Łukasik Andrzej - Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze.pdf - Łukasik Andrzej - Zaqii

Andrzej Łukasik

FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKI PRZYRODNICZE

Przez filozofię przyrody rozumiem zbiór zagadnień dotyczących naj-

ogólniejszych własności przyrody, takich jak problem istnienia elemen-

tarnych składników materii (problem elementarności), natura czasu i

przestrzeni, zagadnienie prawidłowości zmian w świecie (związek przy-

czynowo-skutkowy, determinizm i indeterminizm, kauzalizm i fina-

lizm), zagadnienie nieskończoności czasowej i przestrzennej wszech-

świata, zagadnienie genezy życia i świadomości czy problem matema-

tyczności przyrody.

Do czasu powstania nauk przyrodniczych 1 powyższe zagadnienia

dyskutowane były w ramach spekulatywnej filozofii przyrody , a od-

powiednie rozstrzygnięcia w niewielkim tylko stopniu podlegały do-

świadczalnemu sprawdzeniu. Od czasów Galileusza i Newtona proble-

my te badane są przez nauki przyrodnicze, które dzięki zastosowaniu

matematyczno-empirycznej metody osiągnęły niekwestionowalne suk-

cesy w poznaniu i opanowaniu przyrody .

Jak zatem przedstawia się współcześnie status i problematyka filozofii

przyrody oraz w jakich relacjach pozostaje filozofia przyrody do nauk

przyrodniczych?

1. STATUS FILOZOFII PRZYRODY W FILOZOFII NAUKI XX WIEKU

Często można spotkać się z opinią, że jedynym zagadnieniem, co do

którego wszyscy się zgadzają, iż powinno być omawiane w wykładzie

filozofii przyrody jest problem: czy filozofia przyrody w ogóle istnieje? 2

Zdaniem niektórych myślicieli po powstaniu nauk przyrodniczych filo-

zofia przyrody straciła rację bytu.

_____________

1 Za symboliczną datę można uznać rok 1687 — publikację Philosophiae naturalis prin-

cipia mathematica Isaaca Newtona, chociaż kwestia ta jest przedmiotem kontrowersji.

Archimedes (287—212 r. p.n.e.) na przykład może być uznany za fizyka we współcze-

snym znaczeniu tego słowa.

2 Por. M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny , Znak, Kraków 2004, s. 220, s. 17.

W dwudziestowiecznej filozofii nauki można jednak stwierdzić ewo-

lucję poglądów na temat filozofii przyrody — od stanowiska przypisy-

wanego neopozytywistom, kwestionującego jakąkolwiek merytoryczną

wartość metafizyki dla nauki, przez pogląd Poppera, przyznający pew-

nym ideom metafizycznym pozytywną rolę heurystyczną w twórczości

uczonych, aż do uznania przez Kuhna i Lakatosa elementów metafi-

zycznych za istotny składnik teorii naukowych. 3

Filozofia przyrody nie została więc wyeliminowana przez nauki przy-

rodnicze, chociaż straciła rację bytu autonomiczna filozofia przyrody. 4

Współcześnie uprawiana filozofia przyrody nie może ignorować:

_____________

3 Logiczni pozytywiści twierdzili, że sensowne poznawczo (weryfikowalne) są jedy-

nie twierdzenia o świecie formułowane przez nauki empiryczne, twierdzenia metafi-

zyczne (nieweryfikowalne) są natomiast pozbawione wartości poznawczej i znajdują się

poza nauką . Według Rudolfa Carnapa metafizyka jako bezsensowna powinna być wy-

eliminowana, a jedyna funkcja, jaka pozostaje filozofii, to logiczna analiza języka nauki.

Karl R. Popper, podzielając pogląd pozytywistów, że tezy metafizyczne nie są testowalne

empirycznie (zdaniem Poppera — niefalsyfikowalne), uznał jednak, że pewne idee meta-

fizyczne (oczywiście takie, które mówią coś o przyrodzie, a więc należą do filozofii przy-

rody), jak na przykład atomizm czy matematyczność przyrody pełnią w nauce pozy-

tywną rolę , mianowicie heurystyczną. Henryk Mehlberg zauważył, że w bazie aksjoma-

tycznej teorii obok aksjomatów sprawdzalnych występują także niesprawdzalne (bo

dotyczą obiektów idealnych, takich jak gaz doskonały czy ciało doskonale sprężyste). Te

ostatnie, zgodnie z pozytywistycznym rozumieniem, mają charakter metafizyczny.

Mehlberg określił je mianem zewnętrznej bazy nauki . Thomas Kuhn umieścił elementy o

charakterze metafizycznym wewnątrz nauki. Modele ontologiczne , które mówią uczo-

nemu z jakich elementów składa się świat i w jaki sposób funkcjonuje, można zaliczyć do

filozofii przyrody. Imre Lakatos w swojej metodologii naukowych programów badaw-

czych przyjął, że twardy rdzeń teorii jest empirycznie nieobalalny , czyli jest elementem

metafizycznym (w pozytywistycznym rozumieniu) teorii empirycznej. „Rozwój

XX-wiecznej filozofii nauki — zauważa Kazimierz Jodkowski — można do pewnego

stopnia postrzegać jako stopniową rehabilitację metafizyki — od kwestionowania jakiej-

kolwiek merytorycznej jej wartości dla nauki do uznania, że stanowi ona najbardziej

istotny jej składnik” (K. Jodkowski, Filozofia przyrody jako warunek sine qua non powstania i

rozwoju nauki , [w:] „Roczniki Filozoficzne” 2005, nr 2, s. 424—427).

4 W ramach takich współczesnych kierunków filozoficznych, jak neotomizm czy fe-

nomenologia, przyjmuje się, że filozofia przyrody jest dyscypliną autonomiczną, od wy-

ników nauk przyrodniczych niezależną. Według neotomistycznej filozofii przyrody

„ wyników nauk przyrodniczych […] nie bierze się pod uwagę . Rozważa się tylko

przyjęte implicite założenia filozoficzne w podstawowych metodach nauk przyrodni-

czych” (A. G. van Melsen, Filozofia przyrody , tłum. S. Zalewski, Warszawa 1968, s. 42).

Ignorowanie wyników współczesnych nauk przyrodniczych sprawia, że filozofowie

opierają swoje koncepcje jedynie na zdrowym rozsądku i potocznym doświadczeniu lub

na pojęciach i teoriach naukowych , tyle że zdezaktualizowanych , bo ukształtowanych

przez naukę z dawnych epok. Koncepcja „nieprzecinających się płaszczyzn” (filozofii

1. wyników nauk przyrodniczych;

2. podstawowych reguł metodologicznych, wypracowanych przez

współczesną filozofię nauki; 5

3. historii filozofii i historii nauki.

Tak uprawianą filozofię przyrody można określić mianem filozofii w

kontekście nauki . Niektórzy filozofowie 6 mówią wprost o naukowej

filozofii przyrody , przeciwstawiając ją filozofii przyrody spekulatywnej.

2. FILOZOFIA PRZYRODY A NAUKA NORMALNA I REWOLUCJE

NAUKOWE

Uczony może z powodzeniem uprawiać naukę w ogóle nie interesując

się filozofią. Jeżeli już przyrodnicy wypowiadają się na temat filozofii, to

ich przekonania filozoficzne wykazują zazwyczaj wielką różnorodność

nawet wówczas, gdy uczeni ci pracują w ramach jednej teorii. Na przy-

kład fizyk zajmujący się mechaniką kwantową może być pozytywistą

(Heisenberg w młodości), idealistą subiektywnym i spirytualistą

(Eddington) albo platonikiem (Penrose). Co więcej — fizyk stosujący

formalizm mechaniki kwantowej do konkretnych zagadnień fizycznych

nie musi być zwolennikiem jakiejś określonej interpretacji tej teorii,

przyjmując — zależnie od okoliczności — raz taką, raz inną, dzięki cze-

mu może osiągać wartościowe rezultaty. 7 Filozoficzne przekonania

uczonych ulegają również ewolucji (np. Heisenberg — od pozytywizmu

do platonizmu, Einstein — od pozytywizmu do panteizmu).

_____________

przyrody i nauk przyrodniczych) mająca zabezpieczać uprawianą w ten sposób filozofię

przed konfliktem z naukami przyrodniczymi służy, jak pisze Michał Heller, za „teore-

tyczne usprawiedliwienie […] nieznajomości tych nauk” (M. Heller, Jak możliwa jest „filo-

zofia w nauce”? , [w:] idem, Szczęście w przestrzeniach Banacha , Znak, Karów 1995, s. 19).

5 Por. M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny , Znak, Warszawa 2004, s. 223.

6 Por. np. W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia , Uniwer-

sytet Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Warszawa 2005, s. 18 i n.

7 „Można nawet preferować jedną interpretację w dni robocze, a inną podczas week-

endu. Nie wolno jedynie wierzyć, że jakakolwiek interpretacja kwantowa jest Jedyną

Prawdą. Są to po prostu kule inwalidzkie naszej ograniczonej ludzkiej wyobraźni, sposo-

by uchwycenia dziwności świata kwantów, która nigdy nie znika i pozostaje poza zasię-

giem codziennego doświadczenia” (J. Gribbin, Encyklopedia fizyki kwantowej , tłum. P.

Lewiński, Wyd. Amber, 1998, s. 143).

Carl F. von Weizsäcker twierdzi nawet, w czasie nauki normalnej fi-

lozofia nie tylko nie jest potrzebna w badaniach naukowych, ale filozofii

należy unikać .

Każda nauka szczegółowa umożliwia siebie samą przez to, że nie pyta już o

prawomocność własnych założeń. […] Pracowite zapytywanie o sens i słusz-

ność tych założeń przybiera wówczas postać innego sposobu myślenia, filo-

zofii. 8

Nieprzypadkowo artykuły i monografie naukowe z dziedziny nauk

przyrodniczych w ogóle nie zawierają uwag o charakterze filozoficznym,

choć pojawiają się one często w pracach popularnonaukowych.

Filozofia staje się jednak dla uczonych niezbędna w okresach głębo-

kich przemian w nauce, czyli rewolucji naukowych w sensie Thomasa

Kuhna.

W okresie takich przejść — pisze von Weizsäcker — kiedy to rodzą się fun-

damentalnie nowe pojęcia, uczony musi filozofować, musi stawiać przy-

najmniej niektóre z tych pytań, których w okresach normalnych należy uni-

kać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są związane z powstaniem

teorii względności i teorii kwantów; ludzie, tacy jak Einstein, Planck, Bohr,

Heisenberg i inni uprawiali prawdziwą filozofię. 9

Dodajmy jednak, że stwierdzenie powyższe odnosi się jedynie do

elity uczonych, dla większości pracowników naukowych kwestie filozo-

ficzne pozostają zwykle drugorzędne.

3. FILOZOFICZNE ZAŁOŻENIA UCZONYCH

Należy wyraźnie odróżniać filozoficzne założenia czynione przez

uczonych od założeń teorii naukowych. (Oczywiście o pierwszych nale-

ży mówić jako o czynnościach, o drugich — jako o wytworach).

_____________

8 C. F. von Wiezsäcker, Jedność przyrody , tłum. K. Napiórkowski, J. Prokopiuk, H. To-

masik, K. Wolicki, PIW, Warszawa 1978, s. 33. Właśnie „niestawianie zasadniczych pro-

blemów stanowi warunek możliwości […] nauk przyrodniczych” (C. F. von Wiezsäcker,

Filozofia grecka i fizyka współczesna , M. Heller, A. Michalik, J. Życiński (red.), Filozofować w

kontekście nauki , Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1987, s. 141).

9 C. F. von Wiezsäcker, Filozofia grecka …, s. 141.

Historia nauki pokazuje, że w okresach o przełomowym znaczeniu w

pracy uczonych założenia filozoficzne odgrywają doniosłą i pozytywną

rolę (heurystyczną i uzasadniającą). Na przykład Kopernik, Kepler i Ga-

lileusz byli pod wpływem metafizyki platońsko-pitagorejskiej, co przy-

czyniło się do matematyzacji przyrodoznawstwa; Heisenberg w począt-

kowym okresie twórczości przyjmował pozytywistyczny postulat elimi-

nacji z teorii „wielkości zasadniczo nieobserwowalnych”, czego efektem

było macierzowe sformułowanie mechaniki kwantowej; dla Einsteina

prostota była istotnym kryterium selekcji teorii fizycznych.

Analiza założeń przyjmowanych przez uczonych powinna być jednak

przeprowadzana dla każdego przypadku indywidualnie przy zachowa-

niu właściwej perspektywy historycznej.

Przekonania filozoficzne uczonych mogą jednak stanowić (i niejedno-

krotnie stanowiły) przeszkodę epistemologiczną w akceptacji warto-

ściowych hipotez naukowych. Na przykład Leibniz krytykował atomizm

Newtona na podstawie a priori przyjętych zasad metafizycznych — za-

sady identyczności nierozróżnialnych, zasady racji dostatecznej i prawa

ciągłości. 10 Berkeley odrzucał atomizm z pozycji idealizmu subiektywne-

go. Macha krytyka atomizmu miała również (głównie) filozoficzny cha-

rakter. Einstein, przekonany o statycznym wszechświecie, wprowadził w

sztuczny sposób do równań pola ogólnej teorii względności stałą ko-

smologiczną, co nazwał później „największą pomyłką swojego życia”. 11

_____________

10 Por. A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fi-

zyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności , Wyd. UMCS, Lublin 2006, s. 178—

181.

11 Jeszcze bardziej negatywną rolę (jest to już sytuacja patologiczna) odgrywa filozo-

fia wobec nauki, gdy pewne tezy filozoficzne uznaje się za niekwestionowalne i w ich

świetle próbuje się oceniać teorie naukowe. Odrzucanie atomizmu i heliocentryzmu w

czasach kształtowania się nowożytnego przyrodoznawstwa wynikało głównie z nie-

zgodności tych poglądów z dogmatami teologii chrześcijańskiej, a nie z przyczyn na-

ukowych, doktryna kreacjonizmu była dla wielu uczonych powodem odrzucenia teorii

ewolucji Darwina. W czasach panowania w krajach komunistycznych filozofii marksi-

zmu—leninizmu z powodów ideologicznych odrzucano na przykład genetykę (Łysenko)

oraz pewne interpretacje teorii względności i mechaniki kwantowej. Przykładu dostarcza

M. Rozental, P. Judin (red.), Krótki słownik filozoficzny , KiW, Warszawa 1955. Czytając o

teorii względności, dowiadujemy się, że „W literaturze burżuazyjnej teoria względności

przedstawiana jest w sfałszowanej, wypaczonej postaci. […] Einstein […] dał pod wpły-

wem filozofii machistowskiej wypaczoną, idealistyczną interpretację szeregu twierdzeń

tej teorii. […] Błędy Einsteina są świadectwem tego, jak słuszna teoria fizyczna w warun-

kach ogólnego gnicia kultury burżuazyjnej zostaje wypaczona i jest wykorzystywana

przez idealizm” ( ibidem , s. 682—683). Zdaniem autorów Słownika wielu uczonych „fał-

Łukasik Andrzej - Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: