ATRYBUTY ŚWIĘTYCH
Symbolika chrześcijańska jest jedną z bardziej rozległych dziedzin nauki, dotykającą wiele różnych dyscyplin. Łączy w sobie treści teologiczne z kultem ludowym, biblijne z antycznymi, historyczne z legendarnymi. Posiadając olbrzymie spektrum znaczeniowe, symbolika posługuje się jednak językiem bardzo konkretnym i posiadającym precyzyjnie określone zasady. Barwa, forma, układ, przedmiot, tekst, gest - wszystko to w odniesieniu do określonej cywilizacji, kultury i wierzeń religijnych staje się przekazem, w którym autor w mniej lub bardziej ukryty i zakamuflowany sposób podaje treści etyczne, moralne, religijne lub społeczne. Jak każdy język, również ten symboliczny posiada określoną „gramatykę” i zasady, których poznane pozwalają na zrozumienie przekazu. I nagle gesty, nabożeństwa liturgiczne, przedstawienia osób, przedmioty lub zwyczaje, a nawet budowle architektoniczne zaczynają do nas przemawiać, a my ten język zaczynamy rozumieć.
Słowo ATRYBUT pochodzi z łaciny - attribuo - przypisać przydzielić, w sensie filozoficznym oznacza istotną i pierwotną właściwość rzeczy. W sztuce oznacza przedmiot lub symbol.
W sztuce sakralnej przedmiot lub symbol, który zastępując napis, określa obrazowo przedstawianą osobę.
Wyróżnia się:
· Atrybuty indywidualne
· Atrybuty ogólne
· Atrybuty uniwersalne
Atrybuty indywidualne, określające daną jednostkę, atrybuty ogólne dotyczące pewnego typu osób np. zwój pisma albo księga, palma korona, narzędzia męczeństwa – atrybut męczenników, insygnia lub stój insygnia papieży lub biskupów, oraz atrybuty uniwersalne: nimb, aureola, rzeźbiony lub malowany baldachim będący oznaką świętości,
Atrybuty stosowano głownie z chęci wzbogacania wyrazu artystycznego tam gdzie trudno było umieścić napisy (np. w rzeźbie) lub przez wzgląd na ludzi nie znających pisma – analfabetów.
Atrybuty występowały już w sztuce przedchrześcijańskiej. Sztuka wczesnochrześcijańska posługiwała się nimi bardzo rzadko. Od V wieku stosowano je najpierw jako symbole ewangelistów, potem apostołów, jak np., klucze Piotra apostoła, a następnie innych świętych (np. Jan Chrzciciel z barankiem).
Najczęściej i najliczniej stosowano atrybuty w średniowieczu pod pływem literatury dewocyjnej, zwłaszcza złotej legendy Jakuba de Voragine, oraz żywotów świętych.
Atrybuty indywidualne:
--- mają genezę historyczną (np. klucze Piotra, naczynia z olejem Magdy Magdaleny) lub
--- maja genezę legendarną (np. czara z trucizną Jana Apostoła, smok u Świętego Jerzego), nawiązując do narzędzi męczeństwa świętych, np. miecz św. Pawła Apostoła i Macieja, złamane koło Św. Katarzyny, )
--- nawiązują do działalności świętych, interpretowanej niekiedy symbolicznie (np. sztalugi św. Łukasza, organ św. Cecylii).
Atrybuty powstawały również na podstawie dowolnej interpretacji etymologii i imion świętych (np. przedstawienie św. Dominika z psem trzymającą w pysku płonącą żagiew, jako aluzja do psa Pańskiego – canis Domini), bądź też ulegały zmianom na inne atrybuty, np. wieżę- atrybut symbolizujący męczeństwo św. Barbary, w sztuce ludowej przedstawiano jako lufę armatnią lub kopalnię.
Atrybut określa również specyficzne rysy charakteru albo cnoty przedstawianych postaci. (np. płonące serce atrybut św. Augustyna).
Poszczególni święci mogą być także wyobrażani z kilkoma atrybutami indywidualnymi i ogólnymi (koło oraz palma i korona w przedstawieniach Katarzyny ze Sieny).
Atrybut przestawiany w oderwaniu od postaci staje się symbolem (np. orzeł jest jednocześnie symbolem i atrybutem Jana Apostoła. W przeciwieństwie od sztuki zachodniej w sztuce bizantyjskiej podkreślano przedstawieniach charakter duchowy postaci to też, atrybuty odnoszące się od życia ziemskiego występują bardzo rzadko i to głównie ogólne (np. zwój Pisma lub księga).
Do nielicznych atrybutów indywidualnych należą miedzy innymi naczynia na wodę ( w przedstawieniach Kosmy i Damiana, Mari Magdaleny), natomiast Jan Chrzciciel występuje ze skrzydłami.
W sztuce bizantyjsko-ruskiej najczęściej stosowano napisy. Należy podkreślić, że znajomość atrybutów jest nieodzowna przy interpretacji chrześcijańskiej ikonografii.
Podsumowując, atrybut to cecha osoby lub rzeczy, która może wyróżniać ją spośród innych. Zwiedzając Kościoły, kaplice, miejsca sakralne, warto zwracać uwagę na sposób przedstawiania świętych. Atrybuty, z którymi przedstawiani są święci i błogosławieni, są dla nas źródłem wiedzy o ich życiu, duchowości, powołaniu, o cechach charakteru, o stanie życia itd.
Kolejność świętych i błogosławionych prezentowanych w niniejszym opracowaniu podyktowana jest kalendarzem liturgicznym Kościoła Rzymsko – Katolickiego.
św. Grzegorz ukazywany jest jako biskup rytu bizantyjskiego lub w pontyfikalnych szatach rytu rzymskiego. Czasami u jego stóp Lucyfer - symbol herezji. Jego atrybutami są: anioł, księga Ewangelii, paliusz.
św. Genowefa przedstawiana jest jako młoda mniszka lub pasterka pasąca owce. Malowana także z dwoma kluczami Paryża, zawieszonymi u pasa; ukazywana, gdy przywraca wzrok, a także ze świecą, którą - według legendy - zdmuchiwał diabeł podczas modlitwy, a anioł zapalał z powrotem. Jej atrybutami są: anioł i księga, czasza, kądziel, kij pasterski, dwa klucze, medalik, naczynie; niewidomy, którego uzdrawia; owca.
św. Edward przedstawiany jest jako wysoki mężczyzna z brodą, w królewskim płaszczu. Czasami niesie chorego. Podanie bowiem głosi, że sam brał niejednego z nich na plecy i zanosił do swojego zamku. Czasem ukazywany jako rycerz w pełnej zbroi. Jego atrybutami są: anioł, berło królewskie, kubek, miecz, pierścień, postać trędowatego.
św. Szymon przedstawiany jest najczęściej w scenie na słupie. Jego atrybutem jest bicz.
Św. Seweryn przedstawiany jest jako mnich lub pielgrzym. Jego atrybutem jest anioł i dzban na oliwę.
Św. Grzegorz ukazywany jest jako grecki biskup. Trzyma ewangeliarz.
Św. Honorata ubrana jest w tunikę. Trzyma księgę.
Św. Hilary przedstawiany jest w stroju biskupim. Jego atrybutami są: księga, laska pasterska, mitra, pióro pisarskie, piorun; smok lub wąż - symbolizujące arian.
Św. Feliks z Noli przedstawiany jest w towarzystwie anioła. Obok niego pająk - symbol roztropności, ostrożności, ocalenia - bowiem otwór studni, gdzie św. Feliks spędził kilka miesięcy, był osłonięty pajęczyną, która ochroniła go przed prześladowcami.
Św. Paweł Pustelnik przedstawiany jest w tkanej sukni z liści palmowych. Jego atrybuty: kruk, kruk z chlebem w dziobie, lew kopiący grób, przełamany chleb.
Św. Marceli przedstawiany jest w stroju papieskim. Jego atrybutami są: dyscyplina, konie przy żłobie, osioł.
Św. Antoni przedstawiany jest jako pustelnik, czasami w długiej szacie mnicha. Szczególne zainteresowanie artystów budził temat kuszenia św. Antoniego. Jego atrybutami są: jeden, dwa lub trzy diabły, diabeł z pucharem, dzwonek, dzwonek i laska, krzyż egipski w kształcie litery tau, księga reguły monastycznej, lampa, lampka oliwna, laska, lew kopiący grób, pochodnia, świnia, pod postacią której kusił go szatan, źródło.
Św. Małgorzata Węgierska, dziewica przedstawia się św. Małgorzatę w habicie dominikańskim, z królewską koroną złożoną u jej stóp, z lilią i księgą w ręce. Atrybutem jej są także stygmaty.
Św. Józef Pelczar przedstawiany jest w stroju biskupim i w mitrze.
Św. Henryk przedstawiany jest w stroju biskupim z mitrą i pastorałem. Niekiedy towarzyszy mu postać chłopa-zabójcy.
Św. Fabian jest przedstawiany w papieskim stroju pontyfikalnym lub w kapie i tiarze. Czasami z gołębiem na głowie. Jego atrybutami są: anioł z narzędziami męki, krucyfiks, miecz, palma męczeńska.
Św. Sebastian, męczennik przedstawiany jest w białej tunice lub jako piękny obnażony młodzieniec, przywiązany do słupa albo drzewa, przeszyty strzałami. Czasami u jego nóg leży zbroja. Na starochrześcijańskiej mozaice w kościele św. Piotra w Okowach w Rzymie ukazany jest jako człowiek stary z białą brodą, w uroczystym dworskim stroju. Atrybuty Świętego: krucyfiks, palma męczeństwa, włócznia, miecz, tarcza, dwie strzały w dłoniach, przybity wyrok śmierci nad głową.
Św. Agnieszkę przedstawia się z barankiem mającym nimb lub z dwiema koronami - dziewictwa i męczeństwa. Nieraz obok płonie stos, na którym ją prawdopodobnie spalono. Jej atrybutami są ponadto: gałązka palmowa, kość słoniowa, lampka oliwna, lilia, miecz, zwój.
Św. Wincenty, diakon i męczennik przedstawiany jest jako młody mężczyzna bez zarostu, ubrany w diakońskie szaty z dominującym kolorem czerwonym. W prawej dłoni trzyma kadzidło.
Ikonografia przedstawia św. Franciszka Salezego w stroju biskupim - w rokiecie i mantolecie lub w stroju pontyfikalnym z mitrą na głowie. Jego atrybutami są: gorejąca kula ośmiopłomienna, księga, pióro, serce przeszyte strzałą i otoczone cierniową koroną trzymane w dłoni.
Św. Tymoteusz przedstawiany jest w tunice lub jako biskup w liturgicznych szatach. U jego stóp leżą kamienie.
Św. Tytus przedstawiany jest w stroju biskupim. Jego atrybutem jest księga.
Św. Tomasz przedstawiany jest w białym habicie dominikańskim, w czarnej kapie i białym szkaplerzu. Jego atrybutami są: anioł, gołąb; infuła u nóg, której nie przyjął; kielich, kielich z Hostią, księga, laska, model kościoła, monogram IHS, monstrancja, pióro pisarskie, różaniec, słońce na piersiach, które symbolizuje jego Boską inspirację. Jego znakiem jest także Chrystus w aureoli.
Św. Aniela Merci Święta przedstawiana jest w habicie urszulanki z białą chustą na szyi.
bł. Bolesława Lament przedstawiana jest w habicie zgromadzenia. W dłoniach trzyma otwartą księgę.
Św. Teofila przedstawia się z okrętem, czasami z obrazem Matki Bożej.
Św. Brygida Święta przedstawiana jest w stroju opatki, w białym habicie i czarnym welonie, z pastorałem w ręku i księgą reguły zakonnej. Czasami rozdaje osełki masła. Jej atrybutami są: otwarta księga, u jej stóp krowa, pastorał ksieni, płomień nad głową, świeca w dłoni.
Św. Błażej przedstawiany jest jako biskup, który błogosławi. Atrybutami jego są; jeleń, pastorał, ptaki z pożywieniem w dziobie, dwie skrzyżowane świece, zgrzebło - narzędzie tortur
Św. Weronika przedstawiana jest z odbitym wizerunkiem twarzy Chrystusa.
Św. Agata przedstawiana jest w długiej sukni, z kleszczami, którymi ją szarpano. Atrybutami są: chleb, dom w płomieniach, korona w rękach, kość słoniowa - symbol czystości i niewinności oraz siły moralnej, palma męczeńska, obcięte piersi na misie, pochodnia, płonąca świeca - symbol Chrystusa.
Atrybutami św. Doroty są: anioł, trzy jabłka i trzy róże lub kosz z owym rajskim prezentem, a także korona, krzyż, lilia, miecz, palma męczeństwa. Św. Dorota przedstawiana jest w stroju królewskim z koroną na głowie, czasami wśród chórów anielskich.
Św. Hieronim Emiliani przedstawiany jest jako kapłan w otoczeniu dzieci. Jego atrybutami są: łańcuch na rękach - znak wyzwolenia z niewoli, złożone ręce.
Św. Apolonia przedstawiana jest z kleszczami, którymi wyrwano jej zęby. Jej atrybuty to: korona, księga, palma męczeństwa oraz stos, na którym spłonęła.
Św. Scholastyka przedstawiana jest z gołębiem. Sztuka religijna ukazuje św. Scholastykę w habicie benedyktyńskim. Jej atrybutami są: krzyż, księga, pastorał ksieni.
Św. Cyryl i Metody przedstawiani są w stroju pontyfikalnym jako biskupi greccy lub łacińscy. Czasami trzymają w rękach model kościoła. Św. Cyryl ukazywany jest w todze profesora, w ręce ma księgę pisaną cyrylicą. Ich atrybutami są: krzyż, księga i kielich, rozwinięty zwój z alfabetem słowiańskim.
Św. Juliana przedstawiana jest w długiej szacie. Jej atrybutami są: u stóp diabeł w łańcuchach, korona, księga, krzyż, lilia, miecz, palma męczeńska.
Św. Piotr Damian, biskup i doktor Kościoła przedstawiany jest jako biskup w mitrze, jako kardynał w cappa magna lub jako mnich w habicie. Atrybuty: anioł trzymający kapelusz kardynalski, cappa magna, czaszka, krucyfiks.
Św. Polikarp przedstawiany jest jako męczennik lub jako biskup.
Św. Aleksander, biskup, przedstawiany jest z rylcem w dłoni.
Św. Roman Jurajski przedstawiany jest z dyscypliną.
Bł. Karol przedstawiany jest w stroju królewskim. Jego atrybutem jest korona.
Św. Kunegunda występuje w stroju cesarskim, najczęściej z mężem św. Henrykiem. Przedstawia się ją także w habicie zakonnym trzymającą w ręku kościół.
Atrybutem św....
zadok