III Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny
1. Źródła literackie i obrzędowe
W sensie dogmatycznym Wniebowzięcie Maryi jest konsekwencją Jej Boskiego Macierzyństwa, które zdefiniowane zostało na soborze efeskim. Podstawę dogmatyczną stanowią teksty biblijne, przytaczane dla argumentacji dogmatu o Niepokalanym Poczęciu i Boskim Macierzyństwie Maryi. (Pieśń nad Pieśniami, Księga Izajasza, Księga Psalmów, List do Galatów, Ewangelia św. Łukasza)
Postać Estry, która wstawiła się u Aswerusa w obronie swego ludu stała się figurą męstwa i triumfu Maryi.
Podczas Zwiastowania Archanioł Gabriel przepowiedział M. godność królewską ze wzgl na Jej Syna (Łk.)
Apokalipsa św. Jana opisuje M. jako zwycięską Niewiastę, ukazującą się w chwale jak wielki Znak na niebie.
Głosicielami somatycznego wniebowzięcia Maryi byli m.in.: św. Modest z Jerozolimy, św. German, św. Jan Damasceński. Czcząc Macierzyństwo Maryi, widziano w nim rację dla oddawania chwały Bogarodzicy, która w swym potomku pokonała śmierć i dlatego sama nie mogła jej podlegać.
Podobnie jak inne dogmaty, również Wniebowzięcia było interpretowane typologicznie jako antytyp dla starotestamentalnych zapowiedzi, w których figurą Wniebowziętej była Ewa, zgodnie z prorocza wizją zwycięstwa nad szatanem, zawartą w starotestamentowej ewangelii.
W interpretacji alegorycznej widziani w Maryi Oblubienicę z Pieśni nad Pieśniami, Wniebowziętą Królową z Psalmów Dawida oraz Niewiastę Apokaliptyczną z Księgo Objawień św. Jana.
Dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny został ogłoszony dopiero przez Piusa XII w 1950 r., jednak wiara Kościoła i kult tej tajemnicy trwały od pierwszych wiekow. Najstarsze dowody pochodzą już II w., i pojawiły się w kontekście kultu zmarłych, których śmierć traktowano jako narodziny dla nieba.
W myśli teologicznej uwzględniano 3 fazy wyniesienia Maryi do chwały-przejście, zaśniecie i wniebowzięcie. Uważano iż dokonały się one w najbliższej okolicy Jerozolimy przy drodze do Betlejem, lub u podnóża Góry Oliwnej.
Data obchodów Wniebowzięcia M. oscylowała na początku między 18 stycznia a 15 sierpnia. Datę sierpniową miał wyznaczyć najpierw dla Bizancjum cesarz Maurycy, skąd później przejął ją Rzym.
W liturgii bizantyjskiej weszło ono w skład 12 świąt w Roku Kościelnym. Wychwala się w niej cud zaśnięcia M., Jej pogrzeb w Getsemani oraz Wniebowzięcie z dusza i ciałem do nieba.
Na Zachód święto przenieśli w VII w. papieże pochodzenia orientalnego oraz mnisi emigrujący przed prześladowaniami ze strony Persów i arabów.
W średniowieczu prawda o Wniebowzięciu NMP budziła mniej kontrowersji niż nauka o zachowaniu M. od Grzechu Pierworodnego. Z krytyką wystąpili dopiero protestanci w czasach nowożytnych. Dopiero papież Pius XII konstytucją Munificentissimus Deus ogłosił 1 listopada 1950 r. Wniebowzięcie jako dogmat wiary.
2. Ikonografia Wniebowzięcia Maryi w sztuce europejskiej
Dla ikonografii było ważne, jak teologowie interpretowali moment poprzedzający Wniebowzięcie.
a) była to śmierć naturalna, po której natychmiast nastąpiło Zmartwychwstanie-śmierć była jakby snem. Jest to interpretacja Pseudo-Hieronima i z niej czerpała ikonografia ukazująca Chrystusa z dusza Maryi na ręku, podczas gdy jej ciało spoczywało na marach.
b) Maryja nie umarła, lecz jej uwielbienie nastąpiło bezpośrednio w momencie zakończenia jej życia. Odpowiada temu ikonografia przedstawiająca integralne Wniebowzięcie całej osoby M. z dusza i ciałem.
W sztuce średniowiecznej utożsamiano Wniebowzięcie z Zaśnięciem, dlatego scena Zaśnięcia M. jest najwcześniejszym przedstawieniem związanym z Wniebowzięciem, choć bezpośrednio go nie ilustrującym.
Zaśnięcie M. ukazywało M. leżącą na łożu lub marach, otoczoną przez grono apostołów, pogrążonych w smutku i modlących się. Za marami lub wyżej, w symbolicznie zaznaczonej sferze nadziemskiej, widoczny jest Chrystus trzymający w ramionach dusze lub ciało Matki, najczęściej przedstawioną jako zmniejszona postać owinięta w powijaki, lub wyglądająca jak mumia opasana bandażami.
W obrębie ikonografii Zaśnięcia M. oraz Wniebowzięcia występują 2 wersje:
a) dusze M. przenoszą do nieba przybyli na ziemie aniołowie
b) Chrystus zstępuje z nieba i bierze M w ramiona
Tego typu ikonografia wywodzi się z poglądów znanych na wschodzie już w IV w. dlatego określa się ją Zaśnięciem w typie bizantyjskim.
Najstarszym dotychczas znanym przykładem Wniebowzięcia Maryi jest metalowy enkolpion w kształcie krzyża, datowany na VI-VII w, Przedstawia unoszącą się nad ziemią M. z prawą ręką wzniesioną jakby do błogosławieństwa. Na dole aklamują Ją apostołowie, a z niebios na Jej przyjęcie wyłania się Chrystus na majestacie. Jest to przykład autonomicznego przedstawienia tematu w oderwaniu od sceny Zaśnięcia. Ten schemat, w którym aniołowie trzymając w rękach całun wznoszą duszę M. do nieba utrzymał się przez całe średniowiecze.
Miniatura w Księdze perykop Henryka II przeznaczona dla katedry w Bamberdze. àW dolnej strefie-ziemi, leżąca na marach M. U Jej wezgłowia i stóp zgromadzeni sa apostołowie odprawiający ceremonię pogrzebową na co wskazują: rozłożona nad głową M. księga rytuału, kadzielnica, lichtarze ze świecami i 2 krzyże procesyjne. Strefa górna-nieba, wizerunek Chrystusa na majestacie i w mandorli. Między niebem a ziemią szybują dwaj aniołowie, 3mający przez chustę (symbol kotary zawieszonej na granicy świata widzialnego i nadprzyrodzonego) medalion z wizerunkiem Blachernotissy (??!!) Maryja ukazana w półpostaci 3ma jak orantka podniesione do góry ramiona. Ikonografia miniatury Księgi perykop Henryka II jest ilustracją do apokryfu Transitus Melitona z Sardes. Ten typ ikonograficzny powstał na Wschodzie i ok. 1000 r. przeniknął na Zachód, rozpowszechniając się w licznych wyrobach z kości słoniowej i w miniaturach.
Mniej znane przedstawienie występujące na reliefach w marmurze: to wersja kiedy Chrystus sam przybywa aby zabrać do nieba dusze M. Ciało M. leży na marach, dusza przedstawiona jest w formie małej, szczelnie owiniętej bandażami mumii lub noworodka. Obecność apostołów zapowiada przygotowanie do pogrzebu M. Wszystkie te wątki pochodzą z przykazania Jana Damasceńskiego.
W XV w. mumia przeobraża się, przybierając w objęciach Chrystusa wygląd niemowlęcia, co przybliżyło ją do symbolicznego znaczenia duszy M. Komponenty ikonografii obejmują teraz wyraźnie 3 epizody: *Zaśnięcie-przy uczestnictwie apostołów, *Transitus-Chrystus z duszą M. *Pogrzeb-odprawiany przez apostołów bez zwracania uwagi na Chrystusa. Zyskuje na znaczeniu górna strefa przedstawienia, w której aniołowie przenoszą ciało M. najczęściej otoczone glorią w otwarte niebiosa. Zaczyna się pojawiać pusty grób, do którego zaglądają apostołowie, aby upewnić się, czy rzeczywiście Chrystus przybył, aby zabrać ciało M.
W XIV-XVI w. fantazja artystyczna zaowocowała nowymi tematami w sztuce. Cykl Wniebowzięcia wzbogaca się o nowe tematy: Drugie Zwiastowanie Maryi, Przybycie Apostołów, Maryja zegna się z Apostołami, Zejście ze świata, Obmycie ciała, Pogrzeb, Złożenie do grobu, Transitus do nieba, Pusty grób pełen kwiatów, Spuszczenie na ziemię przepaski od sukni dla Tomasza Apostoła, Przyjęcie w bramy nieba, Koronacja w niebie, Triumf Maryi.
Drugie Zwiastowanie Maryià do M. przybywa anioł na 3 dni przed końcem jej życia, dzieje się to w jej domu w Jerozolimie, anioł przynosi gałąź palmy z raju, która ma być niesiona przed trumną M. w czasie pogrzebu. Anioł oznajmia M., ze po 3 dniach przybędzie Jej Syn żeby Ją zabrać do nieba. Maryja pragnie aby na ten czas przybyli wszyscy apostołowie.
Przybycie Apostołówà każdy z apostołów, nie znając przyczyny w cudowny sposób przybył na chmurze do domu M. Zabrakło Tomasza.
Maryja żegna się z Apostołamià do zgromadzonych dołącza Chrystus z zastępami aniołów, którzy rozpoczęli śpiewy towarzyszące umierającej M.
Zejście ze świataà Transitus M. dusza ulatuje z M. prosto w ramiona Syna, Chrystus polecił apostołom zanieść ciało M. do doliny Jozafata i złożyć je w nowym grobie.
Obmycie ciałaà obrzęd poprzedzający pogrzeb. Dokonały go trzy dziewice, które dotykały ciała, ale go nie widziały ponieważ bił od niego niepojęty blask i jasność. Temat ten występuje bardzo rzadko w sztuce.
Pogrzeb Maryià główną rolę dogrywają w tym przedstawieniu Piotr i Jan. Kondukt był niewidoczny ponieważ chmura osłoniła apostołów, słychać było tylko ich śpiewy oraz śpiewy anielskie.
Złożenie do grobuà kondukt na którego czele idzie św. Jan z palmą a św. Piotr pełni funkcję głównego liturga. Złożenie do grobu jest podobnie zakomponowanie jak Złożenie do grobu Chrystusa, jednak w przypadku M. uczestniczą w jej pochówku wszyscy apostołowie, którzy po pogrzebie rozpoczęli 3-dniowe czuwanie.
Transitus do niebaà Przekazy literackie nie zawsze rozróżniają natychmiastowe po śmierci przeniesienie duszy i późniejsze, po trzech dniach, ciała M. Dlatego w ikonografii czasem trudno rozróżnić jeden aspekt od drugiego, Czy malarz przedstawił tylko wniebowzięcie duszy czy ciała, czy też ciała połączonego duszą. Oryginalne w tej scenie jest przybycie Jezusa na ziemię po ciało M. Z całego cyklu Wniebowzięcia ten temat najbardziej się usamodzielnił.
Pusty grób pełen kwiatówà ilustracja do kazania Jana Damasceńskiego, w którym kaznodzieja toczy dialog z grobem M., wychwala jego piękną woń, ponieważ przebywało w nim ciało Najświętszej Dziewicy, która została wzięta do nieba. W ikonografii nie występuje oddzielne przedstawienie grobu Maryi. Jest on zawsze fragmentem kompozycji zstąpienia Chrystusa po ciało M. albo Wniebowzięcia M. 1. wersja ukazuje pochylonych apostołów zaglądających w głąb grobowca, na którego krawędziach widoczne są całun i szaty, które pozostały jako pamiątka. W 2. wersji widać otwarty grób, wyrastają z niego kwiaty, róże i lilie.
Spuszczenie na ziemię przepaski od suknie dla Tomasza Apostołaà wg Złotej legendy ,miał to być dowód dla Tomasza na prawdziwość opowiadania apostołów o zmartwychwstaniu M.
Znane są inne wersje:
· ponieważ Tomasz spóźnił się na pogrzeb, apostołowie, którzy w tej wersji nie czuwali 3 dni przy grobie M. chcieli jeszcze ostatni raz pokazać Tomaszowi ciało M. Kiedy otworzyli grobowiec okazał on się pusty a z jego wnętrza ulatniała się won kwiatów. Przyjęto, ze musiał przybyć Pan z nieba i zabrał ciało swej Matki. Tomasz nie mógł w to uwierzyć i wtedy ukazała mu się M. i podarowała pasek od sukni.
· Maryja ukazała się Tomaszowi i powiadomiła go o swoim Wniebowzięciu, dając mu na dowód tego pasek. Przybywszy do Jerozolimy Tomasz pokazał go apostołom, którzy zapragnęli sprawdzić, czy rzeczywiście grób został pusty. Kiedy go otworzyli, nie znaleźli w nim ciała, lecz był on pełen kwiatów.
Przyjęcie w bramy niebaàBardzo różne ujęcia. Czasem Maryja jakby sama wstępuje do nieba. Jest to niewłaściwie z teologicznego punktu widzenia.
· aniołowie unoszą M. do nieba w formie popiersia widocznego wewnątrz medalionu. Nie dotykają go bezpośrednio lecz poprzez całun lub welon.
· W wielu zabytkach gotyckich oraz w XV-wiecznym renesansowym malarstwie sieneńskim medalion zastąpiono świetlistą glorią. W jej wnętrzu przedstawiano M. stojącą lub siedzącą na tronie ze światła. Zwykle glorię tę zdobią lub podnoszą ku niebiosom aniołowie i putta. W początkowej fazie rozwoju ikonografii tego tematu jest ich tylko dwóch, potem całe zastępy.
· W malarstwie barokowym wielu krajów aniołowie są nieodłącznym atrybutem Wniebowzięcia, trzymają M. w objęciach unosząc Ją ku niebu
· Czasem M. leci do nieba na skłębionych obłokach, w których tu i ówdzie widać albo główki aniołów, albo fragmenty ich ciał.
· Na M u bram nieba zazwyczaj oczekiwała cała Trójca Św., ale bywało z tym różnie
· Zgodnie z tradycją, ze M. jest Ukochaną Córką Ojca, wielu malarzy wysuwało na pierwszy plan Boga Ojca, wychylającego się z otwartych niebios i gestem prawicy lub obu rozłożonych ramion witający wybraną Dziewicę
· Czasem też na powitanie M. wyłania się z glorii niebieskiej Chrystus Chwalebny noszący znamiona męki.
Na podstawie pieśni Wenancjusza Fortunatusa opisującej wygląd Mary Królowej powstawały przedstawienia mozaik bizantyńskich z Konstantynopola i Rawenny. M. ma śnieżnobiałą głowę opasaną złotym diademem, drogocenną suknię zdobioną gemmami, na szyki kolię i łańcuchy a plecy okrywa jej purpurowy płaszcz.
Inne przedstawienie ukazuje Maryją już w koronie zasiadającą na wspólnym tronie po prawicy Chrystusa, obejmującego Ją prawą ręką. W ujęciu tym relacja pomiędzy Matką a Synem zeszła na dalszy plan. Natomiast pierwszoplanową stała się alegoryczna ilustracja więzi Chrystusa z Kościołem. M. jest tu typem Kościoła-Oblubienicy Chrystusa.
Około poł XV w. pojawiają się kompozycje, w których M. jest koronowana przez całą Trójcę Świętą. Najpierw Bóg Ojciec widoczny w tle otacza ramionami scenę koronacji przez Syna, sam nie przejmuje głównej funkcji. Jednak już w poł XV w. Ojciec identyczny z Synem razem z Nim nakłada M. koronę na głowę. Duch Św. Jako gołębica szeroko rozpina skrzydła, dotykając ich końcami ust Boga i Jezusa, co ilustruje, że jest On tchnieniem miłości Ojca i Syna.
Nowe ujęcie powstało w baroku w wyniku rozwoju potrydenckiej doktryny wiary oraz procesów poszukiwania nowych form ujęcia tematu. Barokowe kompozycje są w pełni symetryczne co podkreśla ich reprezentacyjny charakter. Maryja klęczy lub siedzi przed Trójcą Św. Zwrócona do widza, za nią ukazana jest teofania Trójjedynego Boga ( nie pytaj mnie jak to wygląda XD), która dopełnia aktu chwały trzymając koronę nad jej głową. W sferze nieba uczestniczą już nie tylko hierarchie anielskie ale też chóry świętych. Ponad to w sferze ziemskiej widoczni są przedstawiciele władzy kościelnej i świeckiej oraz przedstawiciele różnych stanów.
Z ostatniej fazy ewolucji ikonograficznej w baroku wywodzi się popularne nie tylko w tym okresie przedstawienie Triumfy Maryi, w którym widzimy Ją w centrum glorii otwartego nieba, zasiadającą po prawicy Jezusa, wychwalana przez anioły i świętych. Kompozycje przybierają niekiedy formy wizji kosmicznej, w której niebo styka się z ziemią. Nie chodzi jedynie o demonstrację królewskości M., lecz o przyczynę jej wyniesienia à Boskie Macierzyństwo (Tehotokos). W obrazach tych Maryja przedstawiana jest z Dzieciątkiem na ręku.
odk2008