Krockow Christian Graf - Niemcy ostatnie sto lat.pdf - Krockow Christian - ssaaggaa

NIEMCY

OSTATNIE STO LAT

Christian Graf von Krockow

NIEMCY

OSTATNIE STO LAT

Przełożył Andrzej Kopacki

Biblioteka IHUW

1076002177

OFICYNA WYDAWNICZA VOLUMEN

WYDAWNICTWO KR¥G

WARSZAWA 1997

0060-74000

Tytuł oryginału: Die Deutschen im ihrem Jahrhundert 1890-1990

Warszawa 1996

BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNESO Warszawskiego

Redakcja Wanda Lipnik

Projekt okładki Jeny Grzegorkiewicz

Skład i korekta „Nowy Dziennik" Sp. zo.o.

Książka mogła ukazać się dzięki pomocy finansowej ze strony

Inter Nationes Fundacji im. Konrada Adenauera

ISBN 83-85199-42-X ISBN 83-86857-37-4

Wpisano do DziałVJM.Nr.^ inwentarza

Wydawnictwo „Krąg", Sp. z o.o.

02-053 Warszawa, ul. Reja 9

tel./fax 25-39-77

Oficyna Wydawnicza VOLUMEN , .., Mirosława £ątkowska & Adam Borowski 02-942

Warszawa, ul. Konstancińska 3a m. 59

S£OWO WSTęPNE

Data 9 listopada roku 1989 wyznacza punkt zwrotny w historii Niemiec: koniec i początek

zarazem. Być może kiedyś stanie się niemieckim świętem narodowym, które będzie

zaświadczać o nowej samoświadomości i przypominać o rewolucji — jedynej, jaka nam się

powiodła. Pokojowo i nieustępliwie ludzie torowali sobie drogę do wolności, by odtąd żyć jak

obywatele, nie jak poddani. Potem nastąpiły wybory 18 marca 1990 r. — zdecydowano się na

jedność.

Ta chwila zapowiada koniec niemieckiego dramatu, który rozpoczął się dokładnie sto lat

wcześniej. Jeśliby bowiem datować jakoś jego początek, to należałoby chyba wymienić dzień

18 marca 1890 r. Wtedy właśnie Bismarck, twórca państwa narodowego, napisał prośbę o

zwolnienie z urzędu, a młody cesarz, niecierpliwie pragnący rządzić samodzielnie, nie zaś

wedle woli wielkiego starca, rzucił hasło: „Cała naprzód!" Odtąd głównym celem miała być

kształtowana zgodnie z poczuciem własnej siły przyszłość, a nie pieczołowita obrona

dawnych zdobyczy.

Wilhelm II nie był outsiderem; raczej reprezentantem epoki, która została nazwana jego

imieniem. Pięć lat po dymisji Bismarcka, w 1895 r., wielki uczony Max Weber zwięźle opisał

ten stan rzeczy:

Jako wchodzące w życie pokolenie otrzymaliśmy od historii w prezencie urodzinowym

upominek: nad naszą kołyską zawisło najcięższe z możliwych przekleństw — twardy los

politycznego epigonizmu [...] Również o naszym rozwoju decyduje to, czy wielka polityka

potrafi unaocznić nam znowu znaczenie wielkich politycznych kwestii mocarstwowych.

Musimy pojąć, że zjednoczenie Niemiec było młodzieńczym wybrykiem, którego naród

dopuścił się na stare lata i jeśliby miało ono być końcem, a nie punktem wyjścia niemieckiej

polityki wielkomocarstwowej, to ze względu na koszta lepiej by go było zaniechać1.

1 Max Weber, Der Nationalstaat und die VolkswirtschaftspoUtik, wyd. poi. Państwo narodowe

a narodowa polityka gospodarcza, tłum. Michał Wander, w zbiorze Polityka jako zawód i

powołanie. Biblioteka Kwartalnika Politycznego „Krytyka", NOWA, wyd. II Warszawa 1989, s.

94,96.

