Johnson Paul - Historia chrzescijanstwa.pdf - Johnson Paul - ssaaggaa

Paul JOHNSON

HistoriaChrześcijaństwa

PRzekłAD:

Leszek Engelking, Magdalena Iwińska, Andrzej Kaniewski

Piotr Paszkiewicz, Jerzy Prokopiuk

Wydawnictwo Atext Gdańsk 1993

Marigold

Mojej wiernej współpracownicy

mądremu doradcy

i najlepszemu przyjacielowi

Prolog

Mija już prawie 2000 lat od chwili, kiedy narodziny Jezusa Chrystusa

dały początek łańcuchowi wydarzeń, który doprowadził do powstania wiary

chrześcijańskiej i jej rozprzestrzenienia się na całym świecie. W czasie tych dwóch

tysiącleci chrześcijaństwo być może miało większy wpływ na kształtowanie się

losu człowieka niż jakakolwiek inna filozofia instytucjonalna, ale ponieważ widać

już oznaki, że okres jego dominacji zbliża się ku końcowi, przeto nasuwa się

potrzeba dokonania retrospekcji i bilansu jego dziejów. W książce tej podjąłem

próbę dokonania przeglądu całej historii chrześcijaństwa i zawarcia go w jednym

tomie. £ączyło się to z koniecznością dokonania wielu skrótów i selekcji,

ale jednocześnie przyniosło nowe i pouczające perspektywy oraz pokazało,

jak zróżnicowane motywy chrześcijaństwa powtarzają się i modulują poprzez

stulecia. Książka ta sięga do opublikowanych rezultatów ogromnej ilości badań,

których w ciągu ostatnich dwudziestu lat dokonano nad pewną liczbą godnych

uwagi wydarzeń w historii chrześcijaństwa, i chce przedstawić znaczące fakty,

tak jak widzą je i interpretują współcześni uczeni.

jest to więc dzieło historyczne. Czytelnik jednak może zapytać: czy można

pisać o chrześcijaństwie zachowując przy tym potrzebny stopień bezstronności?

W 1913 roku Ernst Troeltsch argumentował przekonująco, że sceptycznych

i krytycznych metod badań historycznych nie da się pogodzić z wierzeniami

chrześcijańskimi i zgodziłoby się z nim wielu historyków i większość socjologów

religu. Zapewne, mamy tu do czynienia z wyraźnym konfliktem. Chrześcijaństwo

jest ze swej istoty religią historyczną. Swe prawdy opiera na historycznyeh

faktach, na które się powołuje. Jeśli fakty te się podważy, staje się niczym.

Czyż więc chrześcijanin może badać prawdziwość tych faktów z tym samym

obiektywizmem, z jakim badałby jakieś inne zjawisko? Czy można się spodzie-

wać, że wykopie grób swej własnej wierze, jeśli, jak się zdaje, tym właśnie

grożą jego badania? W przeszłości bardzo niewielu uczonych chrześcijańskich

miało tyle odwagi czy też ufności, żeby w swych badaniach kierować się

przede wszystkim nieskrępowanym dążeniem do prawdy. Niemal wszyscy

z nich wyznaczali sobie pewne granice. Jakże jednak próżne okazały się ich

wysiłki! Jakże śmieszną wydaje się w retrospekcji ofiara, jaką złożyli ze swej

uczciwości! śmiejemy się z Johna Henryego Newmana, który, aby ochronić

Historia chrześcijaristwa

swych studentów, swą kopię Wieku rozumu trzymał zamkniętą w sejfie. I czujemy

przykrość, kiedy czytamy, co biskup Stubbs, były profesor nowożytnej historii

w Oksfordzie, z triumfem opowiedział na publicznym wykładzie o swym

pierwszym spotkaniu z historykiem Johnem Richardem Greenem: "Znałem

z opisu ten rodzaj człowieka, jakiego miałem spotkać. Rozpoznałem go, kiedy

wsiadał do dyliżansu jadącego do Wells, trzymając w ręku tom Renana. Wtedy

powiedziałem sobie: "Jeśli tylko potrafię, uniemożliwię mu lekturę tej książki".

Usiedliśmy naprzeciw siebie i natychmiast wdaliśmy się w rozmowę... Później

odwiedził mnie w Navestock i ten tom Renana znalazł się w moim koszu na

śmieci". Stubbs potępił ¯ywot ]ezusa Renana nie czytając go, a w całej anegdocie

chodzi tylko o to, że przekonał Greena, aby zrobił to samo. W ten sposób jeden

historyk skorumpował drugiego, a chrześcijaństwo zostało zhańbione przez obu.

Albowiem chrześcijaństwo, utożsamiając prawdę z wiarą, musi uczyć :

- i, właściwie pojęte, rzeczywiście uczy - że jakiekolwiek manipulowanie

prawdą jest niemoralne. Chrześcijanin mający wiarę nie może bać się faktów;

chrześcijański historyk, który wyznacza badaniom jakiekolwiek granice, uznaje

granice wiary. I oczywiście niszczy także istotę swej religu, którą jest postępujące

objawianie prawdy. Toteż w moim rozumieniu chrześcijanin nawet w najmniej-

szym stopniu nie powinien być powstrzymywany od podążania za prawdą;

w istocie jest on zobowiązany do jej szukania. W gruncie rzeczy powinien on

mieć większą wolność od niechrześcijanina, którego z góry ogranicza odrzucenie

przezeń chrześcijaństwa. W każdym razie ja starałem się przedstawić fakty

z dziejów chrześcijaństwa tak prawdziwie i bez osłonek, jak tylko potrafiłem.

Resztę pozostawiam czytelnikowi.

Iver, Buckinghamshire 1975

Powstanie i ratunek

sekty Jezusa

(50 przed Chr. - 250 po Chr.)

Gdzieś w połowie I wieku naszej ery, najprawdopodobniej w ro-

ku 49, Paweł z Tarsu wyruszył z Antiochii na południe, do Jerozolimy, by

tam spotkać się z ocalałymi zwolennikami Jezusa z Nazaretu, który został

ukrzyżowany szesnaście lat wcześniej. Ta apostolska konferencja, czyli tak

zwany Sobór Jerozolimski, jest pierwszym politycznym aktem w historii

chrześcijaństwa i punktem wyjścia dla próby rekonstrukcji istoty nauk

Jezusa oraz zalążków religii i Kościoła, któremu dał początek.

Mamy dwie niemal współczesne relacje dotyczące tego soboru.

Jedną, pochodzącą z następnego dziesięciolecia, podyktował sam Paweł

w swym liście do chrześcijańskich gmin w Galacji w Azji Mniejszej.

Druga jest późniejsza i ma szereg źródeł lub relacji naocznych świadków,

zebranych w £ukaszowych Dziejach Apostolskich. Jest to uprzejme,

quasi-oficjalne sprawozdanie z dysputy w Kościele i jej zadowalającego

rozstrzygnięcia. Najpierw zajmijmy się tą drugą wersją. Opowiada

ona o tym, że w Antiochii powstał "zatarg i spó#', ponieważ "pewni

ludzie ' z Jerozolimy i Judei, całkowicie wbrew naukom Pawła, nauczali

nawróconych na chrześcijaństwo, że nie mogą być zbawieni, jeśli nie

poddadzą się żydowskiemu rytuałowi obrzezania. Wskutek tego Paweł,

jego towarzysz Barnaba i inni uczestnicy misji do pogan w Antiochii udali

się do Jerozolimy, aby naradzić się z "apostołami i starszymi".

Tu spotkali się z mieszanym przyjęciem. Przychylnie nastawiony

był "zbór oraz apostołowie i starsi', ale "niektórzy ze stronnictwa

faryzeuszów, którzy uwierzyli ' twierdzili, że Paweł się myli i że wszyscy

nawróceni nie tylko muszą zostać obrzezani, lecz także należy im

nakazać, żeby przestrzegali żydowskiego Prawa Mojżeszowego. Doszło

12 Historia chrześcijaństwa

do "długiej debaty ', po czym przemawiał Piotr, który poparł Pawła, sam

Paweł i Barnaba; dyskusję podsumował młodszy brat jezusa, Jakub*.

Zaproponował on kompromis, który przyjęto "za zgodą całego Kościoła '. #

Postanowiono posłać z listem do Antiochii Pawła i jego towarzyszy, #

a wraz z nimi miała wyruszyć delegacja z Jerozolimy. List ten miał

charakter polubowny: nawróceni nie musieli poddawać się obrzezaniu, #

lecz jedynie zachowywać pewne przepisy prawa żydowskiego dotyczące

spożywania pokarmów i obyczajów seksualnych. Zawarta w Dziejach ##

Apostolskich relacja £ukasza stwierdza, że to kompromisowe stanowisko

osiągnięto "jednomyślnie' i że kiedy decyzję tg przekazano zborowi

w Antiochii, "wszyscy uradowali się' nią. Tak więc wysłannicy z Jero-

zolimy mogli wrócić do swego miasta rozwiązawszy problem, a Paweł

ponownie podjął swą misję.

Jest to więc relacja dotycząca pierwszego soboru Kościoła, która

przedstawia uzgodniony dokument i którą można by nazwać wersją

ireniczną i ekumeniczną, mającą ukazać nową religię jako ciało mistyczne

o własnym uporządkowanym i ujednoliconym życiu, zmierzającą do

nieuchronnych i z góry wyznaczonych konkluzji. W istocie Dzieje

Apostolskie stwierdzają wyraźnie, że postanowienie soboru było zarazem

"postanowieniem Ducha świętego'. Nic dziwnego więc, że zostało

przyjgte "jednogłośnie". Nic też dziwnego, że w Antiochii "wszyscy

uradowali się zachęcającą treścią listu' z jerozolimy.

Jednakże wersja Pawła przynosi całkiem odmienny obraz. A jego

relacja nie jest jedynie relacją świadka, lecz sprawozdaniem przedsta-

wionym przez głównego uczestnika dysputy, być może jedynego, który

pojął znaczenie dyskutowanych problemów. Paweł nie chce łagodzić

sporu. Przedstawia swą sprawę ludziom, w których życiu duchowym

dominują problemy, przed jakimi stoją starsi, zgromadzeni w Jerozolimie.

jego cel nie jest ani ireniczny, ani ekumeniczny, a tym bardziej nie

dyplomatyczny. Jest on człowiekiem, który żarliwie pragnie powiedzieć

prawdę i wrazić ją niby piętno w umysły swych czytelników. W apo-

kryficznych Dziejach Pawła, napisanych być może w sto lat po jego

śmierci, zachowała się żywo tradycja tak przedstawiająca jego wygląd

* Jakub apostoł, który stał wówczas na czele Kościoła w Jerozolimie, nazywany

jest "bratem Pańskim". Interpretacja tego określenia napotyka na niemałe

trudności, ponieważ język hebrajski nie ma osobnych wyrazów na określenie

braci rodzonych i krewnych. Teksty biblijne Nowego Testamentu posługujące

się terminem "brat" nawiązują w swej treści do Starego Testamentu, w którym

określenie to wyraża nie tylko relacje między dziećmi tych samych rodziców, ale

także między dalszymi krewnymi, a nawet luclźmi należącymi do tego samego

pokolenia lub narodu. Jakub apostoł był kuzynem Jezusa (przyp. red.).

Pawstanie i ratunek sekty Jezusa 13

fizyczny: "(...) był to niski człowiek o dużej, wyrazistej głowie. Miał

krzywe nogi, ale szlachetną postawę. Miał zrośnięte brwi i duży nos. Był

to człowiek, który tchnął życzliwością". On sam stwierdza, że jego wygląd

nie rzucał się w oczy. Przyznaje, że nie był oratorem ani, przynajmniej

zewnętrznie, charyzmatycznym przywódcą. Ale autentyczne listy, które

po nim pozostały, promieniują charyzmatem wewnętrznym: znajdujemy

w nich nieusuwalne piętno potężnej osobowości, żarliwej, awanturniczej,

niestrudzonej, obdarzonej swadą; człowieka, który heroicznie walczy

o prawdę, a potem głosi ją z nieopanowanym podnieceniem, nie

bacząc na swą zdolność jej wypowiedzenia. Człowieka, z którym

niełatwo przychodzi współpracować, niełatwo też pokonać go w sporze,

zmusić do milczenia czy zawrzeć kompromis: niebezpiecznego, trudnego,

niezapomnianego człowieka, rzeczywiście tchnącego życzliwością, ale

stwarzającego potworne trudności i odmawiającego rozwiązania ich

kosztem prawdy.

Co więcej, Paweł był całkowicie pewien, że znalazł prawdę. Nie

znajdziemy u niego ani słowa o tym, jakoby Duch święty aprobował

czy nawet popierał kompromisowe rozwiązanie przedstawione przez

£ukasza. W Liście do Galatów, zanim przedstawi swą wersję soboru

w Jerozolimie, odrzuca niejako jakąkolwiek ideę soborowego systemu

kierowania sprawami Kościoła, jakiekolwiek odwoływanie się do sądów

śmiertelników zasiadających w radzie. "A oznajmiam wam, bracia - pisze

- że ewangelia, którą ja zwiastowałem, nie jest pochodzenia ludzkiego;

albowiem nie otrzymałem jej od człowieka ani mnie jej nie nauczono,

lecz otrzymałem ją przez objawienie Jezusa Chrystusa'. Toteż kiedy

dochodzi do opisania obrad soboru i ich skutków, robi to tak, jak

czuje, w surowych, konkretnych i niedwuznacznych terminach. Rada,

którą przedstawia, nie jest zgromadzeniem natchnionych charyzmaty-

ków, działających pod niezawodnym przywództwem Ducha, lecz nader

ludzką konferencją ludzi słabych i podatnych na ciosy, wśród których

tylko on ma boski mandat. Jakże, w jego oczach, mogłoby być inaczej?

Elementy żydowskie niweczyły jego misję w Antiochii, misję, którą

realizował z wyraźnego polecenia Boga, "który mnie sobie obrał, zanim

się urodziłem, i powołał przez łaskę swoją, żeby objawić mi Syna swego,

abym go zwiastował między poganami'. Aby zatem zwyciężyć Zydów

Paweł udał się do Jerozolimy, "na skutek objawienia (Bożego)". Tam

spotkał się z przywódcami chrześcijan, "którzy cieszyli się szczególnym

poważaniem", jak o nich mówi, robiąc to "na osobności'. Mężowie ci

- brat Chrystusa Jakub, apostołowie Piotr i jan - "uważani za filar#',

skłonni byli przyjąć ewangelię, jak jej nauczał Paweł, i uznać go za

apostoła i nauczyciela nauk Chrystusowych. Podzielili między siebie

14 Historia chrześcijaristwa

terytorium misyjne, "abyśmy poszli do pogan, a oni do obrzezanych".

Prosili jedynie o to, żeby Paweł zapewnił finansową pomoc gmin

greckich dla Kościoła w Jerozolimie, "czym się też gorliwie zająłem

i co starałem się wykonać'. Osiągnąwszy ten kompromis, pisze Paweł,

uważani za filary podali mnie i Barnabie prawicę na dowód wspólnot#'.

W tym sprawozdaniu nie mówi się nic o tym, żeby Paweł poczynił

jakieś ustępstwa w sprawach doktryny. Przeciwnie, skarży się on, że

dotychczas domagano się zmuszania nawróconych do obrzezania ze

względu na "fałszywych braci, którzy po kryjomu zostali wprowadzeni

i potajemnie weszli, aby wyszpiegować naszą wolność, którą mamy

w Chrystusie'. Ale, jak powiada, "ani na chwilę nie ustąpiliśmy'.

Zdecydowanie chce, "żeby prawda ewangelii u was się utrzymała".

Niestety, kontynuuje Paweł, jego pozorne zwycięstwo w Jerozolimie nie

zakończyło sprawy. "Filar#', które obiecały przeciwstawić się żydowskim

"fałszywym braciom" w zamian za wsparcie finansowe, nie zrobiły tego.

Kiedy później Piotr przybył do Antiochii, zrazu był gotów traktować

chrześcijan pochodzenia pogańskiego jako równych sobie pod względem

religijnym i rasowym i spożywać z nimi posiłki, kiedy jednak do miasta

przybyli wysłannicy Jakuba, "usunął się i odłączył z obawy przed tymi,

którzy byli obrzezani '. Piotr wyraźnie "okazał się winnym '. Paweł

powiedział mu to "otwarcie '. Niestety, inni "również postąpili obłudnie ',

nawet Barnaba "dał się wciągnąć w ich obłudę'. Paweł pisze o tym

w sytuacji, w której walka, bynajmniej jeszcze nie wygrana, trwa dalej

i przybiera na sile, a on sam robi wyraźnie wrażenie, jakby obawiał się,

że może ją przegrać.

Paweł pisze z całym zaangażowaniem, nalegając, ale jest też pełen

niepokoju. Nie godzi się on z relacją przytoczoną w Dziejach Apo-

stolskich nie tylko dlatego, że widzi fakty inaczej, lecz dlatego, że ma

o wiele bardziej radykalne wyobrażenie o ich wadze. Dla £ukasza sobór

w Jerozolimie to jedynie incydent w życiu Kościoła. Dla Pawła jest on

częścią największej walki, jaką kiedykolwiek podjęto. Kryją się za tym

dwie nie rozwiązane kwestie. ćzy Jezus Chrystus założył nową religię,

wreszcie prawdziwą? Czy, by rzecz wyrazić inaczej, był on Bogiem, czy

człowiekiem? Jeśli Paweł się obroni, narodzi się chrześcijaństwo. Jeśli

zostanie pokonany, nauki Jezusa staną się jedynie poglądami żydowskiej

sekty skazanej na zniknięcie w głównym nurcie starożytnej religii.

Aby pokazać, dlaczego analiza dokonana przez Pawła była w istocie

słuszna, a dysputa, w którą się zaangażował, stanowiła pierwszy zwrotny

punkt w dziejach chrześcijaństwa, musimy najpierw zbadać związek

judaizmu i świata w I wieku po Chrystusie. W czasach Chrystusa Repu-

blika Rzymska, która z każdym pokoleniem podwajała swe terytorium,

Powstanie i ratunek sekty ]ezusa 15

ogarnęła cały świat śródziemnomorski. Pod pewnymi względami była ona

imperium liberalnym, noszącym piętno swych początków. Była to nowa,

w istocie jedyna w swoim rodzaju zbieżność w historii świata: imperium,

które ludom swym narzuciło stabilność i wskutek tego umożliwiło

wolność handlu i komunikacji na ogromnym obszarze, jednakże nie

starało się w żaden sposób ograniczać idei ani hamować ich wymiany

i rozpowszechniania. Prawo rzymskie potrafiło być brutalne i zawsze

było bezlitosne, ale ciągle funkcjonowało na względnie ograniczonym

obszarze ludzkich działań. Wiele dziedzin aktywności gospodarczej

i kulturalnej znajdowało się poza jego zasięgiem. Co więcej, nawet

tam, gdzie działało, nie było wścibskie. Prawo rzymśkie skłonne było

przymykać oko na wiele rzeczy, jeśli nie pogwałciły go zewnętrzne

przejawy nieładu: donośne skargi, zakłócenia spokoju, rozruchy. Wtedy

ostrzegało, a jeśli jego ostrzeżenia ignorowano, wkraczało z całym

okrucieństwem, aż przywrócono spokój; potem znowu przymykało oko

na wiele rzeczy. Pod rządami rzymskimi rozsądny i przezorny człowiek,

bez względu na to, jak libertyńskie miał poglądy, mógł przetrwać

i rozwijać się, a nawet głosić swe poglądy; był to jeden z nader istotnych

powodów, dlaczego Rzym był w stanie powiększać swe terytorium

i trwać.

W szczególności Rzym był tolerancyjny wobec dwóch wielkich

filozoficznych i religijnych kultur, z którymi stykał się w środkowej

i wschodniej części świata śródziemnomorskiego: wobec hellenizmu

i judaizmu. Własna, republikańska religia Rzymu była starożytna, ale

prymitywna i nudna. Była to religia państwowa, troszcząca się o cnoty

obywatelskie i zewnętrzne obrzędy. Zarządzali nią płatni funkcjonariusze

rządowi, a jej cele i styl nie dały się odróżnić od celów i stylu państwa.

Nie poruszała serca ani nie narzucała ciężarów ludzkiej łatwowierności.

Cyceron i inni intelektualiś#ci bronili jej, powołując się tylko na to,

że przyczyniała się do zachowania dobrych obyczajów publicznych.

Oczywiście, będąc religią państwową, ulegała modyfikacjom wraz ze

zmianami form rządzenia. Z chwilą upadku republiki nowy cesarz stał się

z urzędu pontifex maximus. Imperializm był ideą wschodnią; z nim łączyło

się pojęcie quasi-boskich mocy, którymi obdarzony był władca. Toteż po

śmierci Cezara senat rzymski zazwyczaj głosował za deifikacją cesarza

przy założeniu, że odnosił on sukcesy i był podziwiany; świadkowie

przysięgali, że widzieli duszę zmarłego wznoszącą się do nieba ze

stosu pogrzebowego. Ale system łączący boskość z władzą obowiązywał

bardziej formalnie niż faktycznie, a niekiedy nawet nieformalnie. Cesarzy,

którzy za swego życia uważali się za bogów - Kaligulę, Nerona,

Domicjana - przestawano czcić, kiedy już na pewno wiedziano, że nie

Johnson Paul - Historia chrzescijanstwa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: