Kamien Perunowy.pdf

M AŁGORZATA M AZURKIEWICZ

Kamie´ piorunowy

w polszczy´nie i kulturze ludowej

(Szkic hasła do Słownika ludowych

stereotypów j˛zykowych)

Nazwa k a m i e ´ p i o r u n o w y posiada w polszczy´nie ludowej spora˛ grup˛ synoni-

mów i równowa˙ników semantycznych 1 : kamie´, kamie´ pioru´ski, kamyj piorunów,

kamie´ od pioruna, kamie´ spadły z nieba; kamyszek piorunowy, kamyszek od pioruna,

kamyszek gromowy, kamyszek grzmotowy; kamyszczek piorunowy; kamyczek z pioruna;

kamie´ ura´ny; pra˛dek; pra˛tek, pra˛tek Bo˙y, pra˛tek piorunowy; pra˛t, pra˛t od pioruna;

pr˛cik, pr˛cik od pioruna; strzała, strzała piorunowa, strzała z pioruna, strzała od pioruna;

strzałka, strzałka piorunowa, strzałka od pioruna, strzałka Bo˙a; palec, kamienny palec,

diabli palec, palec diabła, czarci palec, palec czarta, palec Bo˙y, palec Pana Jezusa; palec

Berkuna ( ˙ mud´); paluszek Bo˙y, paluszek Pana Jezusa, paluszek Matki Boskiej, paluszek

czarta, diabli paluszek; diabli paznokie´, czarci paznokie´, złego paznokie´; laska pioru-

nowa; klin, klin od grzmoty, klin piorunowy; kula piorunowa, kula od pioruna; kulka, kulka

piorunowa; piorun, iskra z pioruna, grom, grzmot; kamionowy piorun; (rzad.) krzemie´,

skrzemie´, skałka, rupie´, giega 2 .

Wi˛kszo´´ spo´ród tych nazw to dwuczłonowe zestawienia, w których jeden z członów

okre´la przedmiot przez wyznaczenie jego poj˛cia nadrz˛dnego (funkcjonuja˛cego czasem

jako samodzielna nazwa tego przedmiotu), a drugi człon akcentuje zwia˛zek tego przed-

miotu z piorunem, diabłem, rzadziej – Bogiem i ´wi˛tymi.

Podstaw˛ onomazjologiczna˛ pierwszego, głównego członu nazwy: k a m i e ´, p r a˛-

t e k, s t r z a ł a, p a l e c, l a s k a, p a z n o k i e ´, k l i n, k u l a stanowia˛ przewa˙nie

cechy wygla ˛ du przedmiotu: wydłu˙onego i zaostrzonego na ko´cu (kula ma tu znaczenie

nie bryły geometrycznej, ale pocisku).

Lud opisuje kamie´ piorunowy w sposób nast˛puja˛cy: to próntek, tak’i okróngły

próntecek, f ´rotku jurke ma (KupW˛gSłow22); Taki kamie´ piorunowy, szeroki na dwa

palce, jest długi i bardzo s˛katy, i p˛ka na krzy˙ w obłoku, zaczym uderzy gdzie w dom

albo drzewo. (Kolb46kal46etn); (...) kula. Taka w mierze taki jakby mój palec, tak szwaj

150

owata (BiłgElnr58); No tak jakie´ dziesi´´, dwana´cie centymetry tak jakby wosk (...)

(BiłgElnr58); (...) tak wygła˛dała (strzała piorunowa) jak u krowy róg (TN419BKsi˛˙-

pol1984AD). Mówia˛ o nim tak˙e w ten sposób: Kiedy´ byli takie jak kamyczki. Nazywali

˙e to kula piorunowa (BiłgElnr58).

Potwierdzaja˛ to opisy etnograficzne (np. MoszKult2, 623etn., Wisła6, 400etn., Mazu-

ry), a tak˙e obja´nienia słownikarzy; niektóre z nich bli˙ej precyzuja˛ barw˛ strzały pioru-

nowej: „kamie´ wielko´ci i kształtu palca, koloru brunatnego” (Szym3,363), (kamie´

piorunowy to) znajdywany mi˛dzy opoka˛ lub na czystem polu kamie´ cienki, piramidalnie

zako´czony, dwa do trzech cali długo´ci maja˛cy, koloru bursztynowego, który po rozła-

maniu gwiazdkowy odłam do ´rodka koncentruja˛cy si˛, pokazuje” (Kolb17Lub78nr8etn.),

„(piorunowy kamyszczek) to lancetowaty kamie´ bursztynowego koloru, szkielet dawne-

go ˙yja˛tka belemnit” (Ba˛kSłow117 słowniczek ok. Kramska).

Cechy nie dotycza˛ce wygla˛du sa˛ wymieniane rzadko. Kamie´ piorunowy jest ostry

(TN437AKrasiczyn1985HM) lub ma ostry koniec (Kolb46Kal461etn.), w przeciwie´-

stwie do wosku jest ci ˛ ˙ki (BiłgElnr58), ale trudno okre´li´ jego twardo´´. Mówi si ˛ , ˙e

kula piorunowa jest twarda – ‘Mo˙e nawet nie ka˙dy kamie´ taki twardy jest’ (BiłgElnr58),

ale mo˙na spotka´ i takie porównanie: ’i to w podobie´stwie było – no ja wiym jakby to

nazwa´? Mi ˛ tki ko´ci’ (BiłgElnr58). Za cech ˛ istotna ˛ dla kamienia piorunowego wypada

wi˛c chyba uzna´ jedynie ostro´´, pozostaja˛ca˛ zreszta˛ w ´cisłej korelacji z jego kształtem,

a tak˙e etymologia˛ słowa k a m i e ´.

Etymologii tej warto przyjrze´ si ˛ w tym miejscu dokładniej. Franciszek Sławski

w „Słowniku etymologicznym j˛zyka polskiego” mówi o kamieniu co nast˛puje 3 : „Do-

kładnego odpowiednika ie. nie ma. Najbli˙ej stoja˛: lit. akmuo, akmens, łot. akmens ‘ts’.

(’ak – men), stind. á´ma, á´man – ‘kamie´, skała, niebo’ (według Reichelta IF XXXII

23–57 sklepienie niebios pojmowano w najdawniejszych czasach ie. jako kamieniste),

awest. asman – ‘ts. ’ (*ak’ – men –), gr.

κµω

‘kowadło; niebo’ (ie. * ak – men – albo

* ak’ – men –). (...) Podstawa˛ tych wszystkich wyrazów jest ie. rdze´ * ak’–, * ok’ – ‘ostry’

(p. ostry, osełka, oset), por. identyczne budowa˛ lit. ašmuo, łot. asmens ‘ostrze’. (...) Inna˛

formacj˛ (– mer –) reprezentuja˛ wyrazy germ. (nagłosem bliskie słow.): stgniem. hamar,

niem. Hammer ‘młot’ (nazwa narz˛dzia pochodzi wi˛c z okresu kamiennego), stnord.

hamarr te˙ ’skała’. Pod wzgl˛dem semantycznym kamie´ wi˛c to pierwotnie ‘co´ ostrego’;

(...)”. Tomasz W. Gamkrelidze i Wiaczesław W. Iwanow szczególnie podkre´laja ˛ zwia ˛ zek

kamienia i nieba w j˛zykach indoeuropejskich 4 : „W j˛zyku indoeuropejskim samo słowo

‘kamie´’ oznacza tak˙e i ‘niebo’, rozumiane jako ‘kamienne sklepienie’: por. stind. asman

– ‘skała’, ‘kamienne narz ˛ dzie’, ‘kamienny młot’, ‘kamie´ Gromowładcy’, ‘niebo’; por.

awest. asman – ‘kamie´’, ‘niebo’” (podkr. MM)

Znaczenie etymologiczne drugiego członu nazwy k a m i e n i a p i o r u n o w e g o

jest równie interesuja ˛ ce, chocia˙ do dzi´ b ˛ da ˛ ce przedmiotem dyskusji 5 . Niewa ˛ tpliwie

słowo p i o r u n – podstawa onomazjologiczna nazwy – jest zwia˛zane z nazwa˛ boga nieba

i błyskawicy – Peruna / Perkuna (´wiadczy o tym tak˙e nieco zniekształcona ˙mudzka

nazwa kamienia piorunowego – p a l e c B e r k u n a). „Spo´ród etymologii dwie szcze-

gólnie zasługuja˛ na uwag˛: wg Brücknera Perun jest co do pochodzenia identyczny z litew.

Perkunas (a dalej z Fjorgyn i łac. quercus ‘da˛b’, celt. Hercynia silva), ˙e jednak rodzima

posta´ *Perkyn: uległa wpływowi czasownika pero (pol. pior˛), przechodza˛c przez posta´

Peryn: na Perun: (od «boga d˛bu», i oczywi´cie gromu, na boga «bija˛cego», domy´lne –

gromami). Wg Iwanowa ju˙ w dobie ie. istniały dwa warianty imienia ró˙nia˛ce si˛

obecno´cia˛ lub nieobecno´cia˛ – k –. Dowodem jest dla niego (jak wcze´niej dla A. Goet-

zego i R. Jakobsona) hetycki wyraz perunaš ‘skała’ i wzmianka w pie´ni o Ullikumi, ˙e

151

skała porodziła bogu Kumarbi syna, podobnie jak Fjorgyn miała porodzi´ Tora. Por. w tym

zwia˛zku wierzenia słow. o tzw. strzałkach piorunowych (belemnitach), nazywanie gór

«górami Peruna», a na Litwie – Perkuna. Z drugiej strony mo˙na nawia˛zywa´ wspomniane

wyrazy do grec.

‘piorun’, przekształcenia starszego * peraunós. Zagini ˛ cie nazwy

u cz˛´ci Słowian mo˙na tłumaczy´ prawem tabu, jak i agitacja˛ misjonarzy chrze´c” 6 .

Do ciekawych wniosków doszli w swojej pracy Issliedowanija w obłasti sławianskich

driewnostiej Wiaczesław W. Iwanow i Władimir N. Toporow 7 . Dokonali oni rekonstru-

kcji mitu o bogu piorunów, Perunie – Perkunasie, walcza˛cym ze swoim przeciwnikiem,

˙ mijem. ˙ mij chował si˛ przed Perunem pod istotami ˙ywymi (człowiekiem, koniem,

krowa˛ i in.), drzewem i kamieniem, został jednak pokonany i skrył si˛ w wod˛, oczysz-

czaja˛ca˛ ziemi˛. W wyniku analizy tego mitu atrybutami Peruna okazały si˛ góra, da˛b,

niebo, czterodzielno´´, ko´, wóz, bro´ kamienna i metalowa, topór, młot, strzała, grom-

ogie´. Kamie´ jest wi˛c tu atrybutem, narz˛dziem i bronia˛ bóstwa, co ma ´cisły zwia˛zek

z przytoczona˛ wy˙ej etymologia˛ słowa k a m i e ´.

W materiale polskim nie ma tak bezpo´redniego powia ˛ zania mi ˛ dzy kamieniem i Pe-

runem, ale bardzo wyra´ny jest zwia˛zek kamienia piorunowego i pioruna. W niektórych

okolicach kamie´ piorunowy bywa całkowicie uto˙samiany z piorunem i posiada jego

wła´ciwo´ci. Mówia ˛ na przykład, ˙e „P i o r u n, jest to wielki ognisty kamie´”

(Lud12,65Ropczyce), (piorun) „to taki kamie´, strzałka muzio” (SzyfZwycz157Warmia

i Mazury) oraz ˙e „P i o r u n jest to k a m i e ´; posiadanie takiego kamienia sprowadza

do domu szcz ˛ ´cie”(ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.). Strzałka pioruno-

wa ‘to iiskra pérunova skame´aua” (KupSłow68), a w niektórych regionach obowia˛zuje

nawet zakaz dotykania jej r˛ka˛: „ ´ e beˇ tego w ra˛ka˛, bo to je gˇmot, ješ bé ce mogło oˇe

vépaléc” (KupSłow70Kaszuby), „Kiedy dotkniesz si˛ czasem piorunowej strzałki (bele-

mitu), to zaraz strzeli w ciebie” (Wisła4, 109wie´ Krynice, Lubelskie, etn). Uwa˙ano, ˙e

kamie´ piorunowy mógł uderzy´ w dom i spowodowa´ po˙ar (Kolb46Kal46etn.) lub te˙

w drzewo (TN419BKsi˛˙pol1984AD, BiłgElnr58) i /lub wpa´´ gł˛boko w ziemi˛. Infor-

mator opowiadał: „Kiedy´ byli takie jak kamyczki. Nazywali ˙e to kula piorunowa.

Drzewo uobdzierała, to ˙e kula. ˙ e uona jidzie – tam siedem metry w ziemie, a pó´nij

wychodzi co rok wy˙y, pó´nij za te pare lat dochodzi na wirzch” (BiłgElnr58). Wierzenie

to jest szeroko rozpowszechnione, ró˙nie okre´lana bywa tylko gł˛boko´´, na jaka˛ wpada

w ziemi ˛ strzałka (np. 7 łokci, 7 metrów, 40 arszynów) i czas, po jakim wychodzi na

wierzch (np. 7 lat, 40 dni, 15 lat) (zob. BiłgElnr58, KupSłow68, MoszKult2, 492etn.,

ZWAK9,3,60 Pi´czowskie, etn.). Sporadycznie spotyka si˛ przekonanie, ˙e „(...) tu˙ za

tym kamieniem (piorunowym) leci cz ˛ sto (cho´ nie zawsze) drugi kamie´, co si ˛ gromem

nazywa (do kartacza kuli podobny), na t˛ sama˛ stron˛, jak i tamtem kamie´, co zapali, to

ten drugi zaraz w niego bije i gasi, bo to dobry kamie´” (Kolb46Kal461Sieradz, Szadek,

etn.).

W zebranym materiale daja˛ si˛ odnale´´ ´lady mitu zrekonstruowanego przez W. Iwa-

nowa i W. Toporowa, przy czym zachodzi do´´ daleko posuni˛ta modyfikacja tego mitu.

Miejsce Peruna moga˛ zaja˛´: Pan Bóg, Archanioł Michał, ´w. Eliasz, płanetnicy, za´ ˙ mija

– szatan, niegrzeczne dziecko, Turcy, latawiec; np. „Piorun jest gromem, którym Archanioł

Michał razi szatanów; przyczem kryja˛ si˛ one przed jego pociskiem do domów, cerkwi

i w ˙ywe stworzenia. Archanioł Michał niezwa˙aja˛c na to, ciska strzały piorunowe za nimi

i niszczy szatanów wraz z ich schroniskiem” (Kolb34Chełm255przypisy); „Tam˙e (w

Chełmskiem) strzały piorunowe lud nazywa kulami, któremi ´ . Eljasz (sic!) strzela do

szatanów.

– Gdy budynek lub stóg spali si˛ od pioruna, to znaczy, ˙e djabeł został trafiony i ubity,

152

a je´li nie, to ´ . Eljasz chybił. Najpewniejsze schronienie djabłu od tych pocisków jest pod

kamieniem, bo od niego kule si˛ odbijaja˛” (Kolb34Chełm255przypisy); „Ka˙dy płanetnik

ma od Boga Najwy˙szego przykazane, aby w cia˛gu j e d n e g o r o k u wybił t r z y

d z i e w i ˛ c i latawców. Sta ˛ d jedni z p ł a n e t n i k ó w strzélaja ˛ do latawców w powie-

trzu z fuzyj p i o r u n o w y m i l a s k a m i, a drudzy za tymi strzelcami płanetnikami

chmury na powrozach cia˛gna˛” (ZWAK9,3,60koło Kielc, etn.); „Gdy grzmi gro˙a˛ dzie-

ciom: «Je˙eli b˛dziecie niegrzeczne, Bóg zabije was kula˛ z nieba! »” (Wisła8,

721Rogo´no, etn.). Ostatnie przykłady pochodza˛ z pie´ni ludowych (w zebranym materia-

le sa˛ to jedyne wysta˛pienia omawianych tu nazw w pie´niach):

Bodaj ci, hultaju

sło´ce nie ´wieciło,

Kiedy´ mnie nie kochał,

zwodzi´ mi˛ nie było.

Bodaj ci˛ zabiły

piorunowe strzały,

Bodaj ci˛ nieszcz˛´cia

za mnie spotkały.

(ZWAK2,3,108Lubicz; por. Kolb42Maz225nr1820)

(O wojnie Sobieskiego z Turkami)

Zobaczywszy Bóg Najwy˙szy,

z nieba wysokiego

spu´cił na nich dyszcz kamienny,

wybił do jednego.

(Krzy˙Kuj1, 188nr642Bieganowo, pow. Aleksandrów Kuj. pie´´ hist.)

Znane jest tak˙e wierzenie, ˙e kamienie piorunowe spadaja˛ na ziemi˛ w czasie grzmotu

(Szym3,363) lub ˙e „stšałka taka, to z poruna. Stšałka spada s puwetša na droge, porun jo

zrobi” (KupSłow68). Cz˛ste jest przekonanie o tym, ˙e strzałka piorunowa powstaje

z piasku i ˙wiru stopionego w wyniku uderzenia pioruna (np. BiłgElnr58, Ba˛kSłow82,

Wisła8, 721Rogo´no etn., KupSłow68, Kolb46Kal1470etn.) lub tylko „w miejscu uderze-

nia piorunu” (MAAE10,132Wola Zgłobie´ska, etn.; MAAE10, 128Słocina, etn.).

Odmienne od przytoczonych jest wierzenie, ˙e kamienie piorunowe sa˛ przynoszone

przez wiatry: „(...) kamienie piorunowe, co spadły, to w ziemi i na polu le˙a ˛ , mo˙na je

znale´´, one tam cz˛sto po sto lat w ziemi sa˛ i rosna˛. A jak w górze «w chmurach»

powstana˛ takie wichry, takie ta´ce, to te wichry wcia˛gaja˛ nazad do siebie cho´by najwi˛-

ksze kamienie, a potem przy deszczu z hałasem puscaja ˛ , a to p ˛ ka i spada na ziemi ˛ ”

(Kolb46Kal461etn.). Zapis ten, aczkolwiek jednostkowy, jest zgodny z przekazami mó-

wia˛cymi o tym, ˙e kamienie zostały przyniesione przez wiatr 8 .

´ wiadomo´´ ludowa przypisuje wi ˛ c czasem kamieniom piorunowym tak˙e odwrotny

kierunek ruchu: od dołu ku górze, i to nie tylko z wn˛trza ziemi ku jej powierzchni (por.

wy˙ej), ale równie˙ z powierzchni ziemi ku niebu. W takim przypadku strzałka piorunowa

bywa jednak przenoszona do nieba przez wiatr (Kolb46Kal461etn.) lub płanetnika, tj. przez

tych, którzy spowodowali jej znalezienie si˛ na ziemi: „Laska piorunowa, kiedy wyleci

przy wystrzale z fuzyi płanetnika, zapada si˛ w ziemi˛ na s i e d é m łokci gł˛boko´ci;

potém co rok o jeden łokie´ podnosi si˛ w gór˛, a po upływie siedmiu lat ju˙ si˛ znajduje

na saméj powierzchni. Kiedy ja˛ który z płanetników spostrze˙e, w swym przelocie po

szlakach chmur, to lotem błyskawicy spuszcza si˛ na ziemi˛ i do dalszego u˙ytku z soba˛

zabiera” (ZWAK9,3,60Pi´czowskie, etn.).

Wierzenia, zwia˛zane z nazywaniem strzałek piorunowych palcem Pana Jezusa, palcem

153

diabła itd. (por. wy˙ej), których brak w zebranym materiale z ziem polskich, odnale´´

mo˙na łatwo na terenach ruskich. Warto je tu przytoczy´, gdy˙ wyja´niaja˛ one wspomniane

nazwy i tłumacza˛ niektóre zastosowania kamieni piorunowych. „Białorusini, nazywaja˛c

belemnity identycznie jak Wielkorusini (czarcie palce), opowiadaja ˛ , ˙e czarci traca ˛ palce,

bija˛c si˛ ze soba˛ po nocach” (MoszKult2,623etn.); „Tak belemity, znane u Wielkorusów

pod nazwa˛ «czarcich palców» (...), sa˛ przez nich przypisywane niekiedy wodnikom; albo

te˙ lud prawi, ˙e sa˛ to palce wied´m i czarowników, poodłamywane podczas wzajemnych

kłótni i walk” (MoszKult2,623, etn.); „Niektórzy Litwini znów nazywaja˛ belemnity «pal-

cami łaumy», tj. istoty w rodzaju naszej boginki (...) Obok tego istnieje na Litwie wersja,

według której belemity sa˛ to brodawki piersiowe łaum albo kauków (k a u k a s), tj. istot

w rodzaju naszych kra´niaków itp. Sta˛d nazwy dla wspomnianych skamielin: l a u m é s

albo k a u k s p e n n i s” (MoszKult2, 623, etn. i przyp.2); „O Legi´ cach kaukaskich

wiemy, ˙e gdy w której´ z ich chat ma nasta˛pi´ poród, natenczas mieszka´cy poszukuja˛

u sa˛siadów palca mitycznej ˙e´skiej istoty, odpowiadaja˛cej łaumie czy bogince, zwanej

u nich a l p a b; wierza ˛ bowiem, ˙e ów palec zdobyty jakoby przez odci ˛ cie go bogince,

schwytanej niegdy´ przez człowieka odstrasza, owego demona od poło˙nicy. Otó˙ niemal

napewno chodzi tu o piorunowa˛ strzałk˛ w postaci belemnita” (MoszKult2, 623–624 etn.).

Kamienie o tak niezwykłym pochodzeniu musza ˛ mie´ te˙ niezwykłe wła´ciwo´ci.

Przede wszystkim chronia˛ człowieka, który posiada taki kamie´, od pioruna (SzyfZ-

wych157Warmia i Mazury, etn.; MoszKult2, 491etn.), kładzie si˛ je wi˛c w progu nowej

budowli (Wisła3, 496Sieradz, etn.), umieszcza pod dachem domu (GieyMit65), wkłada do

kolebki niemowl˛cia (Wisła3,496Sieradz etn.), gdy za´ zbli˙a si˛ burza, biora˛ kamie´

piorunowy, obracaja˛ go trzykrotnie, wymawiaja˛ czarodziejskie zakl˛cia i ciskaja˛ nim

w drzwi izby (Wisła3, 496Sieradz etn.). Na uwag˛ zasługuje zwyczaj esto´ski pocierania

głowy w czasie pierwszego grzmotu kamieniem piorunowym, co ma nada´ głowie twar-

do´´ kamienia i zabezpieczy´ człowieka przed uderzeniem pioruna (MoszKult2,492etn.);

na ziemiach polskich zwyczaj ten jest znany, bez precyzowania, te˙ ma by´ to kamie´

piorunowy. Strzałka piorunowa chroni te˙ przed złymi mocami (MoszKult2, 491etn.;

GieyMit65) i tak˙e z tego powodu bywa wkładana do kolebki niemowl˛cia. Ponadto

kamie´ piorunowy chroni przed kula˛, je˙eli nosi si˛ go pod pacha˛ (Wisła14,757pow.

Pułtusk, etn.). Sporadyczne sa˛ po´wiadczenia kładzenia strzałki piorunowej do dzie˙y, aby

lepiej rósł chleb (Wisła3,496 Sieradz, etn.), pocierania nia ˛ zaczarowanej strzelby (Wisła

14, 756 pow. Lipno, etn.), pocierania nia˛ lemiesza, którym nale˙y przyora´ oset, aby wi˛cej

nie rósł (KupSłow69).

Druga grupa wierze´ dotyczy leczniczych wła´ciwo´ci, przypisywanych kamieniowi

piorunowemu, którym pociera si˛ chore miejsce, albo który si˛ trze i podaje choremu do

wypicia z woda˛, wódka˛ lub mlekiem; bola˛ce miejsca zasypuje si˛ czasem proszkiem

z utartego kamienia. Zastosowanie strzałki piorunowej dotyczy zwłaszcza nast ˛ puja ˛ cych

dolegliwo´ci: bólu brzucha i głowy, poderwania, chorób oczu (u ludzi i zwierza˛t), ran

i wrzodów, ci˛˙kiego porodu, uroku, febry, otrza˛´nienia, przestrachu, łamania w ko´ciach,

plucia krwia˛ i krwotoków, brodawek, bólu z˛bów, tracenia mleka przez krowy 9 .

Wobec tak istotnych cech kamienia piorunowego nie mo˙na si˛ dziwi´ temu, ˙e

znalezienie i posiadanie go jest uwa˙ane za szcz˛´cie i dar losu (Wisła3,495–496Sieradz,

etn.; ZWAK11,3,3okol. Sławkowa, pow. olkuski, etn.; GieyMit65).

Cze´´, jaka˛ otaczano strzałk˛ piorunowa˛, wyra˙a si˛ tak˙e w zachowanych resztkach

zakazów jej u˙ywania i dotykania (SzyfZwycz157Warmia i Mazury, etn.; Mosz-

Kult2,490–492etn.; MoszAtlas3nr4; KupSłow70Kaszuby; Wisła4, 109wie´ Krynice, Lu-

belskie, etn.).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: