioślejszy, ładny – ładniejszy, łatwy – łatwiejszy.
Sufiks -szy lub -ejszy (ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski) otrzymują niektóre przymiotniki o temacie zakończonym na 2 spółgłoski, np. czysty – czystszy ~ czyściejszy, gęsty – gęstszy ~ gęściejszy, tłusty – tłustszy ~ tłuściejszy. Formy zakończone na -ejszy są bardziej potoczne, formy na -szy są staranniejsze, lecz w pewnych przypadkach brzmią już archaicznie, np. mądry – mędrszy ~ mądrzejszy (z wymianą samogłoski ą : ę).
Stopniowanie supletywne (z formą stopnia wyższego utworzoną od innego rdzenia) mają 2 pary przeciwstawnych przymiotników:
dobry – lepszy,
zły – gorszy,
duży, wielki – większy (duży i wielki stopniują się tak samo),
mały – mniejszy.
Stopniowaniu opisowemu podlegają przymiotniki:
relacyjne, np. jedwabisty – bardziej jedwabisty, skośnooki – bardziej skośnooki,
będące imiesłowami z pochodzenia, np. błyszczący – bardziej błyszczący, znajomy – bardziej znajomy, znany – bardziej znany, umowny – bardziej umowny, dorosły – bardziej dorosły (ale dojrzały – dojrzalszy),
inne odczasownikowe, np. płaczliwy – bardziej płaczliwy, ożywczy – bardziej ożywczy, opłacalny – bardziej opłacalny,
odprzymiotnikowe, np. głupiutki – bardziej głupiutki, maleńki – bardziej maleńki, miluśki – bardziej miluśki,
utworzone formantem -ski, np. męski – bardziej męski, niebieski – bardziej niebieski,
wiele innych przymiotników, np. łysy – bardziej łysy, mokry – bardziej mokry.
Stopniowanie opisowe występuje czasem obok sufiksalnego, np. grzeczny – grzeczniejszy ~ bardziej grzeczny, i staje się coraz częstsze, np. chory – bardziej chory (chorszy ma wydźwięk ironiczny), zielony – bardziej zielony (rzadko zieleńszy). Formy opisowe szerzą się w języku mówionym, choć tępią je puryści, np. bardziej drogi zamiast droższy (w znaczeniu przenośnym, ale nie tylko), bardziej gęsty zamiast gęstszy lub gęściejszy.
Stopień najwyższy tworzy się przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka bardziej, np. młody – młodszy – najmłodszy, łatwy – łatwiejszy – najłatwiejszy, mokry – bardziej mokry – najbardziej mokry. Niekiedy stopień wyższy nie jest używany, istnieje jednak stopień najwyższy: opłakany – najopłakańszy ~ najbardziej opłakany, przeróżny – najprzeróżniejszy, rozmaity – najrozmaitszy, ukochany – najukochańszy ~ najbardziej ukochany. W dawnym języku trafiała się wzmocniona forma stopnia najwyższego z dodatkowym przedrostkiem prze-, np. drogi – droższy – najdroższy – przenajdroższy, łaskawy – łaskawszy – najłaskawszy – przenajłaskawszy. Do dziś używa się formy przenajświętszy w terminologii religijnej.
Stopień niższy tworzony jest wyłącznie analitycznie przy pomocy przysłówka mniej. Stopień najniższy tworzony jest przy pomocy najmniej, np. przyjemny – mniej przyjemny – najmniej przyjemny.
anzbi2005