J. Brzechwa - Wielki Aleksander Gordon.pdf - Jan Brzechwa - ILZAK

Jan Brzechwa

Wielki Aleksander Gordon

Z oddalonego pokoju, przez otwarte okna, dobiegała gra Ewy. Na ulicy

przechodnie zatrzymywali się, zapominali przez chwilę o powszedniej

konieczności pośpiechu i oddawali się skradzionemu próżniactwu, żeby

posłuchać chociażby strzępów rozbrzmiewającej muzyki. Naturalność gry Ewy

sprawiała wrażenie improwizacji. Na pierwszy plan wybijała się melodia żywa

i bujna, mieniąca się szeroką gamą najsubtelniejszych cieniowań. Ale

niewidzialna pianistka urzekała też ulicznych melomanów plastycznością

polifonii. Pod jej palcami Chopinowska Barkarola tchnęła żarem południowego

nieba i chłodem wodnych przestrzeni, włoski romantyzm łączył się z czysto

polskim liryzmem. Fortepian zdawało się nie grał, lecz śpiewał, zwłaszcza w

partiach kantylenowych. W pewnej chwili, gdy przebrzmiała środkowa część

Ballady g-moll, Gordon, który nigdy nie mógł słuchać jej bez głębokiego

wzruszenia, wychylił ostatni łyk kawy i wszedł do pokoju Ewy.

Stojąc w drzwiach, głosem patetycznym, jakby ze swojej ostatniej wyuczonej

roli, zawołał:

- Ewo, jesteś genialna! Zagrałaś to wspaniale, nadzwyczajnie,

fantastycznie! Styszałem Paderewskiego w Paryżu, cała sala wstała z miejsc,

stałem ja i król belgijski, ale Paderewski w porównaniu z tobą to partacz.

Przysięgam na Szekspira! Niech będę statystą w prowincjonalnym teatrze,

jeśli na konkursie nie zdobędziesz pierwszej nagrody. Przepowiadam ci

światową sławę, a ja znam się na sławie i potrafię na nią polować jak

myśliwy na kuropatwę. Możesz mi zaufać, uczynię z ciebie gwiazdę pierwszej

wielkości.

Mówiąc to pocałował ją w czoło tkliwie, niemal z namaszczeniem.

- Cóż za skłonność do przesady - powiedziała Ewa przebierając palcami po

klawiaturze. - Jesteś niepoprawnym entuzjastą. Ale na tym właśnie polega

cały twój uzok. Chciałabym wyróżnić się na konkursie, żeby ci nie sprawić

zawodu. Wiesz chyba, że na nikim tak mi nie zależy, jak na tobie. Inni mnie

nie obchodzą. Chociaż... skłamałabym, gdybym powiedziała, że nie pragnę

odnieść sukcesu.

- Musisz! Wierzę w twój talent.

- Kobiety na ogół nie są żądne sławy. Ale tyś mi zaszczepił ten bakcyl,

przyznaję.

- Czeka cię wytężona praca. Ludzie nie zdają sobie sprawy, jakiego

samozaparcia wymaga kariera artysty. Wszyscy sądzą, że nasze życie składa

się z samych blasków, oklasków i francuskiego koniaku, że sukcesy spadają

na nas lekko jak barwne confetti. Ale ty widzisz, iIe wysiłku kosztuje mnie

każda rola, ty wiesz.

- Mam przed sobą jeszcze pół roku. Ćwiczę przecież od rana do nocy. Jestem

wytrwała i uparta.

- Wzięłaś to po mnie. Dlatego też dziwi mnie, że od pewnego czasu nie

nazywasz mnie ojcem. Czy sądzisz, że tego nie zauważyłem? Nie, Ewo, to nie

jest w porządku. Przyznasz chyba, że traktuję cię jak rodzoną córkę, jeśli

nie lepiej.

- Córkę, córkę - rzuciła Ewa tonem rozdrażnionym, z domieszką goryczy. -

Jesteś despotyczny, samowładny jak faraon, co jeszcze byłoby do zniesienia.

Ale ty jesteś gromowładny jak Zeus. Wielki Aleksander Gordon! A ja lubię

cię - dodała z przekornym uśmiechem - kiedy jesteś rozczarowany, zmęczony,

lubię twoje chwile słabości. Wtedy stajesz się bardziej ludzki, mniej

patetyczny. I masz w sobie bezradność małego chłopca. Takim cię lubię

najbardziej. Teraz już wiesz?

- A ja Iubię, gdy jesteś pogodna, wesoła i mniej uszczypliwa. Masz nazywać

mnie ojcem. Żądam tego!

- Odezwał się Zeus rozkazodawca! - zawołała Ewa i uderzyła w klawisze,

wydobywając z nich kilka taktów zgiełkliwej Wagnerowskiej uwertury.

- Nie mam ochoty na sprzeczki. Wyjdziesz z nastroju i gorzej pójdzie ci

praca. Żegnam cię patetycznie, despotycznie i jak tam jeszcze? Aha -

gromowładnie. Idę na próbę. Gdybym się spóźnił - nie czekaj z obiadem.

- Znowu mnie opuszczasz, mój Koriolanie!

- Ojcze! Masz mówić do mnie: ojczel Jesteś krnąbrna i niepoprawna.

Gordon zszedł do podziemnego garażu, wyprowadził swego peugeota i pojechał

do miasta. Zajmował z Ewą obszerną, odosobnioną willę na mokotowskiej

skarpie, z ogródkiem pełnym bzów I tultpanów, ale szczególną chlubę ich

obojga stanowiło jedno drzewko, które późną jesienią obsypane było

zachwycającą czerwienią rajskich jabłuszek.

Wielki Aleksander Gordon!

Tak, Ewa miała słuszność nazywając go wielkim. Któż z ludzi starszych nie

pamięta jego dawnych głośnych kreacji. W roli Edypa wywoływał płacz na

widowni, Zasłynął jako król Lear, Uriel Akosta, Natan Mędrzec. O jego

aktorshwie pisano monografie, Porównywano go z Królikowskim, Kaczałowem,

Garrickiem. Gordon Craig, który przed wojną specjalnie przyjechał do Paryża

na jego gościnny występ w roli Don Salustia, wpadł za kulisy, ukląkł i

rzekł z emfazą:

- Gordon składa hołd Gordonowi.

Królowa rumuńska podczas swego pobytu w Warszawie, natychmiast po

przyjeździe, wyraziła życzenie obejrzenia Gordona na scenie. Tego dnia

grano "Ryszarda II". Królowa zaprosiła Gordona do swojej loży i ofiarowała

mu zdjęty z palca pierścień z brylantem. Był to pierścień zaręczynowy od

króla Ferdynanda. Opowiadano później o nieopanowanym wybuchu gniewu

królewskiego małżonka podczas przyjęcia w Belwederze.

Działo się to przed wielu laty. Ten drobny incydent nabrał rozgłosu. W

prasie zagranicznej pisano, że w całej tej historii Gordon zachował się jak

król, a król jak prowincjonalny aktor.

W istocie, był to człowiek pozbawiony płytkiego snobizmu, żywił wstręt do

tak często spotykanej w sferach teatralnych małostkowości i kabotyństwa.

Żył postaciami, w które się wcielał, aż sam stał się postacią z wielkiego

repertuaru życia. Umiał być wyrozumiały dla ludzkich ułomności i słabostek,

do kolegbw odnosił się życzliwie, a w przyjaźni okazywał szczodrobliwość

uczuć, której wielu chętnie nadużywało, poczytując ją za słabość.

Gordon nie pysznił się swoją wielkością, nie wywyższał się, był skromny i

nigdy nie miał pewności sukcesu. Nie szukał sławy - sama do niego przyszła.

Wiedział tylko, że zawód artysty wymaga nieustannego doskonalenia środków

wyrazu, szlifowania rzemiosła, zmagania się z samym sobą, ze skostnieniem

warsztatu, z ograniczoną możliwością poznania tego, co w sztuce jest

niepoznawalne i wymyka się spod kontroli racjonalnego myślenia. Dlatego też

praca jego wykraczała daleko poza obszar wyznaczonych mu ról. Studiował

historyczne źyciorysy odtwarzanych postaci, obyczaje ich czasów, tło

społeczne i polityczne, sfarał się poznać cały podskórny nurt, który

uzasadniał ludzkie postępowanie. Zgłębiał charaktery, psychologiczne

pobudki działania bohaterbw sztuki, klimat epoki i jej wpływ na przebieg

wydarzeń. Był żywą encyklopedią wiedzy o teatrze, znał wszystkie jego

tajemnice.

Nie odczuwał głodu zaszczytów i może właśnie dlatego los mu ich nie

poskąpił. Wiele mówiono o jego zarobkach, o jego zamożności, chociaż on sam

do spraw materialnych nie przywiązywał wagi. Był bożyszczem tłumów.

Egzaltowane wielbicielki nachodziły go za kulisami, mógł sięgnąć po każdą,

ale nie zależało mu na łatwej zdobyczy, na przelotnych przygodach. Pragnął

w życiu tylko jednego: prostej, prawdziwej miłości. I tej właśnle nie miał.

Tak mu się przynajmniej zdawało. Chciał być kochany nie dla swojej sławy i

talentu, ale jak zwykły pierwszy lepszy mężczyzna. Jego niepospolitość

fałszowała obraz rzeczywistych uczuć kobiet. Przekonywał się o tym

niejednokrotnie i zawsze za późno. Był człowiekiem wielkich pasji. Ta pasja

przenikała jego kreacje sceniczne, porywała widzów, ale nigdy nie udało mu

się obudzić równie wielkich uczuć w żadnej kobiecie, którą kochał. Nie

znalazł dotąd ani jednej godnej partnerki do odegrania tej najważniejszej

roli w teatrze jego własnego życia. Szukał szekspirowskiej bohaterki, a

znajdował subretki z wodewilu. Nie od razu poznał tę gorzką prawdę. Był

ufny i wielkodnszny w miłości, mierzył wszystko miarą własnego serca.

Największy jego romans trwał pięć lat. Kobieta, którą kochał płomiennie i

wiernie, porzuciła go bez powodu. W światowym repertuarze dramatycznym

Gordon nie spotkał się z czymś podobnym. Powiedaiała pewnego dnia podczas

obiadu, tak swobodnie, jakby chodziło o zmianę kapelusza:

- Wiesz, Al, postanowiłam od ciebie odejść. Dłużej już nie wytrzymam.

Gordon osłupiał.

- Nikt inny nie wchodzi w grę, przysięgam. Jesteś nadzwyczajny, wspaniały,

będę cię podziwiała do końca życia. Ale na to, żeby żyć z mężczyzną, trzeba

go po prostu kochać. Nie przerywaj mi. Wiem, że sprawiam ci ból, a samą

siebie ośmieszam mówiąc tak po pięciu latach. Poniosła mnie egzaltacja i

głupota. Wmawiałam w siebie, że jestem w tobie zakochana. A ty byłeś zawsze

taki delikatny, wrażliwy. Myślałam, że coś się we mnie z czasem odmieni.

Ale teraz wszystko mnie drażni. I ta twoja wieczna pogoda, i uległość, i

nieustanna chęć dogodzenia mi... Nie mogę tego znieść. Rozumiesz? Nie mogę!

Wybacz, mówię to, co czuję. Nie wytrzymam już dłużej ani jednego dnia.

Choćbyś mnie zabił. Ja naprawdę próbowałam się przemóc. Nie zgodziłam się

na małżeństwo dlatego, że cię nie kochałam. To znaczy, nie kochałam aż tak,

żeby spalić za sobą mosty. Początkowo nie umniałam ci się oprzeć, nie

miałam dość siły. Spadłeś na mnie jak Zeus na Ledę, przytłoczyłeś mnie. A

ja jestem zwykłą, mało skomplikowaną kobietą, nie mam sił do dźwigania

twojego nieba. Nie urodziłam się Kariatydą. Wypuść mnie ze swojej niewoli.

Chcę i muszę od ciebie odejść, chcę ratować przed tobą resztki mojego

życia.

Po wysłuchaniu tego monologu Gordon przez chwilę milczał z zaciśniętą

krtanią. Ziemia usuwała mu się spod nóg. Każde słowo Leny miażdżyło go,

znieważało, zadawało śmiertelne rany. Ale nie dał tego po sobie poznać. Był

pomimo wszystko i w każdej sytuacji wielkim aktorem. Opanował się, wstał od

stołu i rzekł głosem, który widzów tej sceny mógłby przejąć dreszczem:

- Wszystko rozumiem. Tak, teraz wszystko rozumiem. Oczywiście. Na dwa dni

wyjadę z Warszawy, żebyś miała czas na rozważenie swojej decyzji, a jeśli

będziesz przy niej trwała - na wprowadzenie jej w czyn. W każdym razie

wszystko, co znajduje się w tym domu, należy do ciebie. Pieniądze są w

lewej szufladzie biurka. Możesz nimi dowolnie dysponować. Żegnam cię...

Bądź zdrowa.

Gordon rolę tę odegrał nieporównanie. Był wspaniałomyślny, pełen godności i

w miarę tragiczny. Tak jak zapowiedział - wyjechał do Kazimierza, a kiedy

wrócił, Leny już nie zastał. Przez długi czas nie mógł odzyskać równowagi.

Zaczął pić, noce spędzał w knajpach z przygodnymi kompanami, spóźniał się

na próby, odrzucał role.

Okres ten nazwał póżniej żartobliwie cytrynowym okresem swojego życia.

Wynikało to stąd, że co wieczór w Klubie Aktora wypijał pół litra

jarzębiaku pod cytrynę pokrajaną w plasterki i posypaną cukrem. Różni

naciągacze spośród aktorskiego paspólstwa czyhali na niego. Gdy tylko

wchodził do Klubu, jakaś postać zrywała się od stolika:

- Mistrzu, czy nie mógłby pan pożyczyć mi stówy?

Filmowiec Krummel, autor niezłych krótkometrażówek, o którego względy

zabiegały młode aktorki, pewnego wieczoru ustrzelił Gordona w szatni.

Działał przez zaskoczenie, gdyż znali się raczej przelotnie.

- Mistrzu, musi mi pan pożyczyć dwa tysiące.

Gordon, obezwładniony tupetem tego człowieka, sięgnął do kieszeni marynarki

i wyjął dwie pięćsetki.

- Proszę... Nie mam więcej przy sobie.

Po trzech dniach w teatrze wezwano Gordona do telefonu. Mówił Krummel:

- Mistrzu, mam u pana tysiąc złotych... Kiedy mógłbym je dostać? Potrzeba

mi do zarżnięcia. I tym razem Gordon dał się sterroryzować bezczelnością

filmowca.

- Tak... no dobrze... Zostawię w kopercie u portiera.

Przy jego stoliku w Klubie przewijali się wykolejeni aktorzy, grafomani,

drugorzędni malarze, poszukujący fundatora. A później licytowali się między

sobą, który z nich celniej go "przygordonił".

Cytrynowy okres trwał przeszło pół roku. Ale Melpomena czuwała nad swoim

wybrańcem. Powołanie artysty okazało się silniejsze niż rozpacz porzuconego

kochanka. Wielki Gordon w sztuce znalazł ukojenie i grając Otella budził

taką grozę, że młoda aktorka, występująca w roli Desdemony, zemdlała na

scenie z przerażenia.

Lena po upływie roku wyszła za mąż za podrzędnego rzeźbiarza, który ją

maltretował i bijał po pijanemu. Gordon raz tylko widział ją przelotnie w

kawiarni. Z wolna oddalała się z jego pamięci. Podczas wojny Niemcy

wywieźli Lenę na roboty do Drezna, gdzie zginęła podczas dywanowego

bombardowania tego miasta przez alianckie samoloty. Na wieść o tym Gordon z

zawstydzeniem pomyślał, że gdyby Lena umarła wtedy, kiedy była z nim,

cierpiałby mniej niż wskutek bólu, który mu zadała opuszczając go tak

bezlitośnie. Natychmiast jednak zdał sobie sprawę, że jej śmierć odczuwał

jak czasową tylko nieobecność. Aktor, który dziesiątki razy umierał na

scenie, nie umiał ogarnąć świadomością całej prawdy o istocie śmierci, o

stanie absolutnego nieistnienia. Czy zresztą samo słowo "stan" nie niweluje

w jakimś sensie tego pojęcia?

Ale sprawa z Leną nie oznaczała tylko jednorazowej klęski. Miała dla

Gordona znaczenie o wiele głębsze, gdyż obnażyła w całej ostrości właściwy

dramat jego życia. On, który dawał ludziom nieprzemijające wzruszenia,

który umiał z genialną rozrzutnością pokazywać wielkie namiętności i

uczucia, sam żył jak potępieniec, nieustannie łaknący i spragniony miłości.

Dopiero Lena sprawiła, że uświadomił sobie w pełni tę fatalną prawdę. Nie

kochała go żadna kobieta pomimo wszelkich zalet męskiej urady i charakteru.

W chwilach rozczarowań zastanawiał się nad sobą, prowadził, jak na aktora

przystało, patetyczny monolog wewnętrzny:

- Czego mi brak? Na czym polega moja ułomność? Jakie cechy trzeba posiadać,

żeby zyskać uczucie kobiety? Może jestem za mało męski? Nie, nic podobnego!

Może nudny? Przeciwnie. Wszyscy są zdania, że jestem interesujący w

rozmowie, atrakcyjny, błyskotliwy. Mówili mi to mężczyźni, przyjaciele,

osoby obce. Kobieiy, z którymi mnie nic nie łączyło, zachwycały się moim

sposobem bycia, galanterią, taktem towarzyskim. Talent, inteligencja?

Czyżby to miało obezwładniać kobiece serca? Do licha, jestem za mało

obłudny, nie dość brutalny. One lubią mężczyzn samolubnych i bezwzględnych.

Tego im potrzeba. Gdybym był kompletnym zerem jak mąż Leny, gdybym nią

poniewierał jak on, wtedy kochałaby mnie na pewno. Czernic, ten kiepski

aktorzyna, wiecznie cuchnący potem, miał żonę, która go ubóstwiała, a kiedy

ją porzucił - odebrała sobie życie. Oto zawiłe tajemnice psychiki ludzkiej.

Wiemy, kogo kochał Mickiewicz, ale gdzież te kobiety, które uszczęśliwiły

go swoją miłością? Kleopatra nie kochała Cezara. Napoleon władał kobietami,

ale nie zdobywał ich serc. Alojzja wzgardziła Mozartem. Żona Wiktora Hugo,

tego genialnego, subtelnego poety, wolała abnegata Sainte-Beuve'a. Natalia

nie kochała Puszkvna, skoro potrafiła przeboleć jego śmierć. Geniusz

paraliżuje małe duszyczki. Geniusz nadaje się tylko do uwielbiania z

daleka. Oto nędza wielkości! "Romea i Julię", "Panią Bovary', "Czerwone i

czarne", "Cierpienia młodego Wertera" mogli napisać tylko ludzie, którym

poskąpiono w życiu miłości, a byli jej spragnieni tak jak ja. Tylko

pospolitość nie paraliżuje wyobraźni erotycznej kobiet. Potrzebny jest im

byle kto, żeby mogły nad nim górować. Dopiero wtedy ubożuchna

szczodrobliwość serca zaspokaja ich próżność. Dopiero wtedy są zdolne

pokochać. Dlatego tacy jak ja muszą ponosić porażki.

W pamięci Gordona przesuwały się różne postacie i twarze - teatr cieni.

Zawsze, ilekroć ponawiał próby obudzenia w kobiecie upragnionego uczucia,

przekonywał się poniewczasie, że była to jeszcze jedna bezwartościowa

miłostka, po której zostawał niesmak i pustka.

Upływały lata, dziesiątki lat, a on był wciąż niekochany. I ten

niezaspokojany głód miłości dodawał tragizmu jego szekspirowskim kreacjom.

Sława Gordona rosła, ale malała szansa na osiągnięcie osobistego szczęścia.

Był pasierbem losu i życie przebiegało mu pomiędzy aplauzem widowni a

samotnością mrocznego gabinetu, gdzie książki piętrzyły się do sufitu.

I jeszcze to ostatnie rozczarowanie z Izoldą. Ta banalna i bezsensowna

historia w stylu brukowej powieści.

Właśnie wtedy na horyzoncie pojawiła się Ewa. Jemu miała wszystko do

zawdzięczenia. Ale i on jej również. Dla niego grała ulubioną Balladę

g-moll, dla niego pragnęła zdobyć laur na Kounkursie Chopinowskim, dla

niego starała się stworzyć w domu atmosferę ciepła i spokoju. Oboje lubili

J. Brzechwa - Wielki Aleksander Gordon.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: