Henryk Sienkiewicz Za chlebem I. Na Oceanie. - Rozmy�lanie. - Burza. - Przybycie. Na szerokich falach oceanu ko�ysa� si� niemiecki statek "Bl�cher", p�yn�cy z Hamburga do New Yorku. Od czterech dni by� ju� w drodze, a od dw�ch min�� zielone brzegi Irlandii i wydosta� si� na pe�ni�. Z pok�adu, jak okiem dojrze�, wida� by�o tylko zielon� i szar� r�wnin�, pooran� w bruzdy i zagony, rozko�ysan� ci�ko, miejscami zapienion�, w dali coraz ciemniejsz� i zlewaj�c� si� z widnokr�giem pokrytym bia�ymi chmurami. Blask tych chmur pada� miejscami i na wod�, a na tym tle per�owym odrzyna� si� wyra�nie czarny kad�ub statku. Kad�ub ten, zwr�cony dziobem ku zachodowi, to wspina� si� pracowicie na fale, to zapada� w g��b, jakby ton��; czasem nikn�� z oczu, czasem wzniesiony na grzbiecie ba�wanu wynurzy� si� tak, �e a� dno by�o mu wida�, a szed� naprz�d. Fala p�yn�a ku niemu, a on ku fali - i rozcina� j� piersiami. Za nim, jakby olbrzymi w��, goni� bia�y go�ciniec spienionej wody; kilka mew lecia�o za sterem, przewracaj�c koz�y w powietrzu i kwil�c, jakby polskie czajki. Wiatr by� dobry; statek szed� po�ow� pary, a natomiast rozpi�� �agle. Pogoda znaczy�a si� coraz lepsza. Miejscami pomi�dzy poszarpanymi chmurami wida� by�o kawa�y b��kitu nieba, zmieniaj�ce kszta�t ustawicznie. Od chwili, jak "Bl�cher" opu�ci� port hamburski, czas by� wietrzny, ale bez burzy. Wiatr d�� ku zachodowi, chwilami jednak ustawa�: w�wczas �agle opada�y z �opotem, aby nast�pnie znowu wyd�� si� na kszta�t piersi �ab�dziej. Majtkowie, poubierani we w��czkowe obcis�e kaftany, ci�gn�li lin� dolnej rei [1] wielkiego masztu i krzycz�c �a�o�nie: "Ho - ho - o!", pochylali si� i prostowali w takt do �piewu, a wo�ania ich miesza�y si� ze �wistem piszcza�ek miczme�skich [2] i z gor�czkowym oddechem komina, wyrzucaj�cego przerywane k��by lub pier�cienie czarnego dymu. Korzystaj�c z pogody pasa�erowie powysypywali si� na pok�ad. Na tyle okr�tu wida� by�o czarne paltoty i kapelusze podr�nych pierwszej klasy; na przodzie pstrzy�a si� r�nobarwna gawied� emigrant�w, jad�cych pod pok�adem. Niekt�rzy z nich siedzieli na �awkach pal�c kr�tkie fajki, inni pok�adli si�, inni, poopierani o burty, spogl�dali na d� w wod�. By�o i kilka kobiet z dzie�mi na r�ku i blaszanymi naczyniami, pouwi�zywanymi do pasa; kilku m�odych ludzi przechadza�o si� wzd�u� od dzioba a� do pomostu, chwytaj�c z trudno�ci� r�wnowag� i zataczaj�c si� co chwila. Ci �piewali: "Wo ist das deutsche Vaterland!?"3 i mo�e my�leli, �e tego "Vaterlandu" nigdy ju� nie zobacz�, ale mimo to weso�o�� nie schodzi�a im z czo�a. Pomi�dzy wszystkimi lud�mi dwoje by�o najsmutniejszych i jakby od reszty od��czonych: stary m�czyzna i m�oda dziewczyna. Oboje, nie rozumiej�c po niemiecku, byli prawdziwie samotni i w�r�d obcych. Kto oni byli - ka�dy z nas na pierwszy rzut oka by to odgad�: ch�opi polscy. Ch�op nazywa� si� Wawrzon Toporek, a dziewczyna, Marysia, by�a jego c�rk�. Jechali do Ameryki i przed chwil� po raz pierwszy o�mielili si� wyj�� na pok�ad. Na zbiedzonych chorob� ich twarzach malowa� si� przestrach i zdziwienie zarazem. Wyl�k�ymi oczyma spogl�dali na towarzysz�w podr�y, na majtk�w, na statek, na komin, oddychaj�cy gwa�townie, i na gro�ne wa�y wodne, ciskaj�ce grzyw� piany a� do burt statku. Nie m�wili do siebie nic, bo nie �mieli. Wawrzon trzyma� si� jedn� r�k� za por�cz, drug� za czapk� rogat�, �eby mu jej wiatr nie zerwa�, a Marysia trzyma�a si� tatula i ile razy statek pochyli� si� mocniej, tyle razy przytula�a si� do niego silniej, wykrzykuj�c po cichu ze strachu. Po niejakim czasie stary przerwa� milczenie: - Mary�! - A co? - Widzisz? - Widz�. - A dziwujesz si�? - Dziwuj� si�. Ale wi�cej si� jeszcze ba�a, ni� dziwi�a; stary Toporek to samo. Szcz�ciem dla nich fala zmniejsza�a si�, wiatr ustawa�, a przez chmury przedar�o si� s�o�ce. Gdy ujrzeli "s�onko kochane", l�ej im si� zrobi�o na sercu, bo sobie pomy�leli, �e "ono takute�kie jak w Lipi�cach". Jako� wszystko by�o dla nich nowym i nieznanym, tylko ten kr�g s�oneczny, jarz�cy a promienny, wyda� im si� jakby dawnym przyjacielem i opiekunem. Tymczasem morze wyg�adza�o si� coraz wi�cej; po niejakim czasie �agle opad�y, z wysokiego pomostu rozleg�a si� �wistawka kapitana i majtkowie rzucili si� je upina�. Widok tych ludzi, zawieszonych jakby w powietrzu nad otch�ani�, przej�� zn�w zdumieniem Toporka i Marysi�. - Nasze ch�opaki nie potrafiliby tak - rzek� stary. - Kiej Niemcy wle�li, to i Ja�ko by wlaz� - odpar�a Marysia. - Kt�ry Ja�ko?... Sobk�w? - Gdzieta Sobk�w. Powiadam Smolak, koniucha. - On je chwacki, ale ty go sobie z g�owy wybij. Ni jemu do ciebie, ni tobie do niego. Ty jedziesz pani� by�, a on, jak by� koniuch�, tak si� i zostanie. Marysia nie odrzek�a nic, pomy�la�a sobie tylko, �e co komu przeznaczone, to go nie minie, i westchn�a t�sknie, a tymczasem �agle by�y ju� upi�te, natomiast �ruba zacz�a tak silnie burzy� wod�, �e a� ca�y statek dr�a� od jej ruch�w. Ale ko�ysanie usta�o prawie zupe�nie. W oddali woda wydawa�a si� ju� nawet g�adk� i b��kitn�. Coraz nowe postacie wydobywa�y si� spod pok�adu: robotnicy, ch�opi niemieccy, pr�niacy uliczni z r�nych miast nadmorskich, kt�rzy jechali do Ameryki szuka� szcz�cia, nie pracy; t�ok zapanowa� na pomo�cie, wi�c Wawrzon z Marysi�, by nie le�� nikomu w oczy, usiedli na zwoju lin, w samym k�tku dzioba. - Tatulu, d�ugo jeszcze pojedziewa bez wod�? -pyta�a Marysia. - Czy ja wiem. Kogo si� spytasz, nikt ci nie odpowie po katolicku. - A jak�e my b�dziewa w Ameryce si� rozmawia�? - Albo to nie m�wili, �e tam naszego narodu chmara jest? - Tatulu! - Czego? - Dziwowa� si�, to si� i dziwowa�, ale zawdyk w Lipi�cach by�o lepiej. - Nie blu�ni�aby� po pr�nicy. Po chwili jednak Wawrzon doda�, jakby m�wi�c sam do siebie: - Wola Bo�a!... Dziewczynie oczy nabra�y �zami, a potem oboje zacz�li rozmy�la� o Lipi�cach. Wawrzon Toporek rozmy�la�, dlaczego jecha� do Ameryki, i jak to si� sta�o, �e jecha�. Jak si� sta�o? Oto przed p� rokiem w lato zaj�li mu krow� z koniczyny. Gospodarz, kt�ry j� zaj��, chcia� trzy marki za szkod�, Wawrzon nie chcia� da�. Poszli do s�du. Sprawa przewlok�a si� do wyroku. Poszkodowany gospodarz ��da� ju� nie tylko za krow�, ale i za koszta jej utrzymania, a koszta ros�y z ka�dym dniem. Wawrzon si� upiera�, bo �al mu by�o pieni�dzy. Na sam proces wyda� ju� niema�o, wlok�o si� i wlok�o. Koszta ci�gle ros�y. Na koniec przegra� Wawrzon spraw�. Za krow� ju� si� B�g wie co nale�a�o; �e za� nie mia� czym zap�aci�, zaj�li mu konia, a jego za op�r skazali do aresztu. Toporek wi� si� jak w��, bo �niwa w�a�nie nadesz�y, wi�c i r�ce, i sprz�aj potrzebne by�y do roboty. Op�ni� si� ze zw�zk�, potem te� zacz�y pada� deszcze; zbo�e poros�o mu w snopach, wi�c pomy�la�, �e przez jedn� szkod� w koniczynie ca�a jego chudoba p�jdzie na marne, �e straci� tyle pieni�dzy, cz�� inwentarza, ca�oroczny plon, i �e na przedn�wku chyba ziemi� b�d� gry�li oboje z dziewczyn� albo p�jd� po proszonym chlebie. �e za� przedtem ch�op by� dostatni i dobrze mu si� wiod�o, zdj�a go tedy rozpacz straszna i pocz�� pi�. W karczmie pozna� si� z Niemcem, co si� po wsiach niby o len zamawia�, a w rzeczy samej ludzi za morze wywozi�. Niemiec powiada� mu cuda i dziwy o Ameryce. Ziemi obiecywa� darmo tyle, ile w ca�ych Lipi�cach nie by�o - i z borem, i z ��kami, a ch�opu a� si� oczy �mia�y. Wierzy� i nie wierzy�, ale Niemcowi �yd pachciarz wt�rowa� i m�wi�, �e tam rz�d daje ziemi ka�demu, "ile by kto strzyma�". �yd to wiedzia� od swojego synowca. Sam Niemiec pokazywa� pieni�dze, jakich nie tylko ch�opskie, ale i dziedzicowe oczy jako �ywo nie widzia�y. Ch�opa kusili, a� go skusili. A jemu tu po co zostawa�? To� za jedn� szkod� straci� tyle, �e parobka m�g�by za to utrzyma�. Ma-li si� na zatracenie podawa�? Ma-li wzi�� w r�k� kij z je�em i �piewa� pod ko�cio�em "�wi�ta niebieska, Panno anielska?" - Nic z tego nie b�dzie, pomy�la�, Niemca d�oni� w d�o� uderzy�, do �wi�tego Micha�a si� wyprzeda�, c�rk� wzi�� i oto p�yn�� teraz do Ameryki. Ale podr� nie znaczy�a mu si� tak dobrze, jak si� spodziewa�. W Hamburgu obdarli ich bardzo z pieni�dzy; na statku jechali we wsp�lnej sali pod pok�adem. Ko�ysanie si� statku i niesko�czono�� morska przera�a�y ich. Nikt go nie m�g� zrozumie� ani on nikogo. Rzucano nimi obojgiem jak rzecz jak�; popychano go jak kamie� przy drodze; Niemcy towarzysze drwili z niego i z Marysi. W porze obiadowej, gdy wszyscy cisn�li si� z naczyniami do kucharza rozdaj�cego straw�, ich odpychano na sam koniec, tak �e i g�odem przysz�o nieraz przymrze�. By�o mu na tym statku �le, samotno, obco. Opr�cz opieki Boskiej, nie czu� nad sob� innej. Min� przy dziewczynie nadrabia�, czapk� na bakier przekrzywia�, kaza� si� dziwi� Marysi i sam si� dziwi� wszystkiemu, ale nie ufa� niczemu. Chwilami ogarnia�a go obawa, �e mo�e te "pogany", jak nazywa� towarzysz�w, w wod� ich oboje wrzuc�, mo�e mu ka�� wiar� zmieni� albo papier jaki podpisa�, ba, cho�by i cyrograf! Sam ten statek, kt�ry szed� naprz�d dzie� i noc po bezmiarach morskich, kt�ry trz�s� si�, hucza�, pieni� wod�, oddycha� jak smok, a noc� ci�gn�� za sob� warkocz iskier ognistych, wydawa� mu si� jak�� si�� podejrzan� i wielce nieczyst�. Dziecinne obawy, cho� si� do nich nie przyznawa�, �ciska�y mu serce; bo te� ten polski ch�op, oderwany od ojczystego gniazda, by� naprawd� dzieckiem bezradnym i naprawd� by� na woli Bo�ej. Przy tym wszystko to, co widzia�, co go otacza�o, nie mog�o mu si� w g�owie pomie�ci�; wi�c nic dziwnego, �e gdy siedzia� teraz oto na zwoju lin, g�owa ta chyli�a si� pod brzemieniem ci�kiej niepewno�ci i frasunku. Powiew morski gra� mu w uszach i powtarza� jakby s�owo "Lipi�ce! Lipi�ce!", czasem te� po�wistywa� jakby lipinieckie fujarki; s�o�ce m�wi�o: "Jak si� masz, Wawrzonie? By�om w Lipi�cach", ale ...
wiedzmula1