język religijny.pdf

1.3. Komunikacja a poszukiwanie Boga

105

1.3.2. Język religijny

W literaturze przedmiotu język religijny występuje w szerszym

i węższym znaczeniu. W znaczeniu szerszym oznacza język

tekstów metareligijnych, a zwłaszcza język specjalistyczny,

naukowy, czyli język, którym w razie potrzeby posługują się

historycy, ﬁ lozofowie, socjologowie, psycholodzy religii oraz

specjaliści innych specjalności w ramach religioznawstwa, ale

także przykładowo język teologii moralnej, dogmatycznej, sa-

kramentalnej. Jego odmianą jest język teologiczny, który biorąc

pod uwagę jego strukturę i terminologię, może wprawdzie do

pewnego stopnia przypominać język naukowy innych dyscy-

plin, co poniekąd stanowi przejaw koniecznego pragmatyzmu,

jednak ze względu na swoje osadzenie w jednoznacznym kon-

tekście religijnym i powiązanie z teologicznym rozważaniem

Objawienia zachowuje niewątpliwie charakter języka religijne-

go. W ujęciu węższym język religijny jest – według Jacka Woj-

tysiaka – zbiorem wyrażeń językowych (oraz reguł określają-

cych sposób posługiwania się nimi) i występujących w biblij-

nych tekstach świętych, uznanych za objawione, w przypadku

chrześcijaństwa określanych mianem pism kanonicznych, deu-

terokanonicznych i do pewnego stopnia także pism apokryﬁ cz-

nych, oraz w dziełach doktrynalnych i traktatach teologicznych

w formie wyznań wiary, pism dogmatycznych, encyklik, listów

pasterskich, katechizmów oraz w publicznych i prywatnych

wypowiedziach związanych ze sprawowaniem kultu i realiza-

cją praktyk religijnych – niekiedy utożsamianych z językiem

liturgicznym, używanym jako język tekstów i ceremonii reli-

gijnych – np. tekstów liturgicznych, modlitw, również prywat-

nych, dalej katechezy, kazań, homilii i w końcu religijnej lite-

ratury pięknej. Najważniejszą częścią tak rozumianego języka

są niewątpliwie biblijne teksty objawione, które w połączeniu

z oﬁ cjalną wykładnią Kościoła stanowią wyraz woli Bożej,

op. cit., s. 121nn., 134nn.; Preul, Gottesdienst und religiöse Sprache , op. cit.,

s. 388nn.; Timo Veijola, Offenbarung als Begegnung: Von der Möglichkeit einer

Theologie des Alten Testaments , „Zeitschrit für Theologie und Kirche” 88, 1991,

s. 435nn.; Weder, Metapher und Gleichnis , op. cit., s. 382nn.

106

1. W poszukiwaniu mówiącego Boga

a których autorem był i pozostaje ostatecznie sam Bóg, który za

pośrednictwem Ducha Świętego posłużył się człowiekiem dla

wyrażenia w sposób zrozumiały dla ludzi nadprzyrodzonych

treści orędzia Bożego 93 .

Zdecydowanie inny charakter posiada deﬁ nicja Małgorzaty

Nowak, która przez język religijny rozumie środek komunika-

cji w życiu religijnym, dotyczący zagadnień religijnych i obej-

mujący zarówno sam język traktowany jako składnik religij-

nych aktów i zachowań, takich jak np. liturgia czy modlitwa,

jak i język zawierający wypowiedzi o Bogu i postawie czło-

wieka w stosunku do Boga, czyli różnego rodzaju świadectwa,

publicystykę, poezję oraz prozę. Z kolei w znaczeniu czysto

religijnym (przy czym Gerard Siwek i Wiesław Przyczyna po-

sługują się w tym kontekście pojęciem języka Kościoła), jest to

język, którym posługuje się Kościół nie tylko w komunikacji

wewnątrzkościelnej ( ad intra ), lecz także i w komunikacji ze

93 Franz Calvelli-Adorno, Über die religiöse Sprache: Kritische Erfahrun-

gen , Frankfurt a.M. 1965; Lorey, Mechanismen religiöser Information , s. 74nn.;

Andrzej Bronk, Charakterystyka języka religii w ﬁ lozoﬁ i analitycznej , ZN KUL

16, 1973/3-4, s. 22nn.; Wade T. Wheelock, The Problem of Ritual Language :

From Information to Situation , „Journal of the American Academy of Religion”

50, 1982/1, s. 49nn.; Gustav Mensching, Sprache und Religion , [w:] Kaempfert,

Probleme der religiösen Sprache , op. cit., s. 10nn. [= 1948]; Romano Guardini,

Die religiöse Sprache , [w:] tamże, s. 50nn. [= 1955]; Eugen Biser, Religion und

Sprache , [w:] tamże, s. 353nn.; Paul Tillich, Das Wesen der religiösen Spra-

che , [w:] tamże, [= 1955/1964], s. 82nn.; Marzena Makuchowska, O statusie

języka religijneg o, [w:] Stanisław Gajda (red.), Systematyzacja pojęć w stylisty-

ce: Materiały z konferencji z 24-26 IX 1991 , Opole 1992, s. 167nn; taż, Język

religijny względem pozostałych odmian polszczyzny , [w:] Zdzisław Adamek,

Stanisław Koziara (red.), Od Biblii Wujka do współczesnego języka religijne-

go. Z okazji 400-lecia wydania Biblii ks. Jakuba Wujka , Tarnów 1999, s. 182;

Oscar Cullmann, Das Gebet im Neuen Testament , Tübingen 1994, s. 166n.; Irena

Bajerowa, Swoistość języka religijnego i niektóre problemy jego skuteczności ,

„Łódzkie Studia Teologiczne” 3, 1994, s. 11nn.; Jan Andrzej Kłoczowski, Język,

którym mówi człowiek religijny , „Znak” 1995/12 (= 487); Wiesław Przyczyna,

Gerard Siwek, Język w Kościele, [w:] Walerian Pisarek (red.), Polszczyzna 2000.

Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci , Kraków 1999, s. 130; Iwona

Pałucka, Czy istnieje „język religijny”? , „Język Polski” 2000/3-4, s. 176nn.;

Wojtysiak, Język religijny , op. cit., s. 572nn.; tenże, Bóg , 1.: Semiotyczny sta-

tus terminu , [w:] Rusecki, Kaucha, Leksykon Teologii Fundamentalnej , op. cit.,

s. 161nn.; Bogusław Nadolski, Wprowadzenie do liturgii , Kraków 2004,

s. 280nn.; Janiec, Komunikacyjny wymiar liturgii , op. cit., s. 224, 233nn.

1.3. Komunikacja a poszukiwanie Boga

107

światem zewnętrznym ( ad extra ), w tym także za pośrednic-

twem środków społecznego przekazu, a zwłaszcza Internetu.

Nie jest to bynajmniej język hermetyczny, zastrzeżony dla Ko-

ścioła czy dla niego wyłącznie zrozumiały, ale sposób komuni-

kacji, którym człowiek wierzący posługuje się w sytuacji reli-

gijnej. Za pewną odmianę języka religijnego można też zapew-

ne uznać język kaznodziejski, który Jadwiga Sambor z punktu

widzenia stylistyki określa jako gatunek literacki przynależny

do stylu retorycznego, jednocześnie widząc w nim odmianę ję-

zyka mówionego lub według innego określenia nacechowaną

elementami języka potocznego normatywno-dydaktyczną for-

mę języka literackiego 94 .

Język religijny ( religious language, religiöse Sprache ) –

w swoim podstawowym znaczeniu – jest przede wszystkim ję-

zykiem pobożności, a zatem trudno go utożsamiać z uwagi na

jego specyﬁ kę z innymi środkami komunikacji międzyludzkiej,

aczkolwiek może on służyć także komunikowaniu się w spra-

wach wiary z innymi ludźmi. Za pomoca języka religijnego

człowiek wyraża przede wszystkim swój stosunek do Boga

i wyłącznie za jego pośrednictwem może dojść do obcowania

z samym Bogiem i prawdopodobnie także przyszłego zjedno-

czenia. Jest to język nie tylko werbalny, którym posługuje się

człowiek niemal wyłącznie w liturgiczno-kultowym kontek-

94 Grzegorski, Wprowadzenie do teorii przekazu homiletycznego , op. cit.,

s. 50nn.; B. Wahlsröm, The Indeﬁ nability of Religion , Temenos, s. 113n.; Józef

Herbut, Z syntaktycznej problematyki języka religijnego , „Roczniki Filozoﬁ czne”

32, 1984/2, s. 35nn.; tenże, Logiczna charakterystyka języka religijnego , [w:] An-

toni B. Stępień, Tadeusz Szubka (red.), Oblicza dialogu. Z dziejów i teorii dialogu:

Chrześcijanie-marksiści w Polsce , Lublin 1992, s. 33nn.; Jadwiga Sambor, O ję-

zyku współczesnych kazań polskich: Próba opisu , [w:] Maria Karpluk, Jadwiga

Sambor (red.), O języku religijnym. Zagadnienia wybrane , Lublin 1988, s. 59; H.

Kurek, Odpowiedzialni za słowo, czyli o oﬁ cjalnej odmianie polszczyzny mó-

wionej księży , [w:] Wiesław Przyczyna (red.), Fenomen kazania , Krakow 1994,

s. 163; Kłoczowski, Język, którym mówi człowiek religijny , op. cit., s. 5; Janina

Puzynina, Człowiek – Język – Sacrum , [w:] Stanisław Gajda, Helmut J. Sobeczko

(red.), Człowiek – dzieło – sacrum , Opole 1998, s. 25; Wiesław Przyczyna, Gerard

Siwek, Język Kościoła w Polsce pod koniec drugiego tysiąclecia , „Ateneum Ka-

płańskie” 132, 1999/3 (541), s. 335nn.; Szewczyk, Homilia jako miejsce zastoso-

wania zasad retoryki , op. cit., s. 129-130.

108

1. W poszukiwaniu mówiącego Boga

ście, który Jan Kłoczowski określa mianem sytuacji religijnej,

np. podczas odmawiania modlitwy indywidualnej – która za-

zwyczaj wyraża się w słowie, pomyślanym, a niekiedy połą-

czonym z kontemplacją przyjmującej postać modlitwy mistycz-

nej, sprowadzającej się do milczącego trwania w wyczuwalnej

obecności Boga, a zatem kiedy Bóg objawia się za pomocą nie-

wypowiedzianego słowa, ale i w trakcie modlitwy liturgicznej,

dalej przy okazji sprawowania kultu (rzadziej współuczestni-

czenia), następnie czytania słowa Pisma Świętego, powstałego

i spisanego pod wpływem Ducha Świętego, i głoszenia oraz

słuchania kazania, homilii lub katechezy, albo w końcu aktyw-

nego względnie pasywnego udziału w tworzeniu i w odbiorze

publicystyki religijnej 95 .

Nowak dokonuje w ramach języka religijnego podziału na

trzy jego składowe odmiany, określone mianem podtypów,

a mianowicie: język sacrum , język profanum i potoczny ję-

zyk religijny, aczkolwiek zdaje sobie sprawę, iż trudno mó-

wić o wyraźnie odrębnych rodzajach komunikacji językowej.

Szczególnie w przypadku potocznego języka religijnego, któ-

rego istnienie jest jej zdaniem uzasadnione, wydaje się to dosyć

dyskusyjne, chociażby z tego względu, iż podobne stanowisko

pozostaje w dosyć oczywistej sprzeczności z tradycyjnym ro-

zumieniem języka religijnego. Z drugiej jednak strony warto

95 Wölber, Die Predigt als Kommunikation , op. cit., s. 112nn.; Jan Wierusz-

Kowalski, Język a kult , „Studia Religioznawcze” 1973/6, s. 90nn.; Bernhard

Klaus, Homiletische Orientierung: Die Predigt als Kommunikationsmedium ,

[w:] tenże (red.), Kommunikation in der Kirche: Predigt, Religionsunterricht,

Seelsorge, Publizistik , Gütersloh 1979, s. 111nn.; Helmut Fischer, Sprachproble-

me der Verkündigung heute – eine Problemanzeige , [w:] Kaempfert, Probleme

der religiösen Sprache , op. cit., s. 338nn.; Jan Miodek, Co słyszy językoznawca

we współczesnych polskich kazaniach? , [w:] Przyczyna, Fenomen kazania , op.

cit., s. 160n.; Jan Kamieniecki, Terminologia teologiczna w staropolskim dys-

kursie religijnym , [w:] Stanisław Mikołajczak, Tomasz Węcławski (red.), Ję-

zyk religijny dawniej i dziś , Poznań 2004, s. 262nn.; Jerzy Obara, Socjolektalne

słownictwo alumnów Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego we

Wrocławiu , [w:] tamże, s. 269nn.; Małgorzata Danuta Nowak, Świadectwo reli-

gijne. Gatunek – język – styl , Lublin 2005, s. 85. Por. recenzję Andrzeja Draguły,

która ukazała się w roku 2006 w numerze 11 miesięcznika „Katecheta”, poświę-

conym katechezie i wychowaniu religijnemu.

1.3. Komunikacja a poszukiwanie Boga

109

postawić pytanie, czy określone słowo lub po prostu westchnie-

nie musi niemal automatycznie oznaczać akt religijny, a nie

np. mało konwencjonalny sposób reakcji na niespodziewaną

sytuację, podobnie jak niekoniecznie każde słowo wypowia-

dane podczas Mszy św. należy uznać za przynależne do języka

religijnego, jak chociażby ogłoszenia paraﬁ alne czy inne ko-

munikaty poza właściwym porządkiem liturgii, a jednocześnie

jak traktować typ komunikacji za pośrednictwem sakramen-

tów ( sacramenta pro hominibus ), kiedy człowiek doświadcza

w sakramentach Boga, dotykając obszaru jego transcendencji,

czyli tego wszystkiego, co wykracza poza obszar zdolności po-

znawczych człowieka, które to będąc swoistym połączeniem

gestu i uroczyście wypowiadanej formuły, wymagają również

słowa i są poprzez swoją denotację widzialnymi znakami jego

niewidzialnej łaski. Tak więc język religijny często nie wyraża

określonych treści bezpośrednio, ale znaczy za pomocą słów

określone sfery działania człowieka i odsyła do rzeczywistości

niewyrażalnej wprost, czyli transcendentnej, np. za pośrednic-

twem symboli lub sakramentów 96 .

96 Donald D. Evans, The Logic of Self-Involment: A Philosophical Study of

Everyday Language with Special Reference to the Christian Use of Language

about God as Creator , London 1963; Grabner-Haider, Generative Grammatik

und religiöse Sprache , op. cit., s. 169nn.; Wolf-Dieter Just, Die Frage nach

dem Sinn religiöser Sprache in der analytischen Philosophie der Gegenwart ,

Heidelberg 1973; tenże, Religiöse Sprache und analytische Philosophie: Sinn

und Unsinn religiöser Sprache , Stuttgart 1975; Paul Ricoeur, Poetische Fiktion

und religiöse Rede , [w:] Franz Böckle, Franz-Xaver Kaufmann, Karl Rahner,

Bernhard Welte (red.), Christlicher Glaube in moderner Gesellschaft , Freiburg

i.Br.-Basel-Wien 1981, s. 96nn.; Richard Brinkmann, Zum Verhältnis und zur

„Logik” literarischer und religiöser Sprache , [w:] tamże, s. 106nn.; Ganóczy,

Einführung in die katholische Sakramentenlehre , op. cit., s. 131nn.; Leszek Ko-

łakowski, Jeśli Boga nie ma , Kraków 1988, s. 233; Stanisław Koziara, Wokół

współczesnych problemów komunikacji międzyludzkiej i języka religijnego , [w:]

Zdzisław Adamek (red.), Teologia – kultura – współczesność , Tarnów 1995,

s. 68; Irena Bajerowa, Rola języka we współczesnym polskim życiu religijnym ,

[w:] Maria Karpluk, Jadwiga Sambor (red.), O języku religijnym: Zagadnienia

wybrane , Lublin 1988, s. 9nn.; taż, Swoistość języka religijnego , op. cit., s. 16n.;

Kłoczowski, Język, którym mówi człowiek religijny , op. cit., s. 5; Józef Herbut,

Elementy logiki wypowiedzi modlitewnych , [w:] Tadeusz Dola (red.), Ut myste-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: