Brückner Aleksander - Starożytna Litwa.pdf - Brückner Aleksander - ilonnaa

WSTĘP

Starożytność szczepu. Związki z Finami. Dzieje pierwotne. Wiadomości

starożytnych i wczesnego średniowiecza.

Rozprawy o dawnej Litwie zagaja się stereotypowym frazesem, jakoby

Litwini byli jednym z najstarszych ludów europejskich, chociaż dobrze wiadomo, że

w Europie poszli oni razem ze Słowianami, Niemcami, Italami i Grekami z jednego

pnia i rodu, że więc ani są starsi, ani młodsi od innych. O względnym. wieku narodów

rozstrzyga chyba kolejne ich występowanie w dziejach ludzkości europejskiej, a w

takim razie Litwini będą bodaj najmłodszymi. Starożytność znowu języka

litewskiego, na którą się wszyscy zawsze powołują, raczej pozorna i przypadkowa niż

rzeczywista, góruje w zachowaniu niektórych dyftongów: au, oi, i końcowego s, jakie

posiadają łacina lub greka; poza tą cechą byle narzecze słowiańskie jest niemal

równie „stare" jak i litewszczyzna, a nieraz starsze (np. w czasowaniu).

Niezaprzeczona starożytność Litwy zasadza się na czymś innym, czym się

ludy słowiańskie, germańskie i romańskie wyjątkowo szczycić mogą: na

nieprzerwanym przebywaniu na jednej i tej samej ziemi przez lat co najmniej dwa

tysiące. Już bowiem za czasów Aleksandra Macedończyka siedział Litwin tam, gdzie

i dziś, nad Niemnem i Dźwiną, dotykając Bałtyku i Wisły, na pasie niemi, może nieco

dłuższym, lecz za to chyba nieco węższym niż późniejszy obszar Litewszczyzny; pas

ten przedzielał Słowian i Finów zachodnich.

Gdy Litwa, zerwawszy spójnię etnograficzną i geograficzną, w jakiej

przedtem ze Słowianami zostawała przez wieki, szerząc się ku północnemu

zachodowi, pas ów zajęła, zetknęła się ściślej z Finami i tak się z nimi spoufaliła, że

możemy niemal rozróżniać nową, litufińską dobę w jej dziejach; łączność zaś ze

Słowianami, podstawa owej pierwszej litusłowiańskiej doby, porwała się do szczętu

na wieki: puszcze i moczary nad górnymi biegami Niemna, Berezyny i Dźwiny

odosobniły Litwę; stosunki nawiązały się znowu dopiero w jakie tysiąc pięćset lat

później, na całkiem zmienionych podstawach.

Lecz cóż uprawnia nas do takiej właśnie konstrukcji dziejów pierwotnych,

zasuniętych w najgłębszą pomrokę?

Niegdyś trafiał wymysł, dokąd ani pamięć podań, ani źródła historii nie

sięgały. W wiekach średnich kronikarz-bakałarz, nasz mistrz Wincenty (Kadłubek)

czy Sakso (Duńczyk), uzupełniał dzieje narodowe bajkami podkądzielnyma, wstawiał

w nie byle nazwiska i daty, pozbawiał romanse o żelaznym wilku bodaj poetyckiej

prawdy, łamał i psuł je w sztucznym układzie, łatał wreszcie listami, choćby z

przybocznej kancelarii Aleksandra Wielkiego; tak powstały pierwotne dzieje Polski,

Danii, Brytanii i inne.

W XV i XVI wieku, gdy o Litwie mówić zaczęto, ceremoniowano się z

prawdą jeszcze mniej; historycy Rzeczypospolitej Babińskiej a, jak Stella i Grunau,

Stryjkowski i Sarnicki, wydawali dowolnie ukute bajki lub mrzonki błędnej fantazji

za prawdę, cytowali na chybił trafił źródła starożytne, tłumaczyli nazwy miejsc,

ludów, osób, każdy po swojemu; dowodzili z największą pretensją wszystkiego,

czego się ich próżności i łatwowierności zachciewało; głosy trzeźwiejsze odzywały

się rzadko i rychło je zagłuszano. Dopiero od połowy osiemnastego wieku zaczęto

uprzątać przeszkody, nagromadzone na drodze do prawdy, albo raczej do

prawdopodobieństwa; dopiero w naszym wieku ustalono metodę, rzucono pewniejsze

podstawy, zdobyto wreszcie nowe środki wiedzy.

Dzisiaj uśmiechamy się już wobec naiwnej i zarozumiałej erudycji,

dowodzącej niegdyś w pocie czoła, że Adam i Ewa po słowiańsku rozmawiali lub że

raj biblijny znajdował się w pruskiej Samii, albo że pruskie Chełmno to - Gelonos,

zburzone na wyprawie scytyjskiej Dariusza. Nie wadzi jednak przypomnieć, że

dawne błędy zawsze się wznawiają, że i dziś, z taką samą powagą i pretensją jak w

wieku XVII Pretoriusz, np. nazwy trackie i geckie z litewska tłumaczą. Litwinów

bezpośrednio z Trakami, Getarni i Azją Mniejszą łączą. Duch śp. ks. Dębołęckiego i

historyków babińskich nie ulotnił się jeszcze z badań dziejów pierwotnych, lecz

przerzedziły się znacznie szeregi łatwowiernych adeptów i ułatwiono krytyce

uprzątanie podobnych błędów.

Lingwistyka i archeologia, acz nie w równej mierze, zdobyły nowe podstawy

dla badań przedhistorycznych, lecz dotychczasowy materiał i metoda obu

umiejętności wywołały pewien rozdźwięk między nimi. Od względnej ścisłości i

pewności badań, opartych na niewzruszonej podstawie języka, odbija niekorzystnie

chwiejność i niepewność w tłumaczeniu wyników archeologicznych: dobywamy z

wnętrza ziemi księgi kamienne, brązowe, żelazne, lecz gdzież klucze do ich trafnego

odczytania? Gdzież pewność, jakim właśnie szczepom zabytki przyznawać? Co

upoważnia do łączenia zmienionych form kultury ze zmianą samej narodowości, jaką

archeologowie do niedawna jeszcze zbyt skwapliwie i chętnie przypuszczali.

Rozkopy na ziemiach litewskich dostarczają najciekawszych rzeczy;

wspomnijmy choćby owe łotewskie „łodzie diabelskie" (kamienie, ułożone w formie

łodzi, otaczające grób, pochodzenia zdaje się germańskiego) lub fakt znacznego,

bliskiego pokrewieństwa pomników nordyjskich, litewskich a pruskich, epoki żelaza i

wpływów rzymskich, epoki, urywającej się nagle i zupełnie, a zastąpionej całkiem

inną - przewrót odnoszą archeologowie do czasu 450-500 lat po Chr. i łączą z

ruchami Słowian. Wszystko to jednak niepewne dotąd, niezupełne, trudno się na tym

oprzeć i, chociaż nie przeczymy, że przyszłe badania rozwiążą niejedną zagadkę, na

razie powtórzymy za Grimmem (Jakubem) „są o narodach żywsze świadectwa niż

kości, zbroje i groby, jest - język ich", i poprzestaniemy na zestawieniu faktów, jakie

lingwistyka wydobyła.

Niechaj jednak czytelnik nie obawia się, że poczęstujemy go znowu owym

ciągle powtarzanym określeniem bytu przedhistorycznego na podstawie dat

językowych, gdzie w tę samą zawsze, a wąską, etnograficzną ramkę raz słowiańskie,

to znowu germańskie lub italskie albo inne wyrazy „pierwotne" wstawiają. Nie

myślimy przecież dziejów Litwy wyczerpywać, chcemy tylko zwrócić uwagę na

fakty, płynące dla tych dziejów obficiej niż np. dla słowiańskich.

Jeden z takich ciekawych, a nowych zupełnie faktów to zależność słownictwa

języków fińskich od litewskiego; fakt rzucający jaskrawe światło na czasy i stosunki,

do jakich żadne, choćby najdawniejsze źródła nie docierają; fakt dozwalający nam

rozpoczynać dzieje Litewszczyzny o całe wieki wcześniej niż słowiańskie.

Finowie zachodni, w szerszym znaczeniu tej nazwy, obejmującym Finów

właściwych (dzisiejszej Finlandii, zachodnich Jamów i wschodnich Karelów),

nielicznych Wotów i Wepsów za Ładogą i Onegą, Estów w Estonii, Liwów (na Cyplu

Kurlandzkim w liczbie 3000 osób pozostałych) i Kurów (wygasłych dziś zupełnie),

zapożyczyli setkę wyrazów najpierwotniejszej kultury od Litwinów w tych jeszcze

czasach, kiedy nie tylko sami tworzyli jedność językową, lecz nie zerwali byli spójni

z nadwołskimi Finami, mianowicie i z Mordwą. Jest to najdawniejsza warstwa słów,

zapożyczonych u Finów; druga, obejmująca słowa pochodzenia germańskiego

(gotyckiego), późniejsza, gdy łączność z Mordwą już zerwano, należy mimo to do

pierwszych wieków pochrześcijańskich; możemy więc wedle niej ową wcześniejszą

śmiało odnosić do wieków przedchrześcijańskich, choćby do czasów Macedończyka.

Dziś stykają się Litwini (Łotysze) tylko na północy z Finami (Estami i Liwami);

dawniej okalali ich Finowie na północy i na wschodzie; Słowianie, napierając od

południa, od Połocka i Smoleńska, odepchnęli później (około r. 500) Finów w

północne i zachodnio-północne kraje (Finlandię itd.) za Dźwinę, za Pejpus, za Ilmen,

zdobyli ziemie, na których się Krywicze i „Słowienie" (ze Pskowem i Nowogrodem)

rozsiedli i odparli Litwę nieco na zachód.

Słowa, jakie Finowie od Litwy zapożyczyli, dotykając najrozmaitszych

przedmiotów, nie objawiają wyższej kultury ani u jednych, ani u drugich. Nie należy

jednak kłaść na wszystkie równego nacisku; widoczny w nich kaprys lub traf, bo

czemuż innemu przypisywać, że siostrę, córkę, narzeczoną, kuzynkę lub że ząb,

szyję, pępek, biodra Finowie z litewska nazywają? Za to inne dowodzą naocznie, ilu

to rzeczy nauczyli się, a z nimi i nazwy zapożyczył Fin od Litwina. Przede wszystkim

co domu i gospodarki .dotyczy, np. zagroda, łaty, mątewka, kosze, ściana, płoty i pale

do nich, kliny, siekiery i koła, łyżki, hubka, smoła, łaźnia, most, droga, sanie, piwo,

części ubioru, szczególniej owo charakterystyczne dla starej Litwy nakrycie głowy,

ke pure; dalej nazwy zwierząt dzikich i domowych, więc cietrzewia, gęsi, sroki,

kukułki, drozda, gadu, raka, osy, barana, prosięcia, kozy; nazwy skóry, sierści,

rzemienia, wełny, siana, pasterza; nazwy zboża, żuru (putry), nasienia, grochu, bobu,

maku, bruzdy, jałowca, sitowia; nazwy ryb i rybołówstwa, węgorza, łososia i inne;

nawet nazwy mrozu, szronu i grudy przejął Fin, pozbywając się własnych. Litewski

„bóg" (diewas, dei was) zastąpił mu niebo (fińskie taiwas), Perkun późniejszego

diabła; „tysiąc" liczyć nauczył się od Litwinów, jak przodek jego przed wiekami

„sto" od jakiegoś szczepu irańskiego; zwyczaj i rząd, barwy: żółta, zielona i jasna lub

szara, sąsiedztwo i zajazd, leniwiec nawet i głuch, nazwani z litewska.

Przy tak żywej a trwałej wymianie rzeczy i słów nic by dziwnego nie było,

gdyby i Litwin w jaką fińską rzecz i nazwę się zaopatrzył; i tak, instrument narodowy

muzyczny, kankle, rodzaj gitary, zdaje się został zapożyczony wraz z nazwą od

pięciostrunnej fińskiej kanteli; rija, gdzie zboże suszą, może z samą procedurą - jest

fińskiej inwencji. Przy kilku wyrazach, nazwach łodzi np. i jej części pochodzenie ich

jest sporne i zdaje się nam, że można by je i Finom przyznawać; i nazwę rękawic,

cimds, przejął Łotysz od Fina (kinnas z kindas). Przy bliższym badaniu można

wnosić, że Litwa stosunki te z Finami głównie w północnej i wschodniej swej części

(łotewskiej) uprawiała; zdaje się nam również, że zbyt przedłużone podtrzymywanie

tych stosunków zagroziło też Łotwie zupełnym spadnięciem na niższy poziom fiński

(o dzikości nadzwyczajnej Finów świadczy wyraźnie Tacyt); może być nawet, że w

nadmiernej przesądności i w wielobóstwie litewskim odbiły się rasy fińskiego

szamaństwa i demonologii, a zatarły się nieco wyższe koncepcje mitologii aryjskiej.

W każdym razie kultura litewska, przebijająca z owych wyrazów, przedstawia

się nadzwyczaj pierwotnie; żadne słowo nie wskazuje na wyższy ład społeczny, nic

nawet nie dowodzi znajomości kruszców, bo siekiera i kamienną być mogła. Jak

Litwin żył, gdy z głębi swych lasów, ponad jeziorami i rzekami, z fińskim strzelcem i

rybakiem się stykał, o tym sądzić można z późniejszej o liczne wieki i nieco może

fantastycznej, ale mamo to trafnej charakterystyki u Stryjkowskiego, przypominającej

żywcem charakterystykę Finów u Tacyta.

Ubiory ich zwierzęce wszytko były skóry,

A majętność na sobie, co mógł nosić który.

Dom, kuczka, prostym darnem nakryta, bót z łyka,

Zwierzęcy łeb obłupił, i wdział miasto słyka.

...ano nasz Żmodzin swoję głowę,

Przybrał w wilcze, w niedźwiedzie łbisko i zubrowe.

A kiedy połupili w Ruskich ziemiach pługi,

Włocznie z narogów kuli, potym na kij długi

Osadzili, do strzał też czynili żelesca,

A niedługo jednego zagrzewali miejsca.

Zwierzęcy prawie żywot z dawnych czasów wiedli...

Co pierwej każdy jak wilk leżał w leśnej budzie...

Łodzie, czołny, z zubrowych skór dziwnie szywali,

A szwy dla przejścia wody łojem nacierali...

Dwa łodź jedną nieśli, a konie wpław wiedli itd.

Do końca tej epoki dziejów litewskich odnoszą się dwie wzmianki u autorów

starożytnych: jedna, u geografa Ptolemeusza, wylicza tylko imiennie szczepy

litewskie (i fińskie) np. Galindów, Sudzinów (o nich niżej), Stawanów, Igyllionów;

druga, u Tacyta, wymienia Litwinów nie pod nazwą ich własną wprawdzie, lecz pod

imieniem, jakie im Niemcy nadali; Tacyt opisuje natomiast ich byt z obfitszymi

szczegółami niż byt Słowian, może tylko trafem, może też dlatego, że Litwa

wychyliła się nieco bliżej z pomroki puszcz i jezior ku bagnom i mu. Z relacji

handlarskiej opowiada Tacyt, że Estiowie - tak ich zwali Niemcy - różnią się od

Niemców-Swewów językiem, nie zaś zwyczajami i kształtem; że czczą matkę bogów,

że noszą niby amulety wyobrażające odyńców, chroniące i bezbronnego między

wrogami bezpiecznie; że rzadko żelaza, częściej pałek używają; że zboża i inne płody

mniej gnuśnie niż Germanie uprawiają; że i morza badają, i na brzegu lub. w falach

bursztyn - zwąc go glaesum, znowu niemieckie glas - zbierają, sami go nie ceniąc ani

używając; lecz kupcom sprzedając. Ze szczegółów tych pomijamy nazwisko Estiów;

rzadkość żelaza na Litwie potwierdzają źródła jeszcze w dwanaście wieków później;

uprawy roli dowodzą choćby owe nazwy zboża itd., jakie Finowie od Litwy

zapożyczyli; o amuletach niżej jeszcze wspomnimy, jak i o kulcie „matki Bogów",

chociaż można by przypuścić i omyłkę w informacji, wywołaną następującą zaraz

wzmianką o amuletach, cechujących w oczach Tacyta czciciela „wielkiej matki"

(Idejskiej), a znanych u Litwinów rzeczywiście, lecz później o wyobrażeniu dzików

na ich amuletach nic nie słychać. O bezbronnych między wrogami opowiada i później

podanie, zobacz niżej. Zbieranie i sprzedawanie bursztynu i obecność handlarzy

datuje się co najmniej od owego rzymskiego rycerza, wysłanego za czasów Nerona po

bursztyn i trafiającego na wybrzeża bałtyckie; monety rzymskie, wykopywane w

Prusiech, poczynające się od Trajana, coraz liczniejsze za późniejszych cesarzy,

szczególniej za Antoninów, urywają się w pierwszej ćwierci trzeciego wieku, gdy

początkowe ruchy ludów opustoszyły drogi handlowe.

Spokojne zamieszkiwanie razem i tułanie się myśliwych i rybaków po lasach i

nad jeziorami, wypalanie gęstwin na małe pola, chów bydła, zbliżały Litwę i Finów

tak dalece, że i różnic między nimi nie dostrzegano, że Skandynawii np. oba szczepy

zarówno Eistami zwać mogli (stąd nazwa Estów, Estonii fińskiej). Oręż obcy zamącił

ciszę wiekową; przez całe trzy wieki panowali Gotowie nad krajami bałtyckimi, nad

Finami i Litwą, później i nad Słowianami. Źródła historyczne i podania narodowe

skąpią szczegółów; można by je o myłki i przechwałki posądzać, gdyby ich nie

potwierdzały dobitnie świadectwa językowe (archeologiczne tu pomijamy znowu

umyślnie). Pokazuje się, że Słowianie, Litwa i Finowie zapożyczyli od Gotów

wyrazy, liczne i ważne, dowodzące napływu nowego, odmiennego, wyższego

żywiołu. Tajemnica powodzenia Gotów zawiera się w dwu słowach, jakie podbite

narody od nich przyjęły: Kuningas i mekus, król (Konig, nasze ksiądz z kniąg, tj.

książę, litewskie Kuningas, fińskie i estońskie kunigas, wockie kunikas) i miecz

(fińskie miekka). To, do czego Słowianie i Litwini po wiekach dopiero, Prusowie,

Łotwa i Finowie nigdy nie doszli, skupienie siły szczepowej w jednym ręku, zdanie

się na króla - wodza, owe ich, już u Tacyta wyróżnione, „erga reges obsequium",

powolność względem królów i lepsze uzbrojenie (miecz obosieczny i inne),

zapewniły przewagę Gotów. Warstwa gocka w fińskich językach przedstawia też

wyższą kulturę i ustrój niż litewska; pojawiaj się w niej nazwy kruszców i wyrobów

kruszcowych (kocieł i inne), instytucji, pojęć etycznych. Uderza, że Słowianie i

Finowie więcej niż Litwini słów gockich przyjęli; natomiast zapamiętał sobie Litwin

do dziś ich nazwę. Gudami zwie on sąsiadów od wschodu, więc pruski Litwin

Żmudzina gudem nazywa, Żmudzin znowu Białorusina tymże mianem częstuje.

Burze IV wieku rozmiotły na zawsze potęgę Gotów na wschodzie. Powoli

dokonywają się nowe przemiany; Słowianie ruscy szerzą się na północ, pochłaniając

albo wypierając Finów; Litwini, tj. szczepy ich zachodnie, później zwane pruskimi;

zajmują szczelniej wybrzeża bałtyckie po Wisłę. Do samego Bałtyku dotarli oni byli i

wcześniej niż Łotysze może, lecz ludem nadmorskim, handlowym czy zbójeckim

mimo to nie zostali nigdy; nic nie nęciło ich do porzucenia puszcz leśnych i zagród

szczupłych, ledwie że na czółenku rybackim wychylał się nieco Łotysz poza brzegi -

o zajęciu wysp pobliskich, np. Ozylii, nigdy i nie pomyślał. Żmudzin, tak bliski

morza, ani u Połągi, zdaje się, nad nim się nie rozsiadł, tylko Prusowie, nawiedzani

przez handlarzy morskich dla bursztynu itd., stawali sami z okrętami w portach

szwedzkich, w Birce. Niezdarność Litwy, szczególniej Łotwy, wyzyskiwali Finowie i

od morza ich całkiem odcięli. Dawniej już nad Fińską Zatoką osiedlili się np.

Estowie, zajmujący Estonię i Ozylię, pod naciskiem zaś Słowian mało liczni Liwowie

i Kurowie, jako towarzysze Estów, szerząc się na południe albo przedzierając się

przez Łotwę na zachód łożyskami rzek Dźwiny i in. - Liwonię i Kuronię opanowali,

chociaż w obu krajach Łotwa liczebnie przeważała; Liwowie i Kurowie zajęli

głównie wybrzeża i dorzecza, wnętrze kraju pozostawiając gnębionej nieustannie

Łotwie, a parując ją wszędzie znad brzegów. Na przykład tak zwani Wendowie

(szczep łotewski, nie słowiański, jak z nazwiska mylnie sądzono), którzy z miejsca na

miejsce przed rnimi uchodzili, ledwie z Kiesi (Wenden) między swoimi przytułek

znaleźli.

Opanowanie Liwonii i Kuronii przez fińskich Liwów i Kurów (w VI czy VII

wieku) - to, zdaje się, ważniejszy epizod w dziejach Litwy pierwotnej; odtąd wlecze

się przez wieki żywot jej dawnym, sennym trybem i naród, zostawiony sam sobie,

rozwija się nader nieznacznie, wyrabiając w sobie tylko namiętne, fanatyczne

przywiązanie nie do ziemi, gdyż tę rzuciłby Litwin bez namysłu i żalu, lecz do całego

ustroju i zwyczaju przodków, do ich wiary i obrzędów. W tych wiekach dokonało się

też rozszczepienie plemion litewskich, dialektyczne i etnograficzne, lecz mimo tego

rozszczepienia i odosobnienia nie zatarło się poczucie jedności i przetrwało długie

czasy. W XIII wieku pomagają Prusowie, Samowie, Bortowie Jaćwingom i

Litwinom, jako spółplemieńcom; wypierani przez rycerzy zakonnych, przesiedlają się

Prusowie i Łotwa do Litwy, jako do swoich; w r. 1412 obwoływał Nigajł w Wielonie

załodze zamkowej, że Witowt pociągnie na Prusy, należące niegdyś do Litwy i że na

powrót zdobędzie, a pijani bojarzy odzywali się wobec tłumacza Zakonu: „nasz

książę musi mieć Królewiec, to jego ojcowizna"; w r. 1413 twierdził z uniesieniem

sam Witowt przed marszałkiem Zakonu, że całe Prusy, aż po Osę, to jego ojcowizna,

której on się domagać będzie i pytał szyderczo marszałka, gdzież to ojcowizna

Zakonu?

W ostatnich trzech wiekach tego bytu, od dziewiątego do jedenastego, nie

wychylała się Litwa ze swych puszcz i borów, milczą też o niej dzieje zupełnie, chyba

że żeglarz Wulfstan opowie o swej wycieczce do „Truso" w kraju Estów (Prusów), a

król Alfred to zapisze; dalej można zaznaczyć napady przemijające, Szwedów na

Kurlandię i Żmudź (telszewską, gdzie „Apulję", gród Kurów w r. 852 oblegali i z

bogatym okupem uszli) i częstsze, ale również bezowocne, wyprawy duńskich

Brückner Aleksander - Starożytna Litwa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: