Ingarden Roman - Wstęp do fenomenologii Husserla - wyklad drugi.pdf

(196 KB) Pobierz
R.Ingarden - Wstęp do fenomenologii Husserla - wyklad drugi
W YKŁAD DRUGI
R.Ingarden,
WstępdofenomenologiiHusserla.
WykładywygłoszonenaUniwersyteciewOslo
(15wrzesień–17listopad1967),
tł.A.Półtawski,PWN,Warszawa1974,
s.3055.
ogłosił tam równieŜ artykuł o Husserlowskiej teorii Ja transcendentalnego 1 . Po drugiej
wojnieświatowejjednak.terenopanowanyzostałprzezSartre'a,MerleauPonty'egoiJean
Wahla.
WNiemczech,począwszyodlattrzydziestych,filozofiaHeideggeraijegouczniów
wyparłazupełnieHusserlaiinnychfenomenologówzjegokręgutak,Ŝestalisiętamoni
właściwie nieznani. Dzięki opublikowaniu po wojnie11 tomów spuścizny Husserla, za
czyna się wprawdzie renesans jego filozofii, nie dzieje się to jednak tak, jak moŜna by
oczekiwać. Powstaje nauka o fenomenologii, natomiast nie sięga się do Husserla po to,
aby stworzyć Ŝywą filozofię w jego duchu. Osobiście sądzę, Ŝe Husserl w sposób
radykalnyprzerósłwszystkichswoichnastępców,iŜepowagaiprecyzjanaukowaanaliz
fenomenologicznych zarówno jego własnych, jak i pierwszej generacji fenomenologów,
stoiotylewyŜejodcałejtwórczościHeideggeraijegonastępców,Ŝeosiągnięcianaukowe
Husserla,jegoprzyjaciółiuczniówniepowinnypójśćwzapomnienie.
Chciałbym zatem dostarczyć pewnych informacji o getyngeńskim kręgu
fenomenologóworazofenomenologii,,monachijskiej”.
Początki fenomenologii w Monachium są dość osobliwe. Na początku wieku
prowadził tam świetna działalność Theodor Lipps. Powstał teŜ krąg jego uczniów i
wszystko zdawało się wskazywać na to, Ŝe będzie tam działać silna szkoła Lippsa.
Jednocześniejednakpracował równieŜwMonachiumAlexanderPfander,któryniebez
przyczyny nadał swej ksiąŜce, wydanej w roku 1900, tytuł Fenomenologia woli. Kilka lat
późniejprzeniósłsiędoMonachiumMaxScheler—iwkrótcezacząłstudiowaćBadania
logiczneHusserlaiomawiaćjezgrupąmłodychprzyjaciół.Wtensposóbtworzyłosiętam
stopniowo Towarzystwo Filozoficzne, którego członkami zostali, oprócz dotychczas
wymienionych, Moritz Geiger, Johannes Daubert, Adolf Reinach, później zaś Dietrich
von Hildebrand. Pewnego dnia Daubert pojechał do Getyngi, poszedł na wykład
Husserlaizacząłznimrozmowęfilozoficzną.Byłtopoczątekbezpośrednichkontaktów
Husserla z „monachijczykami”. Po pewnym czasie Husserl odwiedził Monachium i
stosunkizaczęłysięzacieśniaćioŜywiać.
Johannes Daubert był osobliwą postacią. Zdaniem wszystkich moich przyjaciół
monachijskich, którzy mi o nim opowiadali, był on tam najmądrzejszym filozofem.
Nigdy jednak nie napisał ani słowa — i dziś nikt nie moŜe stwierdzić, co wiedział i co
zrobił w filozofii Daubert. W pewnym jednak sensie był on centralną postacią grupy
monachijskiej.
Wroku1911ukazałasięksięgapamiątkowakuczciTheodoraLippsapodtytułem
Monachijskie rozprawy filozoficzne 2 ; reprezentowani są tam Reinach, Pfander, Geiger i inni
— całe monachijskie Towarzystwo Filozoficzne. W tym czasie byli oni juŜ wszyscy
fenomenologami, Adolf Reinach zaś wkrótce habilitował się w Getyndze i następnie
WYKŁADDRUGI
22września1967
Zanim zajmiemy się bezpośrednio niektórymi zagadnieniami merytorycznymi,
pragnęjeszczepodaćpewneinformacjeopierwszymokresiefenomenologii,mianowicie
o tym, kiedy rozwijał się krąg związany z Husserlem w Getyndze, zaś nieco później
równieŜ w Monachium. Chcę to uczynić, gdyŜ znajomość owych lat, jak równieŜ
ówczesnej literatury fenomenologicznej, jest dziś na ogól dość ograniczona. Wydaje się :
jakby cały ten okres, który nazywam okresem ,,rdzennej” (originell) fenomenologii
Husserla,zniknąłdopewnegostopniazeświadomościwspółczesnej.Małyprzykład:gdy
byłem w zimie 1959 roku w Stanach Zjednoczonych, działało tam bardzo niewielu
fenomenologów. W Nowym Yorku pracowali np. Dorion Cairns. Dietrich von
Hildebrand, Aron Gurwitsch. Alfred Schutz juŜ nie Ŝył. Panował natomiast
neopozytywizm, tzw. logical positivism. Mniej więcej dwa lata temu napisał mi ktoś, Ŝe
sytuacja filozofii w USA bardzo się zmieniła, Ŝe na wielu uniwersytetach kwitnie tam
fenomenologia.Tobyłowszystko,czegosięwówczasdowiedziałem—iucieszyłemsię
tym.Przedrokiem,powizyciewOslo,udałemsiędoParyŜa.Przyjechałatamwówczas,
po drodze do Hannoveru na kongres poświecony Leibnizowi, moja dawna uczennica z
Krakowa, pani TymienieckaHouthakker. Opowiedziała mi ona, Ŝe została specjalnie
zaproszona przez pewne kolegium w Pittsburghu, by wykładać o fenomenologii, w
szczególnościzaśoHusserlu.GdybowiemmówisięwAmeryceofenomenologii,masię
na myśli Heideggera. a zatem egzystencjalizm. Husserl zaś jest prawie nieznany — jak
równieŜpodstawowezagadnieniafilozoficzne,któredoprowadziłygodofilozofii.Prawie
tasamasytuacjapanujeweFrancji.Przezfenomenologierozumianotamzarazpowojnie
tylko JeanPaul Sartre'a i MerleauPonty'ego. O tym, Ŝe wcześniej istniała we Francji
fenomenologia, prawie juŜ zapomniano. A przecieŜ od zakończenia pierwszej wojny
światowej działali tam dwaj bezpośredni uczniowie Husserla: Alexander Koyré i Jean
Kering.Koyrépodjąłiopublikowałszeregpraczzakresuhistoriifilozofii,późniejzaśz
zakresu historii nauk przyrodniczych. W latach trzydziestych wydawał powaŜne
czasopismofilozoficzne,,Recherchesphilosophiques”.Wychodziłoonoprzezszereglati
grupowało wielu filozofów zbliŜonych wówczas do fenomenologii; m.in. J. P. Sartre
1 J. P. Sartre. La transcendance de l’ego. Esquisse d'une description phenomenologique, „Recherches
philosophiques”, 1936. Przedruk w formie ksiąŜki, opatrzony wstępem, uwagami i tekstami
uzupełniającymiprzezSylvieleBon,Paris1972.
2 MünchenerphilosophischeAbhandlungen,Leipzig1911.
1
rozwinął tam nader Ŝywą działalność nauczycielską. Był zresztą znakomitym
nauczycielem, znacznie bardziej uzdolniony w prowadzeniu seminarium i znacznie
bardziejkonkretnywbezpośredniejrozmowieniŜsamHusserl.Husserlbyłdlanasstale
zbytmądry,zbyttrudny;gdyzadanomujakieśpytanie,odpowiadałrozwaŜaniem,które
zaczynało się niejako trzy kilometry wcześniej, aby dopiero na tej drodze dojść do
postawionego pytania i rozwinąć je w zespole związanych z nim zagadnień. Reinach
natomiast odpowiadał krótko i posiadał na kaŜde pytanie natychmiast gotową
odpowiedź, opatrzoną często trafnym przykładem. Posiadał wskutek tego znaczny
wpływ i uczniowie niezmiernie go Ŝałowali, gdy poległ w Belgii, w zupełnie młodym
wieku,wroku1917.
Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912, grupa filozofów otaczająca Husserla
byłajuŜwcalelicznaiŜywa.Częstochodzilionina.wspólnespacerylubjadaliwspólnie,
prowadzącŜywedyskusjeozagadnieniachfenomenologicznych.RównieŜtuistniałojuŜ
TowarzystwoFilozoficzne,naktóregoposiedzeniachomawianybyłprzezcałyrokjeden
obrany temat. Fenomenologia była dla tych młodych ludzi czymś więcej niŜ duchową
atmosferą;byłapewnegorodzajuwspólnąformąŜycia.
Trzebaterazpowiedziećcośotychludziachiichpracach.ZacznęmoŜeodgrupy
monachijskiej, która wprawdzie powstała później, ale posiadała swoje własne — róŜne
od Husserlowskiego — oblicze. Istniały równieŜ w jej obrębie rozmaite odcienie,
wszystkotojednakrazembyłofenomenologią.
NajstarszymmonachijczykiembyłAlexanderPfander:poFenomenologiiwoliukazało
sięwroku1904jegoWprowadzeniedopsychologii 3 —podręcznik,aleopartyjuŜwyraźnieo
metodę opisową. Następnie, we wspomnianej księdze pamiątkowej ofiarowanej
Lippsowi, ukazała się mała, ale szczególnie waŜna praca: Motyw i motywacja 4 . Motyw i
motywacja—topojęciapsychologiiopisowej,którerównieŜuHusserlazajmująmiejsce
pojęciaprzyczyny. Następna pracapsychologiczna, wydana wtomie I „Rocznika”Hus
serla, to Psychologia usposobień. Później interesował się Pfander równieŜ charakterologią i
przez szereg lat wydawał „Jahrbuch fur Charakterologie”, w którym ogłosił swoje
podstawy charakterologii. W roku 1921 ukazała się jego Logika 5 . Nie jest to logika
psychologistyczna, równieŜ jednak nie jest matematyczna ani w jakikolwiek sposób
algebraiczna.Jestponiekądanalitycznoopisowaistarasięopisaćtworylogiczne(pojęcia,
zdania,wnioskowania)wichstrukturzeifunkcjilogicznej.MoŜnabypowiedzieć,Ŝejest
to przede wszystkim metodologiczny opis przedmiotów logicznych. W niektórych
miejscachpracaniejestwolnaodpewnychmotywówpsychologicznych.Mowajestnp.o
„myślach”—iniebardzowiadomo,ocochodzi.Trudnorozstrzygnąć,czysątopewne
wytwory,tworylogiczne—czyteŜjakieśoperacjeświadomościowe.LogikaPfanderanie
jestteŜnapisanadośćściśle,moŜnajejpostawićszeregzarzutów.Mimotostanowiona
waŜny postęp w stosunku do sposobu, w jaki logika tego rodzaju była uprawiana, i
przynosicennewyjaśnienianiektórychtworówifunkcjilogicznych.PóźniejPfanderpo
wraca do psychologii uprawianej fenomenologicznie i w latach trzydziestych ogłasza
pracępt. Dusza człowieka 6 . WszystkieteszczegóływaŜnesądlacharakterystykizarówno
Pfandera,jakicałejgrupy.PfanderniebyłmoŜenajzdolniejszywśródnich—najzdol
niejszybyłnapewnoMaxScheler—wywarłjednaknajwiększywpływnaśrodowiskoi
podkreślał ciągle zagadnienia psychologiczne. Nie była to jednak, jak widzimy,
„psychologia bez duszy”, jak w wieku XIX, lecz właśnie psychologia uznająca dusze
ludzką.PołoŜenienaciskunazagadnieniapsychologicznebyłocharakterystycznedlacałej
grupy.Husserlzarzucałpotemmonachijczykomczęsto,Ŝeniedotarlidoautentycznych
zagadnieńfilozoficznychfenomenologii„transcendentalnej”.
Drugim filozofem działającym w Monachium był Moritz Geiger. Był nieco
młodszyodPfanderaiznanyjestprzedewszystkimzpracestetycznych,wśródktórych
wymienićnaleŜyszeregpracnatematwczucia,Fenomenologięrozkoszyestetycznej(op.cit.)
orazDrogidoestetyki. 7 Uprawiaonestetykęfenomenologicznązorientowanąsubiektywnie.
Rzecz szczególna, Ŝe prócz tego zajmował się Geiger zupełnie inną problematyką;
napisał np. Systematyczną aksjomatykę geometrii euklidesowej. 8 Przeczytałem tę ksiąŜkę z
wielkimzainteresowaniemijegoujęcieistotyiroliaksjomatówwsystemiededukcyjnym
było dla mnie, po zapoznaniu się w Getyndze z aksjomatyką Hilberta, szczególnie
interesująceisympatyczne.NiejestemjednakpowołanydoocenytejksiąŜki.
Znacznie przewyŜszał zdolnościami innych członków grupy monachijskiej Max
Scheler,któryŜyłidziałałwMonachiumprzezwielelat.Jegodorobekfilozoficzny
jest tak duŜy i waŜny, Ŝe na przedstawienie jego poglądów i ocenę jego roli trzeba by
poświęcić cały semestr. Przez wiele lat był on docentem prywatnym, w gruncie rzeczy
„prywatnym uczonym”, i Ŝył w bardzo trudnych warunkach. Dopiero ostatnie
dziesięciolecie przed swą przedwczesną śmiercią spędził jako profesor w Kolonu, gdzie
mógł rozwinąć normalną działalność akademicką. Ostatnie 15 lat Ŝycia Schelera
wypełniła niezmiernie bogata działalność pisarska na polu filozofii. PołoŜył on wielkie
zasługijakopioniernowegopodejściadozagadnieńetycznychijakotwórcanowoczesnej
antropologiifilozoficznej.JegobadaniaetycznerozwinąłdalejNicolaiHartmann.Z
prowadzonych przez kilka lat wykładów antropologii filozoficznej Schelera pozostała
tylko rozprawa O sytuacji człowieka w kosmosie 9 , same wykłady, mimo pierwotnych
oczekiwań,niezostałydotądogłoszone.Chciałbymterazpowiedziećkilkasłówotych
z getyngeńskich uczniów Husserla, którzy się u niego doktoryzowali. NaleŜy do nich
6 Alexander Pfander, Die Seele des Menschen; Versuch einer verstehenden Psychologie,
Halle1933.
7 MoritzGeiger,ZugangezurÄsthetik,Leipzig1928.
8 MoritzGeiger,SystematischeAxiomatikderEuklidischenGeometrie,Augsburg1924.
9 MaxScheler, Die Stellung des Menschen im Kosmos,„DerLeuchter”(Darmstadt)VIII:1927.
Wyd.ksiąŜkowe:Darmstadt1928.Wyd.5,München1949.
3 AlexanderPfander,EinführungindiePsychologie,Leipzig1904.Wyd.drugie1920.
4 AlexanderPfander,MotivundMotivation,w:MünchenerphilosophischeAbhandlungen,
1911. 5 Alexander Pfander, Logik, „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische
Forschung”,BdIV:1921.
2
W YKŁAD DRUGI
przede wszystkim Wilhelm Schapp. W dedykacji swej pracy doktorskiej, Przyczynki do
fenomenologiispostrzeŜenia 10 ,Schapppisze,iŜniewie,ktowłaściwiejestjejautorem,onsam
czy teŜ Husserl. KsiąŜka bowiem powstała z rozmów z Husserlem; nie umiał więc
oddzielićtego,copochodziłoodniego,cozaśodHusserla.WkaŜdymrazie—stwierdza
— nie napisał nic, czego by sam nie zobaczył. Mówię o tym dlatego, Ŝe z ksiąŜki tej
moŜna się dowiedzieć o pewnych elementach Husserlowskich poglądów na temat
spostrzeŜenia, które nie znalazły się w publikacjach Husserla. W Ideach analiza
zewnętrznego, transcendentnego spostrzeŜenia gra rolę rozwaŜań wstępnych, słuŜących
wprowadzeniuiukazaniurolifenomenologicznejredukcjitranscendentalnej.Wprowadza
todoanalizyspostrzeganianowepunktywidzeniaorazpewnemodyfikacje,którejeszcze
niepojawiająsięnapoziomierozwaŜańSchappa;uSchappanaciskspoczywanatym,co
w spostrzeŜeniu rzeczy jest bezpośrednio, naocznie dane. Po raz pierwszy zostało tam
wykazane,Ŝeniesątowyłącznietzw.jakości,,zmysłowe”(barwa,jakościdźwiękowe,ja
kości dotykowe), lecz równieŜ materiałowe określenia rzeczy; Ŝe np. w spostrzeŜeniu
wzrokowym dane są równieŜ naocznie jakości niewzrokowe, jak np. gładkość,
elastycznośćitp.;ŜezatemnieistniejewgruncierzeczyspostrzeŜenieczystowzrokowe.
Natomiast o danych wraŜeniowych, odcieniach (wyglądach), które grają później tak
waŜnąrolęw IdeachHusserla,niemawksiąŜceSchappawogólemowy.
ToujęciespostrzeŜeniaŜywebyłowśróduczniówHusserlamniejwięcejdoczasu
ukazania się Idei. MoŜe to było m.in. przyczyną pewnego zaskoczenia, jakie wywołały
wśróduczniówIdee.
Schapp nie był z zawodu naukowcem; [obok filozoficznego] miał wykształcenie
prawniczeibyłczynnyjakoadwokat.PostudiachwGetyndzeopublikowałstosunkowo
mało,m.in.ksiąŜkę Nowa nauka o prawie. 11 DopierowostatnichprawielatachjegoŜycia
ukazałasiębardzoosobliwaksiąŜka:Wplątaniwhistorie 12 .„Historie”—toróŜneprocesy,
wktórychŜyjemyiwktórych bierzemyudział,awięchistorie,któredocierajądonasz
róŜnych stron, „historie” naszych krewnych i przyjaciół, róŜnych grup społecznych, do
którychnaleŜymyiktórymsięprzeciwstawiamy,historiespołeczneipolityczne,zmianyi
prądy kulturalne itd. I oto Ŝyjemy wplątani w tę lub ową „historię” i w jakiś sposób ją
przekształcamy.KsiąŜkaskierowanajestwtymsensieprzeciwkostanowiskuHusserla,
ŜeSchappchciałbyzrezygnowaćzjegokoncepcjiistoty;wszystkobowiemzmieniasię
w historii, równieŜ my pod naciskiem historii, w które jesteśmy ,,wplątani”,
ustawiczniesięzmieniamy.Niemawnasnictrwałego,Ŝadnejstałejistoty,októrej
moŜna by, lub trzeba by, postulować naukę aprioryczną jako naukę najwyŜszą. Jest to
teza dyskusyjna, ksiąŜka jednak jest bardzo interesująca. Pozostaje ona, oczywiście, pod
wpływem Diltheya i innych heglistów, moŜe równieŜ Heideggera — ale jest bardzo
oryginalnaiŜywonapisana.PóźniejnapisałSchappjeszczeinnąksiąŜkę,Filozofięhistorii 13 ,
aleniestoijuŜonanatymsamympozornie,jesttojuŜpewiensystem.
Istnieje takŜe druga rozprawa, która wyszła z kręgu getyngeńskiego i ukazała się
równieŜ około roku 1910 i uchodzi za pracę psychologiczną. Jest to praca doktorska
Heinricha Hofmanna Badania nad pojęciem wraŜenia 14 . Punktem wyjścia jest pojęcie
wraŜenia, wówczas bardzo rozpowszechnione wśród psychologów o nastawieniu
przyrodniczym. Hofmann związany był z Georgiem Eliasem Müllerem, ówczesnym
profesorem i kierownikiem instytutu psychologicznego w Getyndze, bardzo powaŜnym
uczonym, nastawionym w swej psychologii przyrodniczo. Hofmann niewątpliwie wiele
się od niego nauczył. Psychologia Müllera była klasyczną, eksperymentalną psychologią
elementów; „wraŜenia” róŜnych rodzajów stanowiły podstawowy temat prac
instytutu.HofmannbyłjednakrównieŜuczniemHusserla.Wswejpracypostawiłsobie
zadanie:najpierwodróŜnićrozmaitepojęciawraŜeń,abynastępnieprzedostaćsięw
nurt prowadzący do teorii czy fenomenologii spostrzeŜenia zewnętrznego. W
przeciwieństwie do Schappa, który nie uznawał Ŝadnych danych wraŜeniowych,
przeprowadzaHofmannpiękneanalizysposobówwzrokowegoukazywaniasięrzeczy,w
szczególności zaś tego, co Husserl nazywa wówczas „wyglądem” (Ansicht). KsiąŜka
napisanajestbardzosugestywnieizgadzasięnietylkoztym,coHusserlnapisałwIdeach
I,leczwychodziwopisiepozaznanewówczasopisyHusserla.NatomiastHofmannnie
zajmujesiępytaniemoto,cojest—względnieniejest—„efektywnączęścią”spostrze
Ŝenia zewnętrznego, a co Husserl rozwaŜa w Ideach ze specjalnym naciskiem. Praca
Hofmanna pozwala wnioskować o tym, co wykładał Husserl przed rokiem 1912 o
spostrzeŜeniu zewnętrznym; mówiąc to nie zamierzam bynajmniej obniŜać zasług
samegoHofmanna.
Przy tym rzecz szczególna: Hofmannzaprzyjaźniony był z ówczesnym docentem
psychologii wInstytuciegetyngeńskim,uczniemG.E. Müllera,DavidemKatzem. Katz
pisałwtymsamymczasiecoHofmannksiąŜkęopartąnabadaniacheksperymentalnych,
którapóźniejukazałasiępodtytułemSposobypojawianiasiębarw. 15 Obajautorzydoszlido
tychsamychzagadnieńiumówilisię,Ŝeniebędąonichrozmawiać.Mimoto,okazałosię
w rezultacie, Ŝe ksiąŜka Katza zawiera szereg wyników eksperymentalnych zgodnych z
tym, co napisał Hofmann w swojej rozprawie o „wraŜeniach”. David Katz był
psychologiem eksperymentalnym, pozostawał jednak, oczywiście, pod wpływem
atmosferyHusserla.Dopewnychzagadnieńpodchodzionfenomenologicznie,jednakw
omawianej ksiąŜce nie widać tego wyraźnie; zaznacza się to dopiero w późniejszej jego
13 WilhelmSchapp,PhilosophiederGeschichten,Leer1959.
14 Heinrich Hofmann, Untersuchungen über den Empfindungsbegriff, „Archiv für die
GesamtePsychologie”,BdXXVI:1913.
15 David Katz, Die Erscheinungsweisen der Farben und ihre Beeinflussung durch die individualle
Erfahrung, „Zeitschrift für Psychologie”, Ergänzungsband VI VII, 1911. Wydana później pod
tytułem Der Aufbau der Farbwelt, 1930. Skrócony przekład angielski: The World of Colour, London
1935.
10 Wilhelm Schapp, Beiträge zur Phänomenologie der Wahrnehmung, Halle 1910. Wyd. 2, Halle
1925. 11 WilhelmSchapp,DieneueWissenschaftvomRecht,1930.
12 WilhelmSchapp,InGeschichtenverstrickt,Hamburg1953.
3
W YKŁAD DRUGI
pracyoświeciedotykowym 16 .Zawieraonaanalizyspostrzeganiadotykowegoitego,cow
nim jest dane. Moim zdaniem jest to piękna fenomenologiczna analiza opisowa, która
jednak przedstawiona została jako rozwaŜanie psychologiczne specjalnego rodzaju. Jest
to przykład przyswojenia sobie i rozwinięcia przez wybitnego psychologa metody
fenomenologicznegoopisu.
Bardzo waŜną rolę w fenernenologii getyngeńskiej odgrywał Adolf Reinach. Nie
zdąŜyłonogłosićwieluprac,gdyŜwmłodymwiekuzginąłwpierwszejwojnieświatowej.
PowojniewydanojegoPismazebrane, 17 obejmującewjednymtomiewszystkiejegopubli
kacje. Wśród nich moŜe najlepiej znana jest rozprawa O ta/c zwanym sądzie negatywnym
(1911).NapisałrównieŜpolemikęzteoriąprzyczynowościHume'a.NajwaŜniejszapraca
Reinacha nosi tytuł O apriorycznych podstawach prawa cywilnego i została pierwotnie
ogłoszona w pierwszym tomie „Rocznika” Husserla w roku 1913. W ułamkach
odtworzonorozprawęoruchu—znotatekdoostatniegoseminarium,jakieprowadziłw
roku 1913/14 i częściowo z protokołów tego seminarium. Pozostaje ona w związku z
paradoksami Zenona i jest próba ich przezwycięŜenia. Było to moŜe najpiękniejsze
seminarium,wjakimwswymŜyciubrałemudział.Niestety,wybuchwojnyuniemoŜliwił
dokończenietychbadań.
NajwybitniejsząuczennicąHusserlabyłaHedwigMartius,późniejConradMartius.
Doktoryzowała się ona u Husserla na wiosnę 1912 roku. Przebywała później
przewaŜnie w Monachium, pisząc tam swoje ksiąŜki. Po drugiej wojnie światowej
wykładała kilka lat na Uniwersytecie Monachijskim, Jej praca doktorska dotyczyła
epistemologicznych podstaw pozytywizmu (1912). Następna rozprawa, skierowana w
gruncierzeczyprzeciwHusserlowi,nositytułZantologiiinauki opojawianiusięrealnego
światazewnętrznego. 18 ZasadniczaczęśćtejpracyjestszczegółowąanaliząpodłoŜazmysło
wego spostrzeŜenia zewnętrznego. Autorka podejmuje próbę opisu mnogości danych
wraŜeniowych na terenie róŜnych zmysłów; wszystko to czynione jest z zamiarem
uzasadnienia pewnego rodzaju realistycznego ujęcia świata. ConradMartius nie
towarzyszyła Husserlowi w jego przejściu do transcendentalnego idealizmu. Widać to
najwyraźniej z rozdziału wstępnego omawianej rozprawy, w którym ukazany jest
fenomenautonomiibytowejświatarealnego.Dalszerozdziałyjednakpoświęconesą
analizieprezentacji„wraŜeniowej”i„zjawiskowej”(EmpfindungsundErscheinungsgegebenheit)
wdoświadczeniuzmysłowym.JesttojednaznajwaŜniejszychpracfenomenologicznych
dotyczących tej problematyki, napisana z niezwykłym talentem Ŝywego, naocznego
ukazywania konkretnych zjawisk. Do tematu charakteru bytowego świata powraca
autorka w następnej swej waŜnej rozprawie, w Ontologii realności. 19 To jest właściwie
pierwszapracafenomenologicznapoświęconaanalizomegzystencjalnym;odsłaniaona
zwielkąprzenikliwościąpewnepierwotnemomentybytoweiinnepodstawowe,
ontologiczne stany rzeczy. Niestety, obie te prace nie zostały zakończone, a pani
ConradMartiuszajęłasiępóźniejinnymizagadnieniamizdziedzinyfilozofiiprzyrodyi
metafizyki. Jej późniejsze dzieła, liczne i niewątpliwie waŜne, wychodzą juŜ poza
problematykę charakterystyczną dla Husserla i fenomenologii getyngeńskiej i nie
moŜemy ich tu omawiać. Jeszcze poniekąd do wczesnego okresu fenomenologii naleŜy
artykułConradMartiusoczasie. 20
Było oczywiście równieŜ wielu innych, spośród których mogę wymienić tylko
niektórych: Alexander Koyre, Rosjanin z Odessy — po pierwszej wojnie osiedlił się w
ParyŜu.ZacząłonstudiafilozoficzneuHusserla,niedoktoryzował sięjednakuniegoi
ukończył studia dopiero we Francji. Interesował się pierwotnie problematyką filozofii
systematycznej,późniejzająłsięhistoriąfilozofiiinapisałszeregksiąŜekztegozakresu,
np. Filozofia Jakuba Böhme, Descartes i scholastyka, Trzy wykłady o Kartezjuszu. 21 Następnie
zwrócił się ku historii nowoŜytnego przyrodoznawstwa, od Kopernika i Galileusza
zaczynając, i stał się [z czasem] wybitnym historykiem nauk przyrodniczych, bardzo
cenionymweFrancjiiStanachZjednoczonych.Fenomenologiapozwoliłamuzrozumieć
tendencjenowoŜytnegoprzyrodoznawstwa,którychniedostrzegłaphilosophyofscience.
Jean Hering, później profesor teologii w Strassburgu, był jednym z najbliŜszych
uczniówiprzyjaciółHusserlajeszczezczasówgetyngeńskich.Rozpocząłuniegopracę
doktorską na temat a priori w filozofii Hermanna Lotzego, pierwsza wojna światowa
przerwała jednak jego studia. Jako Alzatczyk, stał się po roku 1918 obywatelem
francuskimiskończyłstudiaweFrancji;pisałnastępnietylkopofrancusku.Jednakczęść
jego pracy o Lotzem ukazała się pod tytułem Uwagi o istocie, jakości idealnej i idei 22 w
czwartymtomie„Rocznika”wroku1921.Jesttoartykułoobjętościokołoczterdziestu
stron, jednak szczególnie godny uwagi jako pierwszy krok ku dalszemu opracowaniu
pojęcia istoty, wychodzący poza to, co w tej sprawie zrobił Husserl. Jak juŜ
wspomniałem,wBadaniachlogicznychHusserlbronispeciesjakoprzedmiotówszczególnego
rodzaju;nieopracowałonjednakpojęciaspecies(jakrównieŜpojęcia„ideacji”jakoaktu,w
którymspeciessąujmowane).WIdeachwprowadzaautortermin„istota”(Wesen)oraz—
równolegle—termin„zobaczenieistoty”(Wesenserschauung);niewypracowałjednakbliŜej
pojęcia tego, czym jest istota czegoś. W czasie czytania Idei w roku 1913 wszyscy
odczuliśmy dotkliwie niedojrzałość zawartej w tym dziele nauki o istocie. Było zatem
rzecząnaturalną,ŜeJeanHering,zająwszysięzagadnieniemaprioriuLotzego,starałsię.
najpierw sprecyzować nieco teorię istoty. Nawiązując do niektórych pojęć
Arystotelesa odróŜnił on „istotę” pewnego przedmiotu indywidualnego od jakości
20 HedwigConradMartius,DieZeit,„PhilosophischerAnzeiger”1927/28,H.2s.143182
orazH.4s.35490.
21 AlexanderKoyre,LaphilosophiedeJacobBoehme,Paris1929;DescartesunddieScholastik,Bonn
1923;TroisleçonssurDescartes,leCaire1938.
22 JeanHering,BemerkungenüberdasWesen,dieWesenheitunddieIdee,„Jahrbuch...”IV:
16 DavidKatz,DerAufbauderTastwelt,Leipzig1925.
17 AdolfReinach,GesammelteSchriften,Halle1921.
18 HedwigConradMartius, Zur Ontologie und Erscheinungslehre der realen Außenwelt,
,,Jahrbuch...”III;1916.
19 HedwigConradMartius,Realontologie.ErstesBuch,„Jahrbuch...”VI:1923.
1921.
4
W YKŁAD DRUGI
idealnej (Wesenheit) oraz od „idei”; starał się równieŜ określić dokładniej istotę
czegośindywidualnego.Wtensposóbotworzyłondrogędladalszychbadańnad
problematyką związaną z pojęciem istoty, badań realizowanych następnie przez
innych. Do nauki Husserla o redukcji fenomenologicznej i do transcendentalnego
idealizmuzarównoHering,jakiKoyrenastawienibylinegatywnie.
(Wreszcie pragnę tu jeszcze wspomnieć o Edith Stein. Nie wiem, czy jest ona
znana w Norwegii, po ostatniej wojnie stała się jednak bardzo znana w Niemczech i
Francji,atakŜewAmeryce,Stałasięnieoczekiwaniebardzosławna,jednakniewskutek
swej działalności filozoficznej. Pochodzenia Ŝydowskiego, około roku 1920 przeszła na
katolicyzm, następnie w roku 1933 wstąpiła do klasztoru i jako zakonnica została
aresztowana w Holandii i spalona w Oświęcimiu. Ostatnio otwarto jej proces
beatyfikacyjny. Była uczennicą Husserla i w roku 1916 doktoryzowała się u niego na
podstawie rozprawy O zagadnieniu wczucia. 23 W jesieni 1916 roku została asystentką
Husserlaipracowałaprzezkilkalatnadprzygotowaniemdodrukujegorękopisów.Tom
drugi i trzeci Idei jak równieŜ Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu wydane
zostały w oparciu o jej redakcję. W swej rozprawie doktorskiej Stein zajmuje się
zagadnieniem, nad którym pracował równieŜ Husserl i które posiada bardzo duŜe
znaczeniedlajegofilozofii;moŜnatowyraźniestwierdzićnapodstawielekturyMedytacji
Kartezjańskich Husserla. Treść tej ksiąŜki była w zasadniczym zarysie przedmiotem jego
wykładów w ParyŜu w roku 1929, opublikowana jednak została dopiero w roku 1931.
Zagadnienie wczucia włączone jest tam w całokształt problematyki idealizmu
transcendentalnego.W Ideach Iwydajesię,Ŝeporedukcjifenomenologicznej pozostaje
jednotylkoczysteEgo,mianowicie„moje”,filozofująceJa;inneEgosąjuŜ„wziętewna
wias”, podlegają redukcji, jakby naleŜały do świata realnego. Idealizm transcendentalny
przybierawtensposóbcharaktersolipsyzmu,costawiapodznakiemzapytaniatrafność
rozstrzygnięciaidealistycznego.
W ten sposób zagadnienie „wczucia” jako sposobu ujęcia innych Ja i cudzych
przeŜyć świadomych posiada dla Husserla podstawowe znaczenie. Jak wiemy, w IV i V
Medytacji zmierza on do tego, by ująć świat jako korelat Ŝyjącej we wzajemnym
porozumieniu wielościpodmiotów świadomościowych;dotego zaśkoniecznebyło wy
jaśnienie „wczucia”. RównieŜ Max Scheler pracował nad tym zagadnieniem. 24 Temat
dysertacjiEdithSteinstałzatemwcentrumzainteresowańówczesnejfenomenologii(był
równieŜ rozwaŜany przez niemieckich estetyków — Theodora Lippsa i Johannesa
Volkelta). Później Stein napisała równieŜ kilka wartościowych prac z zakresu
filozoficznych podstaw psychologii 25 . Z czasu jej pobytu w klasztorze pochodzi waŜna
ksiąŜka Byt skończony i byt wieczny, 26 która jednak stylem rozwaŜania róŜni się juŜ od
fenomenologiigetyngeńskiej.
Zainteresowanie Edith Stein podstawami filozoficznymi psychologii jest rzeczą
bardzo charakterystyczną. Jako pierwsza z fenomenologów posiadała ona wgląd w
rękopisyHusserlaimusiałasięjuŜwówczasorientować,jakieznaczeniemusiałomiećdla
Husserla odgraniczenie psychologii od fenomenologii transcendentalnej. Losy
psychologiiwfilozofiiHusserlasązresztądośćosobliwe.Najpierw,jakouczeńBrentana,
był on psychologiem opisowym. Potem przestał nim być, określił jednak swą
fenomenologię jako psychologię opisową — i to jeszcze w chwili, gdy napisał ksiąŜkę
będącąostrąkrytyką„psychologizmu”wlogice.Potemprzezdługiczaszdawałosię,Ŝej
est równieŜ zdecydowanym przeciwnikiem samej psychologii. Przez wiele lat zawsze
broniłsiętwierdząc,Ŝefenomenologianiemanicwspólnegozpsychologią.Psychologia
jest nauką wewnątrzświatową (mundan) empiryczną o pewnych szczególnych
przedmiotach w świecie, tj. o ludziach. Fenomenologia zaś nie dotyczy świata, jest
czystym badaniem transcendentalnym, w którym ma być ukazane, w jaki sposób
konstytuujesięświatrealnyjakokorelatczystejświadomości.RównieŜto,couHusserla
nazywa się psychologia racjonalną, jako nauka ejdetyczna miało być róŜne od czystej
fenomenologii,gdyŜtakapsychologiazajmujesię—lubmasięzajmować—badaniem
ideirealnychindywiduówpsychicznych,niezaśczystejświadomościiczystegoJa.
Jakkolwiek Edith Stein stoi w swej rozprawie doktorskiej na stanowisku
bardzo bliskim poglądom Husserla z jego Idei I to jednak pewne tendencje tej pracy
róŜnią się od jego postawy. Stein studiowała obok filozofii historię, germanistykę i
psychologię i interesowała się bardzo zagadnieniem stworzenia podstaw nauk huma
nistycznychtak,jakjewczasiejejstudiówtraktowałprzedewszystkimDilthey.ToteŜ
rozpatruje ona zagadnienie wczucia od razu w ścisłym związku z problematem
ugruntowania psychologii rozumiejącej i nauk humanistycznych. Dlatego teŜ rozwija w
swejdysertacjirozwaŜanie—jakpisze—,,konstytutywne”strukturyczłowiekajako
istotycielesnopsychicznoduchowej (eines leiblichseelischgeistigen Wesen).Badanieto
stanowi główny rozdział rozprawy i pozwala jej dopiero rozwaŜyć, co jest właściwie
przedmiotempoznaniaprzez„wczucie”.Onomianowiciepozwalanamodkryćcielesno
psychiczną istotę człowieka, natomiast dopiero nadbudowujące się nad wczuciem
rozumienie otwiera dostęp do ludzkiego bytu duchowego. W ten sposób mają być
stworzone podstawy psychologii rozumiejącej w sensie Diltheya oraz nauk
humanistycznych w ogóle; chodzi przy tym o psychologię, która ma istnieć i być
tworzona jako osobna nauka obok czystej fenomenologii transcendentalnej. Trzeba
przytympodkreślić,ŜeSteinwczasiepisaniaswejrozprawydoktorskiejnieznałajeszcze
rękopisówHusserla,któresłuŜyłyjejpotemjakopodstawaredakcjidrugiegotomuIdei.Z
rękopisówtychdowiedziałasięonawlatach19161918,jakbliskiebyłyjejpoglądyna
ciałoiduszęczłowiekapoglądomHusserla.Jejpróbastworzeniapodstawpsychologii
26 EdithStein,Endliches und Ewiges Sein. Versuch eines Aufstiegs zum Sinn des Seins. Edith Steins
Werke,BdII,Louvain1950.
23 EdithStein,ZumProblemderEinfühlung,Halle1917.
24 MaxScheler, Zur Phänomenologie und Theorie der Sympathiegefühle und von Liebe und Hass. Mit
einem Anhang über den Grund zur Annahme der Existenz des fremden Ich, Halle 1913. Wyd. drugie
rozszerzonept.WesenundFormenderSympathie,Bonn1923.
25 Por. Edith Stein, Beitrage zur philosophischen Begründung der Psychologie und der
Geisteswissenschaften,,,Jahrtauch...”V:1922.
5
W YKŁAD DRUGI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin