Poezja powstania listopadowego.doc

POEZJA POWSTANIA LISTOPADOWEGO

Oprac. Andrzej Zieliński

1.      Powstanie Listopadowe:

-          wybuchło w nocy 29/30.11.1830 r., zakończyło się 21.10.1831 r.,

-          brak było jakiegokolwiek programu, manifestu czy deklaracji powstania,

-          zadaniem stojącym przed władzami powstania było rozpoczęcie pertraktacji z monarchą, które doprowadzić miały do zagwarantowania narodowi praw konstytucyjnych,

-          zamiary młodzieży biorącej udział w powstaniu szły przede wszystkim w kierunku odzyskania niepodległości,

-          18.12.1830r. sejm uznał powstanie za narodowe, 25.01.1831r. ogłosił detronizację Romanowów, tym samym powstanie przekształciło się w wojnę o niepodległość,

-          1.12 powstało Towarzystwo Patriotyczne, które skupiało różne postawy i poglądy, mniej lub bardziej lewicowe; reprezentanci lewicy uporczywie nazywali powstanie rewolucją, starając się dać do zrozumienia, że oprócz osiągnięć politycznych powinno przynieść również zdobycze społeczne – w tym tkwił sens hasła „rewolucji socjalnej”,

-          działania wojenne:

a)      bitwy pod Stoczkiem, Wawrem, następnie pod Grochowem (25.02.); zwycięstwa wojsk polskich w bitwach w czasie wiosennej ofensywy w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim oraz Iganiami (ostatni sukces był zasługą gen. Prądzyńskiego);

b)     akcja wojsk polskich zakończyła się klęską pod Ostrołęką (26.05.), był to moment zwrotny kampanii, część sił polskich skierowała się na Litwę, skąd przeszła później do Prus;

c)      w lipcu armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Paskiewicza zaatakowała Warszawę, po szturmie w dniach 6-7.09 stolica poddała się,

d)     we wrześniu i październiku większość wojska polskiego złożyła broń w Prusach i Austrii.

-          powstanie zakończyło się klęską militarną i polityczną, nie poddało się jednak woli cara, który domagał się kapitulacji,

-          powstanie wywarło ogromny wpływ na dzieje narodu polskiego: stanowiło niezwykle ważny etap w rozwoju świadomości narodowej, dało początek radykalizacji niektórych środowisk, stawiając przed nimi szczególnie problem reform społecznych.

2.      Życie kulturalne w czasie powstania:

-          czasopiśmiennictwo:

a)      zniesiono cenzurę, co pozwoliło na pełny rozwój różnokierunkowej publicystyki politycznej i społecznej,

b)     bujny rozkwit prasy codziennej,

c)      prasa zaczęła odgrywać znaczną rolę w walce o cele powstania

d)     obok pism już istniejących zaczęły powstawać pisma nowe, nastawione na propagandę patriotyzmu i radykalnych idei społecznych,

e)      „Nowa Polska” i „Gazeta Polska”, związane z Towarzystwem Patriotycznym; artykuły odznaczały się żarliwym rewolucjonizmem, domagano się podjęcia energicznych kroków politycznych i militarnych,

f)       na łamach „Nowej Polski” i „Gazety Polskiej” publikowali swe artykuły Maurycy Mochnacki, Józefat Bolesław Ostrowski, Adam Gurowski, Jan Ludwik Żukowski; w „Nowej Polsce” ukazywały się rewolucyjne wiersze Seweryna Goszczyńskiego.

-          teatr:

a)      teatry były jednym z najważniejszych ośrodków życia kulturalnego stolicy,

b)     na deski sceniczne powróciły zakazane dotąd sztuki, a do programu przedstawień włączano aktualne wiersze i pieśni patriotyczne,

c)      5.12 otwarto Teatr Narodowy wystawieniem sztuki Bogusławskiego Krakowiacy i Górale,

d)     publiczność brała aktywny udział w przedstawieniach, na jej żądania powtarzano fragmenty niektórych tekstów,

e)      brakowało  sztuk o tematyce patriotycznej, w ogóle nie powstawały nowe sztuki w tym zakresie,

f)       popularnością cieszyła się opera rewolucyjna Aubera Niema z Portici.

-          muzyka:

a)      rozwój życia muzycznego Warszawy, wszyscy muzycy oddali się pracy kompozytorskiej, dorabiali melodie do ogłaszanych wierszy oraz komponowali dzieła samodzielne,

b)     Józef Elsner napisał kilka marszów i pieśni, m.in. hymny Ołtarz swobody i Święta miłości kochanej ojczyzny; równocześnie tworzyli również jego uczniowie: Ignacy Feliks Dobrzański (Marsz Gwardii Narodowej i Marsz wojenny), Józef Krogulski (Mazur wojenny do słów M. Godlewskiego) oraz Józef Nowakowski; intensywną działalność rozwinął Karol Kurpiński,

c)      wydarzenia wojenne odnajdywały odbicie w utworach fortepianowych, np. Atak pod Dębem Wielkim J. Guckla, Krakusy (do słów Pola), La bataille de Grochow et Praga L. Glińskiego, Batalia pod Ostrołęką J. Kiszwaltera.

-          sztuki plastyczne:

a)      ożywienie kulturalne wyraźnie ominęło tę dziedzinę sztuki,

b)     nieliczni twórcy: Jan Feliks Piwarski (z dokumentalną wiernością odtworzył wypadki nocy listopadowej), Fryderyk Krzysztof Dietrich, Jan Nepomucen Lewicki (jego litografie ukazywały zwycięstwa wojsk polskich i uroczystości wojskowe),

c)      na emigracji tematykę powstańczą kontynuowali Józef Kurowski, Władysław Oleszczyński, Tytus Byczkowski.

-          życie literackie:

a)      ożywienie kulturalne i umysłowe ogromnie zaznaczyło się w dziedzinie literatury, na czoło wysunęła się liryka patriotyczna-ogłaszano w prasie liczne wiersze i rozpowszechniano je w postaci druków,

b)     powstał „Bard Oswobodzonej Polski” - odrębny periodyk poświęcony wyłącznie publikowaniu tekstów poetyckich,

c)      ukazały się zbiorki wierszy: Pieśni ojczyste i Guslar Gwardii Honorowej wydane przez Kazimierza Władysława Wójcickiego oraz zeszyty Ulubionych pieśni,

d)     krążyło mnóstwo wierszy satyrycznych wyszydzających szefa tajnej policji Różanieckiego, a potem głównodowodzącego armii carskiej feldmarszałka Dybicza,

e)      przybytkiem poezji były kawiarnie, najsłynniejszą była „Honoratka”.

f)       zakończyła się niemal automatycznie walka romantyków z klasykami - aktualne cele poezji przysłoniły problematykę form i stylów artystycznych,

g)     znaczenie poezji wzrosło, podobnie jak liczba twórców, a co za tym idzie-obniżył się poziom artystyczny literatury.

3.      Tradycja „pieśni niepodległej”:

-          twórczość Adama Mickiewicza: Oda do młodości została uznana przez młodzież za manifest powstania,

-          pieśni akademickie: najsłynniejszą była Cześć polskiej ziemi; tomik Guslar Gwardii Honorowej Wójcickiego zwierał wiele tego typu pieśni, np. Pieśń filaretów,

-          ożyła dawna poezja patriotyczna, pieśni wojenne i żołnierskie, czego świadectwem były liczne przedruki,

-          drukowano utwory z czasów Sejmu Czteroletniego i powstania kościuszkowskiego, zwłaszcza te głoszące hasła zgody ogólnonarodowej; ogłoszono drukiem Wiersz do narodu Jasińskiego, przypomniano publicystykę Kniaźnina, Marsz do żołnierzy Karpińskiego i utwory Woronicza; dużą rolę w reaktywowaniu tych wierszy odegrał periodyk poetycki „Bard Oswobodzonej Polski”,

-          w piśmie „Tandeciarz” drukowano satyry, przedrukowując szereg utworów, np. Przekleństwo narodu zlane na zdrajców ojczyzny,

-          przedrukowywano poezję wojen napoleońskich,

-          do Polski docierały utwory napisane pod wpływem informacji o „rewolucji” przez poetów francuskich, niemieckich, angielskich i duńskich:

a)      ogromne zasługi w tłumaczeniu miał Bruno Kiciński, on też jako pierwszy przełożył Warszawiankę Delavigne’a, który był jednak słaby, znacznie lepszy okazał się przekład Karola Sienkiewicza, który wraz z muzyką skomponowaną przez Karola Kurpińskiego znany i wykonywany jest do dziś,

b)     na wieść o kapitulacji Warszawy powstał wiersz francuskiego poety Augusta Barthélemy’ego Wzięcie Warszawy (dwa tłumaczenia: Gaszyńskiego i Goreckiego),

c)      Pułk czwarty niemieckiego twórcy Juliusza Mosena wpisywał się w tzw. „Polenlieder” – były to niemieckie utwory pisane w trakcie powstania oraz po jego upadku, kiedy rzesze emigrantów przemierzały ziemie niemieckie; jedną grupę „Polenlieder” stanowiły krótkie wiersze o charakterze wezwań, pobudek, pieśni bojowych, druga grupa to utwory o nastroju głębszym i poważniejszym, o większej wartości ideowej, traktujące sprawę polską na tle ogólnoeuropejskim,

d)     zagraniczni twórcy byli bardzo zaangażowani ideowo w sprawę polską, ton ich poezji był pełen entuzjazmu dla sprawy powstania oraz nienawiści wobec caratu, ten typ poezji reprezentują m.in.: Warszawa Grillparzera, Polonia Mosena, Upadek Warszawy Augusta Schäfera.

4.      Pieśni powstania:

-          Mazurek Dąbrowskiego z tekstem Józefa Wybickiego (powstał w 1797r.) był bardzo często parafrazowany, ale żaden tekst nigdy nie przyćmił tej Pieśni Legionów, która stała się pieśnią powstania listopadowego, w marcu 1831 r. zabrzmiała w Warszawie jako hymn narodowy,

-          Cześć polskiej ziemi wyrosła z tradycji tajnych związków studenckich, autorem był prawdopodobnie filomata Jan Czeczot,

-          Mazur Chłopickiego Słowaczyńskiego (muzyka Kurpińskiego),

-          Pieśń wojskowa napisana przez Józefa Tetmajera, która była śpiewana przez ułanów 2 pułku,

-          żołnierze armii powstańczej śpiewali często piosenki napisane przez współtowarzyszy broni: Suchodolskiego, Gaszyńskiego i Kowalskiego.

5.      Idee i tematy:

-          poezja powstańcza spełniała funkcje polityczne, miała oddziaływać w określonym duchu na czytelników i słuchaczy, była też czynnie zaangażowana w idee walki zbrojnej,

-          charakter tyrtejski: celem było wzniecanie i podtrzymywanie zapału bojowego, kształtowanie postaw patriotycznych,

-          ideą przewodnią poezji był żarliwy, aktywny patriotyzm:

a)      patriotyzm wypływał z tradycji – wszystko, co się działo było tylko dalszym ciągiem walki o niepodległość toczonej od momentu, kiedy Polska przestała istnieć jako niezawisłe państwo, nawiązywano do tradycji kościuszkowskiej,

b)     poezja powstańcza eksponowała heroiczne cechy narodowe: waleczność, śmiałość, bezgraniczne oddanie się ojczyźnie; czasem prowadziło to do przejaskrawiania tych cech, upajania się widokiem krwi czy pochwalania bezmyślnego zawadiactwa,

c)      patriotyzm wyrażał się również w haśle jedności i zgody narodowej, apelowano o przezwyciężenie wszelkich uraz i kłótni, wiersze zalecały poskromienie wad narodowych i nawrót co cnot staropolskich, poezja potępiała zdrajców, bohaterem negatywnym stał się Różaniecki jako uosobienie Polaka, który dla własnej korzyści zdradził ojczyznę,

-          powstanie miało pełnić międzynarodową rolę ukazania Polski jako siedliska wolności:

a)      żołnierz, bohater liryki, walcząc o niepodległość Polski jednocześnie przyczyniał się do zwycięstwa światowej rewolucji, wypełniał zaszczytną misję szerzenia wolności wśród innych ujarzmionych narodów,

b)     w wierszach pojawiały się motywy sojuszu wolnych ludów i wiara w braterstwo,

c)      poezja poruszała sprawy detronizacji, dawała wyraz nienawiści do władców-tyranów (np. Na dzień detronizacji Garczyńskiego),

-          kult Trzeciego Maja w poezji powstańczej świadczył, że w zakresie reform ustrojowych i społecznych twórcy nie wychodzi poza poglądy umiarkowane, brak było w ówczesnej poezji utworów na temat dążenia do przemian społecznych (w przeciwieństwie do publicystyki, gdzie ta tematyka była bardzo żywa),

-          mesjanizm, który powstał z połączenia żarliwego patriotyzmu i religijności z elementami ideologii wolnościowej, Brodziński i Garczyński głosili w swojej poezji ideę posłannictwa narodu polskiego, misję tę otrzymała Polska, ponieważ została wyróżniona przez Boga,

-          powstanie w świetle poezji:

a)      moment wybuchu powstania nie miał swego odzwierciedlenia w poezji, powszechny entuzjazm znalazł ujście w utworach sławiących męstwo i zasługi podchorążych (np. Wiwat szkoła podchorążych Tomaszewicza) oraz w wierszach skierowanych do młodzieży (np. Oda do młodzi polskiej Kowalskiego, która była parafrazą Ody do młodości Mickiewicza),

b)     kult wielkich nazwisk, szczególnie kult Chłopickiego, podziwiano jego odwagę, zasługi, potencjalne przyszłe zwycięstwa; po upadku dyktatury  stanowił koniec nadziei wiązanych z Chłopickim, poezja nie pozostała mu dłużna i sparafrazowano popularną w pierwszych dniach powstania pieśń Mazur Chłopickiego w Mazur eks-dyktatora,

c)      w poezji powstańczej momentem przełomowym stało się rozpoczęcie działań wojennych: w wierszach przewija się radość z pierwszych zwycięstw, upamiętniano nazwy miejscowości, w których toczyły się bitwy (np. Bruno Kiciński stał się piewcą walk pod Grochowem), liczne pochwały przywódców.

6.      Między klasycyzmem a romantyzmem:

-          w czasie powstania listopadowego wybór między poetykami, klasycystyczną i romantyczną, nie był najistotniejszy, utwory klasycystyczne nadał licznie powstawały,

-          klasycyzm zadomowił się w ramach tradycji romantycznej - Słowacki napisał Odę do wolności przyjmując typ liryki „pseudoklasyczny, ale mający prawo obywatelstwa w ówczesnym romantyzmie polskim” (słowa Kleinera),

-          częste występowanie ody wśród liryki powstania; panowało przekonanie  o większej przydatności klasycystycznych form i sposobów obrazowania  dla utworów o założeniach agitacyjnych, chodziło głównie o ody i poematy bohaterskie,

-          bardzo popularną, typową dla klasycyzmu, figurą stylistyczną była alegoria: personifikacje Ojczyzny, Swobody, Nadziei i Zgody lub Niezgody,

-          w wielu wierszach brzmiał patos i retoryka klasycystyczne, np. Oda do ziomków, Oda do młodzi polskiej, Oda na cześć obrońców Warszawy, Oda do Józefa Chłopickiego,

-          ślady antyczne: pojawią się Bellona i Mars, Muzy i Minerwa, Maraton i Termopile (np. Oda do Rożnieckiego),

-          bardzo ważna rola strony muzycznej utworów powstania, melodia była zrośnięta z tekstem, podobnie jak w twórczości ludowej:

a)      podkład muzyczny był dynamiczny dzięki akcentom marszowym i motywom fanfarowym,

b)     z drugiej strony pieśni powstańcze cechowała prostota melodii, harmonii i chóralnej faktury, np. Marsz za Bug skomponowany przez Ignacego Dobrzyńskiego do słów Goszczyńskiego,

c)      częstym motywem piosenek i wierszy powstańczych było pożegnanie żołnierza z dziewczyną, był to typ piosenki dziarskiej i rzewnej zarazem,

d)     skromna piosenka żołnierska, mówiąca prosto o zwykłych uczestnikach walk powstańczych wniosła do poezji elementy balladowej opowieści,

-...