Zwiastowanie
Bogactwo treści zawarte w kompozycjach Zwiastowania stawia scenę Zwiastowania w rzędzie najważniejszych tematów w sztuce sakralnej czasów nowożytnych. Wiele z zachowanych przedstawień wiernie ilustruje opis św. Łukasza, ukazując poszczególne chwile poselstwa anielskiego.
Sceny ukazujące chwilę powitania Maryi przez Gabriela. Archanioł zgięty w ukłonie ze czcią pochyla głowę. W prawej ręce trzyma lilię- symbol czystości. Matyja w odpowiedzi na jego słowa z wdziękiem spuszcza powieki, a wyraz jej twarzy i ułożenie dłoni wskazują na powagę i pokorę.
W wiekach późniejszych scena Zwiastowania została rozbudowana. W czasach nowożytnych artyści ograniczali się do przedstawienia jednego z momentów zwiastowania. Wyobrażali zdziwienie Maryi na widok anioła lub też głębokie zamyślenie się nad jego słowami, wreszcie pokorne poddanie się woli Bożej. Dało to początek czterem grupom wizerunków.
scena powitania bywa zaakcentowana poprzez umieszczenie w dłoni Gabriela banderoli z napisem „Ave Maria”. Mogły być także przedstawienia, gdzie Maria zdziwiona słowami Gabriela cofa się w geście przerażenia. Wiąże się to z nowożytną tendencją do psychologizacji, nadawania reakcjom Matki Boskiej znamion naturalności.
po pozdrowieniu anielskim kolejnym epizodem była zgodnie z wielowiekową tradycją chwila w której Maria ze zdziwieniem zapytała: „Jak to się stanie?”. Nie chcąc posługiwać się przestarzałą banderola z napisem, malarze baroku wyrażają tę wątpliwość poprzez gesty zdziwienia lub bezradności.
najliczniejszą grupę stanowią obrazy ilustrujące trzecią fazę dialogu. Zgodnie z narracja ewangeliczną i Hermeneją z Góry Athos była to chwili, gdy Gabriel wyjaśnia Maryi iż stanie się to za sprawą Ducha Św. Tu również z pomocą przychodzą gesty. Archanioł prawą ręką wskazuje niebiosa, gdzie ukazuje się Gołębica.
ostatnią grupę stanowią obrazy, na których uwieczniona została chwila, gdy Maria wyraża zgodę, wypowiadając rozstrzygające „fiat”. Czyni to zawsze z wielką pokorą i posłuszeństwem.
Wizerunki przedstawiające Maryję w chwili przyjęcia posłannictwa ukazują ją zawsze w pozie klęczącej, podczas gdy w poprzedzających ten moment scenach często rozmawia ona z Gabrielem stojąc lub siedząc. Właśnie wyrażona uklęknięciem pokora jest cnotą, przez którą Maryja stać się mogła Matką Boga.
W sztuce polskiej XVII i XVIII wieku kilka tendencji występuje równolegle w pozach Maryi i Archanioła.
· Maryja przyjmująca Gabriela siedząc. Jest to poza spotykana w najwcześniejszych europejskich przedstawieniach.
· Maryja wita Gabriela stojąc. Po raz pierwszy ukazano ją tal na syryjskich i palestyńskich malowidłach z VI w.
· Maryja wysłuchuje Gabriela klęcząc. Pojawia się takie przedstawienie w średniowiecznej sztuce. Jednak to przedstawienie nasuwało pytanie kto komu powinien oddać hołd. Plastycznym rozwiązaniem tej kwestii okazała się otwarta księga na pulpicie, przy którym klęczy Maryja. Niekiedy Maryja klęczy zwrócona w stronę przeciwną niż ta, z której nadchodzi Gabriel. Pogrążona w rozmyślaniach Maria na dźwięk głosu archanioła zwraca ku niemu głowę.
Sposób ukazania Gabriela również ulega wielu zmianom. W polskiej sztuce XVII i XVIII w. nie spotyka się takich Zwiastowań, w których archanioł pozdrawia Maryję stojąc.
w wielu przedstawieniach Gabriel oddaje cześć Marii padając przed nią na kolana.
w średniowieczu przedstawiano zwiastuna stojącego lub klęczącego. Formą pośrednią jest przedstawienie go z jednym kolanem bardziej zgiętym, przy czym żadne z kolan nie dotyka ziemi.
w sztuce baroku Gabriel najczęściej unosi się pośród obłoków, które mają za zadanie podkreślić doniosłość chwili.
jedynym atrybutem archanioła są lilie. Na północy lilie malują zwyczajnie w wazonie, u Włochów częściej przydają Gabrielowi w miejsce berła. Malowanie lilii w wazonie stojącym między Madonną a archaniołem powszechne w średniowieczu z czasem zanikło, zaś sama lilia stała się nieodzownym atrybutem Gabriela.
Zależności od miejsca i czasu powstawania Zwiastowania różnią się scenerią. Artyści włoscy najczęściej przedstawiali tę scenę na tle krajobrazu. Na północ od Alp przeważała tendencja do umieszczania scen ewangelicznych we wnętrzach. Bywają to wnętrza sakralne, najczęściej jednak są to wnętrza izdebki mieszkalnej wypełnionej prostymi sprzętami. Niekiedy komnatę, w której dokonuje się zwiastowanie spowija gęsty mrok, a światło otacza jedynie główne postaci. Św. Łukasz nie określa pory dnia i miejsca, w jakim nastąpiło Zwiastowanie. W XVII wieku do skromnej izdebki wkroczyło niebo. Obłoki zasłoniły sprzęty, ściany, wszystko, co mogło by przypominać o ziemskich realiach. Zniknęły także sceny pełne intymności. Gabrielowi już nie nadchodzącemu a nadfruwającemu w kłębach obłoków, towarzyszył orszak aniołów. Stopniowo zaczęły towarzyszyć Gabrielowi putta; najpierw jako dopełnienie kompozycji, później uzupełniające ideową wymowę malowidła poprzez trzymanie przedmiotów o symbolice maryjnej.
Równocześnie powstawały sceny zainspirowane tekstami apokryficznymi, np. Maria która wyszła na dziedziniec domu, by zaczerpnąć wody, odwraca się zalękniona w stronę, skąd dochodzi głos archanioła.
Maryja jako oblubienica Boga Ojca.
Łoże często było ukazywane w scenach Zwiastowania. Czasami pełniło ono jedynie dekoracyjną funkcję. W tej grupie przedstawień łoże jest zwykłym meblem i nie ma żadnego znaczenia symbolicznego. Jednak istnieją przedstawienia gdzie łoże przestaje być częścią wystroju wnętrza stając się elementem ikonograficznie i treściowo dominującym. W centrum obrazu znajduje się komnata wzorowana na komnacie ślubnej. Izdebka Maryi stała się ślubną komnatą, sama zaś Maryja Bożą Oblubienicą. Idea ta została podkreślona przez umieszczenie nad łożem medalionu z wizerunkiem Boga Ojca.
Małżeńskie łoże nie jest jedynym atrybutem wiążące Zwiastowanie z koncepcją Matyi jako Oblubienicy. Innym atrybutem jest mały, kudłaty piesek u stóp Maryi. W ikonografii chrześcijańskiej pies traktowany jest jako alegoria wierności, wiary, oddania.
Zwiastowanie oscylujące pomiędzy przedstawieniem Matyi jako Oblubienicy Boga Ojca a Niepokalanym Poczęciem. Przedstawiane mogło to być jako scena Zwiastowania rozgrywająca się pomiędzy dwiema osobami, ale nad głową Marii można dostrzec 12 gwiazd układających się w promień biegnący od gołębicy symbolizującej Ducha Świętego. Te 12 gwiazd oznacza 12 apostołów lub 12 pokoleń Izraela. Na przedstawieniach tych mógł także pojawić się nad głową Marii wieniec z zakwitających kwiatów lilii. Maria mogła być także przestawiana z koroną. Wszystkie te sceny obrazują ofiarowanie Marii wieńca lub korony, autorzy tych przedstawień rozumieli Zwiastowanie jako moment w którym ważyły się losy świata. Madonna miała prawo do podjęcia decyzji. We wcześniejszych przedstawieniach korona często jaśniała na głowie Dziewicy już w chwili przyjmowania poselstwa. W ten sposób chciano podkreślić, iż Maryja była wybranką Boga zanim wyraziła swoją zgodę.
Maryja jako Nowa Ewa.
W scenach zwiastowania ukazywano Maryję także antytezę Ewa- Maryja. Przyjmować mogło to formę zestawienia dwóch scen, związanych ze sobą typologicznie- grzech pierworodny rodziców i moment Wcielenia. Tradycja upatruje w Matce Jezusa nową Ewę. Wiek XV odkrył inny sposób obrazowania antytezy Ewa- Maryja. Realizacja tej idei nastąpiła w ramach jednego obrazu. Mogło to być przedstawienie Maryi siedzącej w drzwiach kościoła, a na archiwolcie umieszczone sceny z Księgi Rodzaju o grzechu pierworodnym pierwszych rodziców.
Zwiastowanie jako kulminacja planu zbawienia.
Najbardziej rozpowszechnionym sposobem ukazywania powiązań obu Testamentów było umieszczenie na pulpicie Maryi księgi otwartej na proroctwie Izajasza. Studiowanie pism proroków lub medytowanie nad tajemnicą zbawienia ludzkości wydawało się teologom zajęciem najbardziej godnym przyszłej Matki Pana.
Święta Anna przygotowywała Maryję do czekającej ją misji. W niektórych przestawieniach Nauczania zauważamy jak czyta wraz z córką Pismo Święte, otwarte na proroctwie Izajasza. Te sceny nazywane są „PRZEDZWIASTOWANIEM”. Temat ten miał przypominać, że Bóg nie posłużył się Maryją jako biernym narzędziem, ale oczekiwał jej współpracy i przyzwolenia.
Zwiastowanie czasami było przedstawiane w zamkniętym ogrodzie pełnym symboli. W ogrodach widnieją drzewa- cedrowe i oliwkowe oraz krzew różany. Fontanna znajdująca się w centrum ogrodu jest źródłem nieśmiertelności.
W niektórych kompozycjach Zwiastowania wprowadzono dodatkowo, jako trzecią osobę występującą w scenie- Dzieciątko Jezus. Mogło ono stępować w promieniu z nieba i dźwigać krzyż. Jednak po soborze trydenckim zakazano takiego przedstawiania.
2
odk2008