Słowo wstępne

„Przekleństwo" nad Niemcami wzywało, by przekreślić je czynem i wywalczyć rzekomo

odmówione im „miejsce pod słońcem"2 —jest w tym coś osobliwego, jakieś zaślepienie,

rodzaj obłędu; potomnym w każdym razie wydawać się musi, że Niemcy nigdy nie były tak

blisko owego mitycznego celu Ikara, jak wtedy, gdy nie ustawały w ubolewaniach, że znalazły

się w cieniu.

To, o czym mówił Weber, można było usłyszeć i przeczytać wszędzie, w dowolnym wydaniu

— w kawiarnianych rozmowach, patriotycznych przemówieniach, w gazetach i książkach, a

nawet w utworach rymowanych, jak to poetyckie pozdrowienie pod adresem nadchodzącej

epoki:

Wieleśmy się głowili i badali wiele, muzyki najcudniejszej układali trele, świat w pieśniach

tragicznie i błogo sławili, a wroga odwiecznego w sobie poskromili; naród orężu wierny i

jednością mocen: my stworzyliśmy Rzeszę na chwały opoce. Dajcie nam tedy wreszcie ku

światu się zwrócić, małości ślad ostatni z serca precz wyrzucić; niechaj rozbłyśnie nad ziemią

niby promień w noc i pomknie: niemiecka myśl, a z nią niemiecka moc, by bohaterska wola,

którą Bóg w nas nieci, przepełnić zdołała dwudzieste stulecie3.

Woli, wyobrażeń i czynów — nie zabrakło. W ciągu stu lat, które nastąpiły po roku 1890,

Niemcy wprawiły Europę i świat w niepokój i zdumienie; zaskakiwały swymi osiągnięciami,

czynami dobrymi i złymi, ofiarnością i ofiarami; na koniec posiały trwogę. I niezmiennie

wydawało się, jak gdyby jedyną podstawą ich samoświadomości mogło być panowanie, jak

gdyby ich jedność konsolidował wyłącznie wizerunek wroga.

Wilhelmińskie preludium jest tego pierwszą zapowiedzią. Przyszłość miała być ufundowana

„na wodzie": budowa floty wojennej była rękawicą rzuconą staremu imperium, przeciw

któremu potem, w czasie wojny, rozgorzała nienawiść: „Perfidny Albion! Boże, ukarz Anglię!"

Tymczasem właśnie gigantyczna zabawka cesarza i jego epoki zapoczątkowała drogę ku

klęsce, ku rewolcie — i brzemiennej dla losu Niemiec dacie 9 listopada 1918 r.

2 Staremu sformułowaniu o „miejscu pod słońcem" wyrosły nowoniemieckie skrzydła, kiedy

Bern-hard von Billow, sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i późniejszy

kanclerz Rzeszy, powiedział w Reichstagu 6 grudnia 1897 r.: „Nie chcemy nikogo spychać w

cień, ale sami też żądamy dla siebie miejsca pod słońcem". Rzecz dotyczyła rywalizacji

mocarstw o bazy w Azji Wschodniej.

3 Adolf Wilbrandt, Im neuen Jahrhundert, cyt. za: Der Barde. Die schonsten historischen

Gedichte von den Anfangen deutscher Geschichte bis żur Gegenwart, Walther Eggert

Windegg (red.), Miinchen bd., s. 366. (Przedmowa datowana jest: „Boże Narodzenie roku

wojny 1915 r."). Wilbrandt, 1837-1911, w latach 1859--1861 był szefem „Siiddeutsche

Zeitung", od 1881 do 1887 dyrektorem teatru Wiener Burgtheater, a także wszechstronnym i

płodnym autorem. Za swe patriotyczne zasługi otrzymał w 1884 r. tytuł szlachecki.

Słowo wstępne

Niepowodzenie pierwszej wilhelmińskiej próby „wybicia się na potęgę światową"4 przyniosło

Niemcom jeszcze jedną szansę, możliwość zwrotu ku normalności — przez uznanie

tradycyjnie rozumianej racji stanu, europejskich miar mocarstwowości oraz zachodniej formy

demokracji. Ta szansa została zmarnowana, przez większość wręcz nie zauważona.

Przewrót 1918 r. rychło uznano za „zbrodnię listopadową", za niszczący cios wymierzony w

nie-mieckość, pokój — za dyktat, którego warunki należało bojkotować, nie zaś wypełniać; do

weimarskiej konstytucji, ładu parlamentarnego i partyjnego oraz związanej z nimi wolności

odnoszono się z rezerwą lub kwaśną obojętnością, jeśli nie z pogardą i nienawiścią. I tak lata

1918-1933 utorowały drogę do podjęcia drugiej próby: umożliwiły sięgnięcie po władzę teraz

dopiero zupełnie bezgraniczną, która chcąc panować całkowicie, wymagała też całkowitego

zniewolenia.

Hitler awansował na Fuhrera, ponieważ rozumiał znaczenie symboli. Już jego pucz

monachijski został zaplanowany na 9 listopada; później co roku odbywały się mroczne i

pompatyczne inscenizacje na pamiątkę tej niemieckiej kontrrewolucji, aż wreszcie w 1938 r.,

w wigilię owego dnia, zapłonęły świątynie. Lecz mimo to wszystko — lub właśnie dlatego —

pod tym najbardziej ponurym znakiem skupiły się też wola czynu i ofiarność, tworząc energię,

której nieomal udało się nieprawdopodobieństwo zamienić w sukces. Europejskie przeciwsiły

okazały się zdecydowanie zbyt słabe; potrzeba było wysiłku całego świata, by przywieść do

upadku niemiecki żywioł.

Nawet upadek 1945 r. zdołał wyzwolić jeszcze nieoczekiwane siły; chciałoby się wręcz

powiedzieć, że zwycięzcy II wojny światowej mieli ze zwyciężonymi taki sam ambaras jak

uczeń czarnoksiężnika Goethego z nadto gorliwą miotłą:

Cięta zaiste dotkliwie!

Patrzcie! Rozdarta na pół!

A ja znów nadzieję żywię,

Znów zaczerpnąć mogę tchu!

Biada! Biada!

Części obie

Stają sobie

W gotowości

Już na baczność niby knechty!

Ach, pomocy, wielkie nieba! Ach, litości!5]!

4 Patrz Fritz Fischer, Der Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen

Deutschland «W8,Diisseldorfl961.

PJ W przekładzie Kazimierza Brodzińskiego fragment ten brzmi następująco: „Tęgo!

Wyśmienicie! / Otóż z niego dwóch! / Teraz czuję życie, / Wstąpił we mnie duch. / Boże drogi!

/ Co ja robię? / Części obie /

Słowo wstępne

Ktoś skomentował sarkastycznie tę niezachwianą skwapliwość: „Marka i złote medale — oto

istota niemieckiej świadomości narodowej"6. Mimo przejaskrawienia — coś w tym jest.

Republika Federalna Niemiec wysforowała się na trzecią w świecie — po Stanach

Zjednoczonych i Japonii — potęgę gospodarczą i pierwsze mocarstwo eksportowe;

Niemiecka Republika Demokratyczna stała się obok USA i ZSRR potęgą olimpijską — w obu

wypadkach przy nieporównanie skromniejszej niż u konkurentów bazie ludnościowej.

Jednocześnie Niemcy chętnie, jak się zdaje, schroniłyby się przed wiatrem historii; chętnie

zostałyby przy swojej szlafmycy, ogrodowych krasnalach czy barokowych aniołkach: w końcu

Gemutlichkeit należy do arsenału nieprzetłumaczalnych pojęć określających ich świat — tak

samo jak Kindergarten, Bil-dung, Weltanschauung, Blitzkrieg i Endlosung. Ale nie tylko

wewnętrzna potrzeba skwapliwego wypełniania obowiązków przemawiała przeciw udaniu się

na spoczynek, także — strach. Nie dowierzano temu, co jest, co każdego dnia zdradzało swą

niedoskonałość, swoje słabe strony. Przecież już jutro — powtarzano sobie — może być po

wszystkim, bo przyjdzie wojna, kataklizm, krach gospodarczy, cokolwiek. Toteż tęsknota za

idyllą, z jednej strony, a czekanie na zagładę, z drugiej, tworzyły w duszy niemieckiej swoisty

dwugłos; z lęku natomiast rodziła się wieloraka ruchliwość i ruchy — nie wiadomo tylko ku

czemu wiodące. Czy 9 listopada 1989 r. również temu położy kres i stanie się zaczynem

nowej samoświadomości, to zapewne pytanie, na które może dać odpowiedź dopiero

przyszłość.

Wola czynu i ofiarność, zaślepienie i samozniszczenie: niniejsza książka śledzi losy Niemców

w ich fantastycznym, pełnym grozy stuleciu od 1890 r. po dzień dzisiejszy. Wszelako nie

chciałaby jedynie dokumentować tego, co myśleli i robili; do niepoliczalnej mnogości

wszelkich relacji, tych krótkich i tych wielotomowych, nie należy dorzucać jeszcze jednej.

Idzie o coś innego: o objaśnienie. Niemcy bowiem, przydając doświadczeniu ludzkości

czegoś, co było nowe — lub może tak stare, że nikt już o tym nic nie wie — sami o sobie

postanowili, że nigdy nie odejdą w zapomnienie. I zaprawdę, osiągnęli to. Cóż jednak pchało

ich ku tak niebotycznym celom — ku temu, by raczej runąć w bezdenną czeluść niż przystać

na zwyczajność? Oto kwestia, którą należy zbadać i, o ile możności, rozstrzygnąć.

Objaśnienie wszelako, jak i historyczny opis, wyklucza osąd jedynie słuszny; jakkolwiek

bowiem się zdarza, nie spełniłby swego zadania. Wielopłasz-czyznowość należy tu do natury

rzeczy, podobnie jak sprzeczność. Toteż niezbędne są wnikliwe analizy, a także

wielostronność w sposobie podejścia

Mają nogi / Co za wielkie, straszne gbury, / Rosną i rosną do góry" (Goethe, Dzida wybrane,

Warszawa 1983, s. 47) —przyp- tłum.

6 Rudolf von Thadden, Beriihrung zwischen Vergangenheit und Zukunft, „Politik und Kultur"

1978,

z. 3, s. 63.

Słowo wstępne

do tematu; nie tylko warunki gospodarcze, siły społeczne i instytucje polityczne odgrywają

określoną rolę, lecz także — formacje ideowe, wiara bądź obłęd. I tylko długi marsz, nie zaś

droga na skróty, przywieść może do celu.

Opis i ocena są bezpodstawne i arbitralne bez uzasadniającej je dokumentacji. By nie

przeciążać tekstu, została ona po części umieszczona w przypisach, które zyskują przez to

osobne znaczenie.

Objaśnienie notabene nie rozpoczyna się po omacku, lecz podąża śladem pewnych wzorów.

Dla autora od dawna ważne były głównie dwie książki. Pierwsza z nich ukazała się przed

ponad półtora wiekiem, w 1835 r.; została napisana w Paryżu, a jej autor to Heinrich Heine.

¯ur Geschichte der Religion und Philosophic in Deutschland: ta książka precyzyjnie odmierza

niemieckie wzloty i upadki, dzięki swej profetycznej sile wybiega naprzód o całe stulecie, a do

tego osiąga wyżyny niemieckiej sztuki słowa — gdzież szukać takiej, która mogłaby się z nią

równać?

Drugą książkę napisał Helmuth Plessner i od 1959 r. — z odpowiednim opóźnieniem —jest

ona znana pod tytułem Die verspdtete Nation^. Powstała w Holandii, a jej pierwsze wydanie

w 1935 r. ukazało się w Zurychu. świadomie, choć posługując się zupełnie innymi środkami,

nawiązuje ona do Heinego.

A zatem dwie książki, które zawdzięczamy emigracji — to z pewnością nie przypadek. Tam,

gdzie kończą się oczywistości, przychodzi kolej na pytania; dopiero obczyzna pozwala nam

spojrzeć na utracony kraj rodzinny innymi oczyma, nie bez dreszczu grozy, ale też z nową,

inną miłością. Temu właśnie doświadczeniu zawdzięcza autor, że stały się mu bliskie te dwa

jego wzory.

Doświadczenie wszelako, zwłaszcza niemieckie, może nastrajać sceptycznie, a czasem

gorzko: czy próba zrozumienia może tu w ogóle liczyć na powodzenie? ¯adne jednak próby

objaśnień nie byłyby możliwe bez choćby grama nadziei: nadziei na to, by powtórzyć za

Kantem, że ludzie znajdą w końcu drogę wyjścia z zawinionej przez siebie samych

niedojrzałości i padając nieraz, w końcu przecież nauczą się chodzić.

P] Die verspatete Nation. Uber die politische Verfiihrbarkeit burgerlichen Geistes, Stuttgart

1956. Wydanie pierwsze (Zurich-Leipzig 1935) nosiło tytuł Dos Schicksal deutschen Geistes

im Ausgang seiner burgerlichen Epoche.

Część pierwsza WILHELMINSKIE PRELUDIUM 1890-1914

Rozdział pierwszy O POSTęPIE I POKOJU

EKSPLOZJA LUDNOśCIOWA

¯yjemy w okresie przejściowym! Niemcy stopniowo wyrastają z powijaków i wkraczają w wiek

młodzieńczy. Pora już tedy najwyższa, abyśmy wyzbyli się przypadłości naszych dziecięcych.

Czas przeżywamy oszałamiający i ciekawy, czas, kiedy opinie wielkich mas ludzkich niestety

bezstronnością nie grzeszą. Nadejdą wszak dni spokojniejsze, o ile lud nasz stanowczo w

garść się weźmie, opamięta się, a obcym podszeptom nie ulegając, zaufa Bogu i zacności

troskliwego trudu swego przyrodzonego władcy.

Pragnę objaśnić to stadium przejściowe, do pewnej historii się uciekając, którą oneg-daj

zasłyszałem. Otóż słynny admirał angielski, sir Francis Drake, po znojnej, burzliwej wyprawie

wylądował był w Ameryce Centralnej; szukał wonczas innego wielkiego oceanu, którego

istnienia był pewien, choć towarzysze onych badań weń wątpili. Naczelnik plemienia, którego

uderzyła natarczywość pytań i dociekań admirała, rzekł mu: „Szukasz wielkiej wody; pójdź za

mną, pokażę ci ją". I jęli wspinać się, mimo przestróg towarzyszy, na wielką górę. Skoro tylko

utrudzeni okrutnie dotarli na szczyt, naczelnik wskazał wodną połać za nimi, a Drakę ujrzał

dzikie bałwany na morzu, które właśnie był przemierzył. Po czym naczelnik odwrócił się i

powiódł admirała za niewielki występ skalny, gdzie nagle jego zachwyconemu spojrzeniu

ukazało się opromienione złocistością wschodzącego słońca lustro wody. W dole

rozpościerał się pełen majestatycznego dostojeństwa Ocean Spokojny.

Takoż niechaj będzie i z nami! Niewzruszona świadomość Waszej dziełu memu wiernie

towarzyszącej sympatii stale nowych sił Mi przydaje, bym w pracy swej wytrwał i dalej drogą

przez nieba naznaczoną kroczył.

Nadto przepełnia Mię poczucie odpowiedzialności przed Panem naszym na wysokościach

oraz przekonanie najgłębsze, że sprzymierzeniec nasz von RoBbach und Dennewitz w

potrzebie Mię nie opuści. Tak nieskończenie wiele trudu zadał sobie dla naszej starej Marchii

i dla Domu Naszego panującego, że niepodobna przypuścić, iżby czynił tak bez celu

nijakiego. O nie, przeciwnie, Brandenburczycy, którzyście wielkości przeznaczeni — jeszcze

powiodę was dniom chwaty naprzeciw.

Są to wyjątki z mowy Jego Wysokości, cesarza i króla Prus, Wilhelma II, wygłoszonej

podczas biesiady w Landtagu prowincji brandenburskiej 24 lute-

Wilhelmiństóe preludium 1890-1914

go 1892 r.1 Za bluźnierstwo można poczytać sposób, w jaki zawłaszcza się Boga, czyniąc z

Niego wieczystego sojusznika, którego imię z uwagi na szlachetność mówiącego należałoby

pisać raczej małą literą; wydaje się też śmieszne, gdy chełpi się pracą ktoś, kto nigdy nie

umiał się zdobyć na systematyczny wysiłek2; co zaś do „dni chwały" — szydzili z nich już

świadkowie epoki. A jednak chwacki gaduła3 podbijał serca: czyż mimo całej przesady jego

słowa nie oddawały tego, co właśnie miało miejsce?

Gdy patrzymy wstecz, trudno nam, „wiedzącym lepiej", o sprawiedliwą ocenę cesarza i jego

epoki. Opinia nasza dużo silniej i bardziej jednostronnie, niż gotowi jesteśmy to przyznać,

zależy od dalszego biegu wydarzeń, a często też od przypadków. Jak stwierdził Hagen

Schulze w biografii pruskiego premiera Otto Brauna:

1 Patrz Reden des Kaisers. Ansprachen, Predigten und Trinkspruche Wilhelms II, Ernst

Johann (red.), Munchen 1966, s. 57 n. Dalsza dokumentacja mów cesarskich: Johannes

Penzler (red.), Die Reden Kaiser Wilhelms II., 4 tomy, Leipzig 1897-1913; t. 4, red. Bogdan

Krieger.

We wstępie do tomu l Penzler pisze: „Mowy cesarza wiernie oddają jego osobowość.

Uprzytomniwszy sobie, że niemal zawsze przemawia bez przygotowania, dostrzec trzeba

bogactwo treści i częstokroć prawdziwie artystyczną formę jego przemówień, które nierzadko

osiągają poziom najszlachetniejszej retoryki. Są świadectwem wysokiego mniemania o

własnym powołaniu do roli panującego, właściwego Hohenzollernom poczucia obowiązku,

lojalności wobec sprzymierzonych książąt, miłości do narodu, współczucia dla cierpiących

nędzę oraz świętego gniewu przeciw wszelkiej nieprawości, nieprawdzie, niewierności. Tedy

cokolwiek by jeszcze napisano o osobie cesarza, nic nie ukaże go nam prawdziwiej niż tych

kilka jego mów".

To ostatnie zdanie jest niewątpliwie prawdziwe przede wszystkim w sensie demaskatorskim;

słusznie pisała matka cesarza do jego babki, królowej Wiktorii: „Gdybym miała choć cień

wpływu, błagałabym Wilhelma, by nie wygłaszał więcej mów publicznych, albowiem są

okropne". (Virginia Cowles, Wilhelm der Kaiser, Frankfurt a. M. 1965, s. 148). Jako krytyczną

analizę świadka epoki warto wymienić Ludwiga Thomy Die Reden Kaiser Wilhelms II. und

andere zeitkritische Stiicke, Munchen 1965.

2 Cesarz zawsze akcentował własny etos pracy, jak choćby w przemówieniu 28 sierpnia

1903 r. w Kassel: „Poważne, ustawiczne przygotowania, jakie mogłem podjąć w Mych

studiach gimnazjalnych pod kierunkiem tajnego radcy Hinzpetera, uczyniły Mię zdolnym

wziąć na barki brzemię pracy, które z dnia na dzień cięższym się staje. A jako już wtedy

belfrowie Moi, przekonani o wielkości zadania przed nimi postawionego, wszelkich starań

dokładali, iżby każdą godzinę i minutę wykorzystując do powołania Mego Mię przysposobić,

takoż mniemam, iż przecie żaden z nich jasno tego widzieć nie mógł, jak niesłychane

brzemię trudu i jak przygniatająca odpowiedzialność na tym ciąży, kto za 58 milionów

Niemców odpowiada. Wszelako ani przez mgnienie nie żałuję czasu, który podówczas tak

trudnym mi się zdawał, i zaprawdę, rzec to mogę, iż praca i życie w pracy przepędzone Moją

drugą naturą się stary. (Die Reden Kaiser Wilhelms II., t. 3, s. 182 n).

W rzeczywistości cesarz prawie ciągle był w podróży, jakby uciekał przed regularną pracą;

marszałek dworu, Zedlitz-Trutzschler, skarżył się: „Dziewięć miesięcy podróżowania, tylko

zimowe miesiące w domu! A i tu bezustanne życie towarzyskie — skąd tedy brać czas na

skupienie myśli i poważną pracę?" (Robert graf Zedlitz-Trutzschler, ZwólfJahre am deutschen

Kaiserhof. Aufzeichnungen, Stuttgart, Berlin, Leipzig 1923, s. 230). Wyjazdy i przemówienia,

polowania — wedle informacji przekazanej prasie 31 października 1902 r., do owego

momentu Wilhelm II ustrzelił 47 443 sztuki dziczyzny — przyjęcia dworskie i rozrywki

towarzyskie wszelkiego rodzaju: Nie mam czasu na rządzenie — głosił celny berliński

dowcip.

3 Tylko w ciągu pierwszych dwunastu lat rządów, do przełomu wieków, naliczono 406

oficjalnych przemówień. „Chwackość" chętnie podkreślał sam cesarz: „Moi następcy niechaj

wiedzą, żem był chwat" — powiedział do kanclerza, księcia Bulowa, kiedy ten usiłował

złagodzić jedno z przemówień przed udostępnieniem go prasie (por. Alfred graf von

Waldersee, Denkwiirdigkeiten, H. O. Meisner (red.), 1.1, Stuttgart 1922, s. 570). Gorzko też

ubolewał po przemowie w Malborku: „Moja mowa była godna dawnych wielkich mistrzów [...]

Ci tutaj jednak każą mi mówić, jakbym nauczał historii w żeńskim liceum".

O postępie i pokój u

Parafrazując znany aforyzm Talleyranda — nie tylko zdrada jest kwestią daty, także

historyczna chwała. Wielkie postaci epoki weimarskiej są dla potomności tymi, którzy umarli

dość wcześnie, by nie ponosić współodpowiedzialności za final4.

Kiedy w 1913 r. Wilhelm II obchodził jubileusz 25-lecia rządów, wysławiano go jako „cesarza

pokoju", którego imię nosi ćwierćwiecze ciągłego i pod wieloma względami burzliwego

postępu, władcy, który być może wycisnął nawet na tym ćwierćwieczu własne piętno. Jak

zatem ocenialibyśmy go, gdyby w rzeczonym roku padł ofiarą zamachu, jak stało się to nieco

później z austriackim następcą tronu?

Postęp, którego ucieleśnieniem był cesarz, uwidacznia się w wielu wymiarach. Ażeby je

zrozumieć, warto, a nawet trzeba rzucić okiem na rozwój ludnościowy. On to bowiem stanowi

tło narodowego poczucia siły — oraz lęków, z których przez całe dziesięciolecia rodziły się

niemieckie zmory.

Od początku XIX w. na obszarze całej Rzeszy Bismarckowskiej liczba ludności wzrosła z

24,8 min (1816) do 41 min w 1871 i 67 min w 1913 r. Dla porównania: we Francji około 1800

r. żyło już 27,5 mm ludzi. Do 1870 r. liczba ta wzrosła do niespełna 40 min i aż do końca II

wojny światowej właściwie się nie zmieniła. A zatem tam, u „odwiecznego wroga", dużo

wcześniej niż w Niemczech wdrożono praktykę ograniczania urodzin, dużo wcześniej

Krockow Christian Graf - Niemcy ostatnie sto lat.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: