KSIĘGI PROROCKIE
PROFETYZM
- od grec. Profetes
Profetyzm izraelski jawi się jako coś jedynego, niepowtarzalnego w historii całej ludzkości. Prorok to rzecznik Boga naziemni. Byli to mężowie wiary, nosiciele religijnych tradycji. Dzięki prorokom dziedzictwo wiary Izraela przechodziło nienaruszone do następnego pokolenia, a jednocześnie było ono pogłębione. Prorocy byli przewodnikami Izraela w wędrówce ku Nowemu Testamentowi. Profetyzm ma długą historię, która stanowi integralną część religiologii i historii Starego Testamentu. Historia profetyzmu nie pokrywa się treścią i zakresem z przekazywanymi w Starym Testamencie księgami poszczególnych proroków. Po wielu prorokach nie została spuścizna literacka. Księgi biblijne nie zawierają opisu powstania profetyzmu i jego rozwoju, podkreślają jedynie znaczenie profetyzmu dla historii zbawienia. Profetyzm, rozumiany szeroko, nie jest zjawiskiem tylko izraelskim. Na Wschodzie, zwłaszcza w Mezopotamii, istnieli ludzie przemawiający w imieniu różnych bóstw. W żadnym ze starożytnych środowisk profetyzm nie miał tak wielkiego znaczenia jak w Izraelu. O istnieniu proroków pozabiblijnych dowiadujemy się z samej Biblii - 1Sm 6, 2-9 – o filistyńskich przepowiadaczach przyszłości, 1Krl 18,19-40 – o publicznych wystąpieniach proroków Baala i Aszery. O tego rodzaju prorokach czytamy też w 2Krl 10,19 i Jer 27,9. W odróżnieniu od proroków Izraela, prorocy pozabiblijni zapowiadają często wydarzenia czysto naturalne, dotyczące króla, kapłanów, nie obejmują nigdy całego narodu, nie ma ani gróźb, ani pocieszeń.
GENEZA PROFETYZMU IZRAELSKIEGO
Najstarsze opisy pochodzą z III w. Stary Testament przekazał ślady dwóch typów profetyzmu, jakie istniały przed ustanowieniem monarchii:
1 – roe (widzący)
2 – nabi (prorok)
Ad.1) roe (patrzeć, widzieć, oglądać). Instytucja proroka „roe” wywodzi się z kultury Nomadów. W najdawniejszych czasach tzw. widzącym był zapewne patriarcha. Prorocy widzący przekazywali polecenia Boże ze snu lub widzeń. Zapowiadali przyszłość i objawiali rzeczy ukryte o charakterze religijnym lub dotyczące życia codziennego (1 Sm 9,6-9). Wśród proroków roe wyróżnimy:
- Debora - zwana prorokinią, pełniła ona funkcję sędziego, a zarazem miała tytuł matki w Izraelu (Sdz 4,4; 5, 7);
- Samuel – posiadał funkcję kapłańską, funkcje widzącego i sędziego.
Instytucja proroka „widzącego” istnieje jeszcze za Dawida. Pewne cechy tego typu proroka posiada Natan. Formalnie „widzącym” jest też Gadel. Instytucja proroków widzących rozwijała się początkowo samodzielnie i była związana z historią narodu.
Ad.2) nabi (prorok, nazwa przyjęła się potem jako określenie całego profetyzmu izraelskiego w ogólności). Nurt ten związany jest z kultura osiadłą. Prorocy tego typu byli związani ze świątynią, są często na dworze królewskim. Ich cechą charakterystyczna jest rozwinięta ekstaza prorocka. Swoje posłannictwo wyrażają za pomocą wyroczni prorockiej – krótkie wypowiedzi.
OKRES MONARCHII (X-IXw BC)
Wczasach monarchii oba te nuty zlały się. Wśród postaci indywidualnych wyróżnia się proroków słowa, bez spuścizny literackiej i proroków – autorów ksiąg biblijnych.
Do pierwszej grupy, oprócz Dobory i Samuela, należą Eliasz i Elizeusz
ELIASZ – żył w Państwie Północnym (izraelskim) za czasów króla Ahaba i Ohozjasza (IX w. BC)
- reprezentuje typ proroka wędrującego, nie wiązał się z żadną grupą prorocką
- cechuję go wielka gorliwość religijna
- nawiązuje do niego Nowy Testament – Łk 4,25n; Rz 11,2-4; Jk 5,17n; Ap 11,5
- przeciwstawiał się próbom Ahaba zmierzającym do połączenia kultu religii kananejskiej z izraelską. Jego walka z kultem Baala uwydatniała moc i władzę jedynego Boga.
- Przeciwstawiał modlitwy proroka zabiegom przepowiadaczy na górze Karmel – 1Krl 18,19-40
ELIZEUSZ – prowadzi osiadły tryb życia, w sposób szczególny mówi o nim 2Krl 3, 4-27. 9,1-10. 13,14-21
- tworzy własną wspólnotę prorocką, występując jednocześnie na dworze królewskim. 2Krl 3,11 mówi o wyprawie wojennej króla Jorama przeciw Moabowi, której towarzyszy Elizeusz. Elizeusz zajmuje się oprócz działalności prorockiej również polityczną, jest współautorem obalenia dynastii Omriego i wprowadzenia na tron króla Jehu (2Krl 9,1-10)
- przynależy do proroków, którzy przejęli i złączyli tradycyjne formy profetyzmu roe(widzącego) i nabi (proroka)
W okresie monarchii są też grupy prorockie odpowiadające pierwotnym ekstatycznym nabim. Ich występowanie datuje się od początków Samuela do panowania Ahaba (IXw. BC). Prorocy ci skupiali się przy świątyniach, gdzie odprawiali formy kultu, śpiew, religijny taniec (1 Krl 25, 1-3). Opisy z 1 i 2 Sm wskazują na zbiorową ekstazę tych proroków, była ona skutkiem działania ducha Jahwe. Prorok w ekstazie zachowywał się inaczej, łączył entuzjastyczny śpiew z okrzykami itp. (1Sm 10,9; 1Krl 22,10; 22,12). Stan takiego uniesienia udzielał się często innym, całej wspólnocie. Z tych grup w okresie monarchii utworzyła się instytucja proroków, która za cel życia obrała pełnienie funkcji prorockich. Niektórzy bardziej znani prorocy nie akceptowali ich. Grupy prorockie miały własne misje i zlecenia otrzymywane od Pana (1Krl 20,35n;I Krl 22, 35-42). Sam prorok Elizeusz był zwierzchnikiem jednej z takich grup. W okresie monarchii stanowili oni oddzielny stan, obok mędrców, kapłanów i innych warstw społecznych (Oz 4,4n; Mich 3,11). Prorocy są duchowymi przywódcami Izraela. Ten stan prorocki nazywano „synami prorockimi” i nie oznaczało to, że są oddzielna grupą prorocką, ale określało to całe zrzeszenia prorockie. Zrzeszenia udzielały porad, zapowiadały przyszłe wydarzenia(1Krl 11,29). Zrzeszenia miały przywódcę zwanego panem lub ojcem. Niektórzy prorocy wiedli życie rodzinne, utrzymując się z jałmużny (2Krl 4,1). Za czasów Samuela charakterystycznym ich strojem był płaszcze ze skór zwierząt i pas na biodrach. Odmienna kategorię proroków zrzeszonych stanowili prorocy nadworni, którzy zapowiadali koniec bitwy. Zrzeszenia odegrały rolę religijna i polityczną.
Prorocy byli zdecydowanymi zwolennikami tradycji izraelskich i jahwizmu, występowali otwarcie przeciw bałwochwalstwu i prorokom pogańskim, co stawało się niejednokrotnie przyczyną ich prześladowań. Profetyzm izraelski pomimo wielu punktów stycznych z profetyzmem krajów ościennych Izraela, ma wiele cech oryginalnych. Prorocy izraelscy odznaczają się powaga Słowa Bożego i są pewni swego powołania. Istnieje też silny związek profetyzmu z Bogiem narodowym Jahwe. Prorocy izraelscy mają pełniejsze poznanie religijne, co rzutuje na postawę etyczną i gorliwość głoszenia wizji prorockiej. Przyjęte od krajów sąsiednich formy i formuły otrzymują w Izraelu treść zupełnie nową, podporządkowaną jednemu Bogu i kierującą ku określonym celom religijnym. Pełnienie funkcji prorockiej napotykało niejednokrotnie na trudności, ze względu na pogańskie wpływy, przede wszystkim wpływ kananejski na kształtowanie poglądów i postaw Izraela, który nie zawsze chciał słuchać proroków. Z drugiej strony czasami sami prorocy byli niekiedy podmiotem nadużyć, niekiedy głoszenia wypaczonych idei. Pojawiali się fałszywi prorocy, którzy głosili Słowo bez powołania, o nich wspomina zwłaszcza Jer14, 13-14. Terminologia hebr. nie zna specjalnego terminu na określenie proroka fałszywego, dopiero Septuaginta wprowadza rozróżnienie między prorokiem fałszywym i prorokiem prawdziwym słowem pseudoprofetyzm. Jak odróżnić proroków fałszywych od prawdziwych? Sam prorok odróżnia swoje myśli od Słowa Jahwe. Dlatego też ocena proroków fałszywych w Starym Testamencie jest bardzo surowa. Iz 9,14, Jer 5,31. Sprawdzianem prawdziwości proroków jest:
- osobista świadomość misji prorockiej, poparta chęcią mówienia w imię Pana, niezależnie od skutków głoszenia tejże misji,S.T.zna przypadki cierpień i śmierci proroków w imię Pana 1Krl 19,10; Jer 11,18.
- innym sprawdzianem prawdziwości proroka jest zgodność głoszonej nauki z nauką wielkich postaci prorockich
- świętość życia Jer 23,14,
- bezinteresowność,
- znaki – nadzwyczajne wydarzenia, które wykluczały interwencję ludzką Iz 7,11; 2Krl, 20, 8n.
SPOSÓB OTRZYMYWANIA OBJAWIENIA BOŻEGO PRZEZ PROROKÓW
O objawieniu czy też natchnieniu do mówienia w imię Boga dowiadujemy się na podstawie wypowiedzi samych proroków. Prorocy mówią o Duchu Bożym, który stanowi siłę wiodącą, wzmacnia, ożywia i uzdalnia człowieka do prowadzenia nowego życia, podporządkowanego planom Boga.
Powołanie prorockie – to najważniejszy moment w życiu proroka. Niektórzy opisują je bardzo dokładnie, udowadniając autentyczność swej misji. Powołanie odbywa się w różny sposób, często łączy się z wizją lub pierwszym objawieniem udzielonym prorokowi. Powołanie prorockie zakłada misję Jahwe, Pan Bóg wybiera i przeznacza do wykonania określonego zadania w jego zbawczych planach. Powołanie zakłada przemianę wewnętrzną człowieka, obejmuje jego rozum i serce. Okoliczności powołania mogą być różne, podobnie jak i sama odpowiedź proroka. w sposób prosty przedstawia swe powołanie prorok Amos, Am 7,15. Podobną relację o swym powołaniu przekazuje Ozeasz - Oz 1,2n. Bardzo uroczysty charakter ma wizja związana z powołaniem Izajasza, Iz 6. Inny opis powołania u Jeremiasza, Jer 1,7. Prorok Ezechiel otrzymuje misję prorocką w sposób symboliczny, Ez 3,1-3. Odpowiedzią proroka na powołanie Boże jest posłuszeństwo i głęboka wiara. Pełnienie misji prorockiej wymaga wielu wyrzeczeń osobistych umartwień. Np. Jer 16, 1-3, zakaz zakładania rodziny. Powołanie jest stałe i nieodwołalne, Jer 20,9.
WIZJE PROROCKIE
Są dwa typy objawień prorockich:
1 – obrazowe (wizje)
2 – pozawizualne (słowo słyszane)
„Słowo Jahwe” nie oznacza zawsze, że chodzi o drugi typ objawień. Wyraz hebr. dabar ma znaczenie szersze niż dzisiaj, nie ogranicza się tylko do zasłyszanego słowa. W języku prorockim oznacza ono objawienie jako takie. Ponad to, oba typy objawień nie stanowią form odrębnych, ale łączą się i przenikają. Doświadczenie subiektywne i obiektywne stanowi jedność, odmiennie niż w kulturze europejskiej, toteż w wielu przypadkach niemożliwe jest stwierdzenie, w jaki sposób prorok „widział”. Jednakże niektóre wizje, nie mające odpowiednika w rzeczywistości (Iz 6;Ez 37), zaliczamy do czysto subiektywnych. Wizje te stają się częstsze w miarą zbliżania się do okresu apokaliptyki, szczególnie u Ezechiela i w księdze Daniela. Skrajnie niewłaściwą rzeczą byłoby doszukiwanie się u proroków tylko doświadczeń obiektywnych lub odwrotnie, traktowanie proroków jako wizjonerów, którzy posiadają w sobie wyłącznie abstrakcyjny świat myśli. Prorok żyje w określonym środowisku, choć pod wpływem Ducha Bożego widzi rzeczy, jakich inni ludzie nie dostrzegają – nazywamy to wizją. Prorocy często wspominają o widzeniach, czy o pewnych obrazach oglądanych wizji (Lb 12, 6). Często trudno określić z jaką wizją mamy do czynienia, obiektywną (zewnętrzną), czy jeszcze inną, gdyż prorocy używają pojęć nieprecyzyjnych, jak „widzieć słowo”, „słyszeć wizję” (Iz 2,1-5; Jer 23,18).
Wydaje się jednak, że wizje prorockie możemy podzielić na 3 grupy:
1.) wizja zewnętrzna (obiektywna) – chodzi o jakiś przedmiot zewnętrzny, istniejący poza samym prorokiem lub o wrażenie wywołane przez Boga w jego zmysłach (Wj 3,1n; Dn 5,1n);
2.) wizja wyobrażeniowa (subiektywna) – polega na przekazaniu prorokowi nowych wyobrażeń lub też na nowym zestawieniu wyobrażeń znanych (Iz 6,1-3);
3.) wizja umysłowa (intelektualna) – chodzi o wywołanie pojęć zmysłowych bez wpływów zmysłów. To najdoskonalszy rodzaj wizji – w wizji umysłowej Bóg wprowadza tu nowe pojęcia do umysłu lub też wywołuje w umyśle nowy (Am 3,7; Ez 12,21).
Niektórzy egzegeci sądzili, że wizja jest wyrazem ekstazy – czyli zjawiska naturalnego, zachodzącego w psychice człowieka, spowodowanego intensywną koncentracją umysłu i wyobraźni, i rzeczywiście, niektóre stany duchowe proroków można by uznać za ekstatyczne (Jer 20,7-9). Jakkolwiek należy zauważyć, że mimo pewnych oznak ekstatycznych (np. utrata sił, drżenie ciała), prorocy nie utracili pełnej świadomości ani nie dostawali umniejszenia działalności władz duchowych. Nie ma też oznak stanów patologicznych, jak to ma miejsce w przypadku niektórych sekt. Ekstaza jako zjawisko psychiczne nie wskazuje bezpośrednio na interwencję Bożą, ale jej nie wyklucza. Stany ekstatyczne u proroków należy uznać za coś drugorzędnego i dodatkowego.
SEN PROROCZY
O możliwości snu prorockiego jest wyraźnie mowa w Lb 12, 6. We śnie, gdzie ustaje działalność rozumu, zwiększa się jednocześnie wyobraźnia i podatność na przyjęcie wizji. Sam Bóg czuwa nad tym, by prorok miał pewność swego snu i właściwy jego osąd. Niektórzy prorocy interpretują sny swych władców (sen Faraona lub Nabuchodonozora). W NT jest mowa o śnie proroczym w Mt 1,20.2,13-15.
SPOSOBY GŁOSZENIA NAUK PROROCKICH
Zadaniem proroka było nie tylko przyjęcie pouczenia od Boga, ale także przekazanie go innym. Najczęstszą formą komunikowania pouczeń było nauczanie ustne. Stąd też pochodzi słowo „nabi” na oznaczenie proroka. Pismo Święte przedstawia proroków jako gorliwych kaznodziei i nauczycieli. Prorok głosił to, co widział lub słyszał, przekazując treść w odpowiedniej formie poetyckiej. Najbardziej typową formą prorocką jest tzw. słowo posłańca. Prorok przekazuje polecenie Boga, groźbę, zapowiedź kary lub pomyślności używając formuły: „To mówi Pan”, po czym kontynuuje wypowiedź w pierwszej osobie. