Historiozofia Stanisława Ignacego Witkiewicza(1).pdf

Historiozofia Stanisława Ignacego Witkiewicza

«The history of Stanisław Ignacy Witkiewicz»

by Robert Mołdysz

Source:

Folia Philosophica (Folia Philosophica), issue: 25 / 2007, pages: 284309, on www.ceeol.com .

Robert Mołdysz

Historiozofia

Stanisława Ignacego Witkiewicza

Rozważania nad wizją dziejów skonstruowaną przez Witkiewicza

są dziś ze wszech miar zasadne. Wiele bowiem wskazuje na to, że

jego teza o upadku kultury nie wzięła się znikąd. Że istniały powody,

by z przekonaniem głosić zbliżający się nieuchronnie koniec „kultury

duchowej”. Poglądy historiozoficzne Witkacego zasługują na analizę

już choćby z tej racji, że jeśli zawierają twierdzenia przylegające do

rzeczywistości (społecznej), to z ich treści da się wydobyć na światło

dzienne zagrożenia, których współczesny człowiek winien się spodzie-

wać. Niniejsze rozważania mają czynić zadość postulatowi łączenia

teorii z praktyką. Najpierw zrekonstruowane zostaną filozoficzno-hi-

storyczne założenia Witkiewiczowskiej koncepcji dziejów, a następnie

zarysowany będzie opis doświadczeń, które je pozytywnie weryfikują.

Na początek postawmy za S.J. Lecem pytanie:

Skąd wziął się sens, jaki wkładamy w ten cały bezsens?

Wszelka podejmowana przez homo sapiens refleksja nad dziejami

jest uwikłana w trudną do przezwyciężenia antynomię. Z jednej bo-

wiem strony, orzekając o przemijaniu i zachodzeniu w świecie ludz-

kim zmian, człowiek sytuuje się w pozycji transcendentnej wobec

zdarzeń, w pozycji zupełnie dla niego nienaturalnej — wszak sam

Robert Mołdysz: Historiozofia Stanisława Ignacego Witkiewicza

285

jest częścią poznawalnego procesu przemian dziejowych. Z drugiej

jednak strony musi przyjąć, pod groźbą kolizji z doświadczeniem, że

zmiana i przemijanie w świecie zachodzą. W przeciwnym wypadku

skazałby się na nieruchomość. Zatem pragnienie poznania prawdy

i względy praktyczne skłaniają człowieka do namysłu nad otaczającą

go rzeczywistością, w tym — rzeczywistością historyczną. Ale pozna-

nie tej rzeczywistości przysparza niemałych kłopotów. Filozoficzna

refleksja nad dziejami zawiera, w sposób bardziej lub mniej uświado-

miony, fundamentalne problemy ontologiczne i epistemologiczne, któ-

re dotyczą natury zjawisk społecznych. Myśl ludzka staje wobec

karkołomnej próby rozwiązania problemu: czy dzieje są wynikiem

działania sił materialnych czy niematerialnych? Czy są pochodną

czynników subiektywnych czy obiektywnych idei? Czy całość zjawisk

dziejowych da się zredukować do zjawisk psychicznych, czy może do

natury człowieka — jego motywów i popędów? Wreszcie, czy w namy-

śle nad dziejami można posługiwać się metodami właściwymi

naukom przyrodniczym? Historia myśli społecznej pokazuje, że na

tak postawione pytania udzielano różnych odpowiedzi. I jakkolwiek

każda „szkoła” rozwiązywała te zagadnienia w ramach własnych

założeń teoretycznych, to jednak wszystkie one dążyły i dążą do zra-

cjonalizowania rzeczywistości historycznej; do uporządkowania fak-

tów i zjawisk społecznych w harmonijną całość.

U początków rozważań nad Witkacego wizją dziejów trzeba wy-

znaczyć zakres stosowalności pojęć: „filozofia dziejów” i „historiozo-

fia”. Kwestia dotycząca typologii refleksji nad dziejami doczekała się

wielu niezależnych ujęć. Wszystkie jednak, z wyjątkiem tych, które

sprzeciwiają się formułowaniu praw historycznych 1 , dają się sprowa-

dzić do klasyfikacji, w której filozofię dziejów i historiozofię albo (1)

traktuje się jako synonimy, albo też (2) zdecydowanie od siebie sepa-

ruje. Fakt ten dobrze ilustrują dwa klasyczne stanowiska filozoficzne

wobec zagadnienia dziejów. Pierwsze stanowisko reprezentuje w filo-

zofii polskiej S. Swieżawski, który nie odróżnia historiozofii od filozo-

fii dziejów, twierdząc, że ta ostatnia może być uprawiana jako

metafizyka dziejów (historiozofia) lub jako dział antropologii filozo-

ficznej. W tym ujęciu metafizyka dziejów może powstać wyłącznie na

gruncie apriorycznej i idealistycznej filozofii. Tak określona, trakto-

wana jest jako odrębna sfera rzeczywistości. Elementów potrzebnych

do zbudowania takiej teorii mogą dostarczyć już to oparte na do-

świadczeniu nauki przyrodnicze, już to jakaś niezależna od doświad-

1 Por.: K.R. P opper: Nędza historycyzmu . Przekł. S. A m s t e r damski.

Warszawa 1999.

286

Etyka, filozofia społeczna, historiozofia

czenia, uniwersalna i niewątpliwa wiedza 2 . Natomiast filozofia

dziejów pojmowana jako dział antropologii opiera się na założeniu, że

nie istnieje żadna niezależna od człowieka rzeczywistość historyczna

i dzieje nie są niczym innym, jak tylko całą działalnością człowieka

już dokonaną 3 . Tak rozumiana filozofia dziejów może być uprawiana

na gruncie realistycznym. Jakkolwiek klasyfikacja, w której filozofię

dziejów i historiozofię się utożsamia, najczęściej występuje w lite-

raturze przedmiotu, to jednak nie jest powszechnie obowiązująca.

August Cieszkowski w Prolegomena zur Historiosophia odróżnia hi-

storiozofię od filozofii dziejów. Historiozofia to nie wiedza o prze-

szłości czy teraźniejszości, lecz wiedza, która wybiega w przyszłość,

wiedza, która stawia sobie jeden cel: przewidzieć przyszły bieg zda-

rzeń. W przekonaniu Cieszkowskiego filozofia dziejów jest zawsze re-

fleksją ex post ; kiedy wszystko już się dokonało. W tej perspektywie

filozofię dziejów da się podzielić na: aprioryczną (Hegel) i aposterio-

ryczną (Koneczny), subiektywistyczną (Dilthey) i obiektywistyczną

(Kant), indywidualistyczną (Carlyle) i uniwersalistyczną (marksiści)

itp. 4

Brak jednoznacznego nazewnictwa nie wskazuje jeszcze, iżby filo-

zoficzna refleksja nad dziejami pozbawiona była kryteriów, z których

pomocą dałoby się ją jednoznacznie wyodrębnić. Przeciwnie, każda

refleksja nad historią powszechną ma pewne właściwości jej tylko

przysługujące 5 . Przede wszystkim refleksja ta wymaga uznania ak-

sjomatu o istnieniu przemijalności i ciągłości historycznej. Ciągłość

historyczna zakłada implicite istnienie związku przyczynowego mię-

dzy „przeszłością” i „teraźniejszością” 6 . A właściwie należałoby powie-

dzieć: związku między „przeszłością” i „przyszłością”, gdyż moment

„teraz” nie istnieje 7 , skoro albo „już” był i przeminął, albo „jeszcze”

nie zaistniał.

2 Por.: S.Swieżawski: Zagadnienie historii filozofii . Warszawa 1966, s. 457.

3 Por. ibidem, s. 471—472.

4 Por.: J. Skoczyński: Koneczny. Teoria cywilizacji . Warszawa 2003, s. 19.

5 Por.: Z. Kuderowicz: Filozofia dziejów . Warszawa 1985, s. 5.

6 „Każda »teraźniejszość« — pisze F. Braudel — łączy ruchy o różnym pochodze-

niu i różnym rytmie; czas dzisiejszy wywodzi się jednocześnie z wczoraj, z przedwczo-

raj, z niegdyś”. F. B r audel: Historia i nauki społeczne: długie trwanie .W: Idem:

Historia i trwanie . Przekł. B. Geremek. Warszawa 1999, s. 60.

7 Z równą słusznością można twierdzić, że istnieje tylko „teraz”, wszak

o „przeszłości” wiemy, że przeminęła i już jej nie ma, a o „przyszłości”, która jeszcze

nie zaistniała, nie wiadomo nic. Tedy „przeszłość” epistemologicznie jest otwarta,

a ontologicznie zamknięta, „przyszłość” zaś ontologicznie jest otwarta i epistemolo-

gicznie zamknięta. Por.: J. Bańka: Ja teraz. U źródeł filozofii człowieka współczes-

nego . Katowice 1983.

Robert Mołdysz: Historiozofia Stanisława Ignacego Witkiewicza

287

Przyjęcie tezy o istnieniu relacji zwrotnej: „przeszłość — przy-

szłość”, ostatecznie rozstrzyga o możliwości uporządkowania zjawisk

społecznych w całość. W konsekwencji znaczy to, że życie ludzkie to

nie jakieś przypadkowe nagromadzenie faktów, a rzeczywistość histo-

ryczna to nie jakaś bezładna i bezkształtna „masa” zdarzeń, lecz jed-

nolity proces, który pozwala się ująć w kategorie poznawcze, jakimi

człowiek operuje. Przy czym refleksja nad dziejami, czyli taka reflek-

sja, która uznaje aksjomat o ciągłości historycznej, musi mieć

w swym założeniu coś więcej. Otóż musi każdy fakt historyczny ujmo-

wać całościowo. Tym samym nie może się zadowolić wyłącznie jego

naoczną rejestracją; kategorie czasu i przestrzeni nie wystarczają do

jego wyczerpującego opisu. Każda refleksja nad dziejami zakłada

sens (cel) dziejów oraz idealistyczną kategoryzację rzeczywistości hi-

storycznej 8 . Z tego zaś wynika, że refleksja tego typu radykalnie

sprzeciwia się takiej postawie poznawczej, która pozwala fakty histo-

ryczne ujmować jako izolowane lub — w najlepszym razie — luźno

z sobą powiązane. Do takich orientacji teoriopoznawczych należy

w pierwszym rzędzie zaliczyć wszystkie te, których korzenie tkwią

w pozytywizmie bądź które do niego nawiązują. Zaproponowany

przez ten nurt myślowy sposób pojmowania człowieka i świata nie

ma dla historiografii większego uznania, a do historiozofii odnosi się

z niechęcią. Jest tak między innymi dlatego, że zainteresowania swe

ograniczył wyłącznie do zagadnień metodologicznych i teorii języka.

Pojęciu „sens” nadał zdecydowanie logiczne znaczenie 9 .

Jak zatem rozumieć pojęcie „sens” w ujęciu historycznym? Jakie

racje przywołać, aby usprawiedliwić poszukiwanie sensu w dziejach?

Niewątpliwie refleksja nad dziejami i ich sensem nawiązuje do sta-

rożytnej idei, że narodziny, dzieciństwo, młodość, dojrzałość, starość,

śmierć to fazy cyklu życia nie tylko pojedynczych roślin i zwierząt,

lecz również całych społeczeństw, ras, i w ogóle — ludzkości 10 . Wolno

więc przypuszczać, że wnikliwa obserwacja przyrody, szczególny ro-

dzaj indukcji, jaką jest rozumowanie per analogiam oraz uwolnienie

myśli od mitologicznego pojmowania świata na rzecz ujęcia racjonal-

nego, uwarunkowały poszukiwania sensu w historii i dały im po-

czątek. Jak na ironię, pierwszy spójny projekt dziejów ludzkości nie

pochodzi jednak od niezależnie myślącego filozofa, ale od chrześcijań-

8 Por.: S. Swieżawski: Zagadnienie historii filozofii ..., s. 47—48.

9 Na przykład dla G.W. Fregego sensem zdania jest jego wartość logiczna (Praw-

da lub Fałsz). Por.: G.W. F rege: Sens i znaczenie .W: Idem: Pisma semantyczne .

Przekł. B. W olniewicz. Warszawa 1977.

10 Ta starożytna idea leży u podstaw Platońskiej interpretacji schyłku i upadku

greckich miast-państw oraz imperium perskiego.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: