12. J. Sławiński O kategorii podmiotu lirycznego
- badacze i krytycy skłaniają się ku stwierdzeniu, że narratora i autora nie należy utożsamiać ze sobą
- podmiot liryczny jest zakorzeniony w strukturze utworu i jest wyznaczany przez jej elementy
- badacze nie mają nic przeciwko interpretowaniu podmiotu lirycznego, tylko wtedy, gdy interpretacja jest zgodna ze znaczeniową częścią utworu
- kwestię podmiotu lirycznego rozpatrywać należy jak sprawę nadawcy dzieła literackiego – na trzech poziomach:
· wydarzenia związane z konkretną postacią twórcy np. Adama Mickiewicza – zdarzenia te i cechy przywodzą na myśl zaraz konkretnego twórcę – stanowisko „naiwnie realistyczne”
· pytanie o specyficzną rolę autora dzieła, w którą wchodzi on w danym dziele, nadawca jest to podmiotem czynności twórczych, tzn. nie wszystkie zdarzenia mają realne powiązania z postacią autora, jest ukształtowany przez relację dialogu i dzieła, w którym istnieje – „iloczyn sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu”
· kategoria „podmiotu literackiego” dot. poziomu organizacji samego utworu ego, narrator są jakby wewnętrzną kwestią utworu, autor nie ma nic wspólnego z narratorem, bo sytuacje przedstawione nie mają żadnego związku z życiem twórcy – wyobrażenie o osobie mówiącej daje tylko tekst, który ona wypowiada, dwa głosy: podmiotu lirycznego i autora na tym poziomie mogą się przenikać tylko wtedy, gdy tekst zawiera sformułowania metajęzykowe (dotyczące wewnętrznie tekstu)
- tekst liryczny charakteryzuje się tym, że jest monocentryczny tj. skoncentrowany tylko na jednej postaci lirycznej, a nie jak np. dramat na wielu postaciach
- w liryce istnieje jeden plan semantyczny związany z postacią „ja lirycznego”, w narracji więcej niż jeden
- w epice występuje coś zwanego „przytoczeniem w przytoczeniu” i odnosi się do kompozycji szkatułkowej, dotyczy to też dwóch stopni semantycznych
- w epice pomiędzy przytoczeniami „pierwszego st.” a przytoczeniami „drugiego st.” zachodzi pewna niezgodność, opozycja – one wiążą się i zaprzeczają sobie, w liryce ze względu na jeden stopień przytoczenia nie ma o zaprzeczaniu mowy, a przytoczenie to jest bezkontekstowe
- podmiot mówiący w utworze lirycznym jest odpowiednikiem całego tekstu, od początku do końca, nie dotyczy tylko konkretnych zdań (jak w epice, dramacie), ale całości wypowiedzi poetyckiej
- podmiot liryczny jest „akcją rozwijającą się w kierunku mniej lub bardziej przewidywalnym”
- badacze stwierdzają często, że podmiot liryczny jest stabilnym i statycznym elementem utworu, stąd określenia: „pozycja pomiotu”, „postawa podmiotu”, punkt widzenia podmiotu”, o innych elementach mówi się, że są „przebiegiem”, „rozwojem”, „dzianiem się”
- „przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego ‘ja’ mówiącego”
- nośnikami znaczeń, które kształtują podmiot liryczny nie są tylko jednostki leksykalne, ich struktury, ale również inne „obarczone sensem, odcinki wypowiedzi” takie, jak wers, czy zestrój akcentowy itp.
- informacje o kształtowaniu się podmiotu lirycznego „mogą być niesione wyłącznie przez pewne ujęcia stylistyczne czy wersyfikacyjne charakterystyczne dla przyjętego przezeń sposobu mówienia”
- podmiot liryczny jest obserwowalny w tekście lirycznym
- „Zrozumienie przekazu lirycznego przez czytelnika polega w dużej mierze na […] rekonstrukcji zespołu złożeń składających się na ‘obraz’ osoby mówiącej”
· wyodrębniają się z całości semantycznej wypowiedzi
· indywidualnie realizują pewien zadany wzorzec
- role (cechy) podmioty lirycznego:
· określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i podmiotowych okoliczności wypowiedzi
· stosunek „ja” do drugiej osoby, potencjalnego partnera wypowiedzi lirycznej
· stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i sytuacji lir. W jakiej „ja” się znajduje
· stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza
- podmiot liryczny to „jednorazowo sformułowana osobowość” uczestnicząca w jakimś stereotypie „ja” lirycznego „który nieuchronnie pośredniczy między indywidualnym nadawaniem a indywidualnym odbiorem komunikatu poetyckiego” – tzn. często jest tak, że interpretacja utworu ze względu na podmiot liryczny jest inna u autora i inna u czytelnika, a to ze względu na indywidualne odczytanie ról pełnionych przez „ja” liryczne
Ruddi_pl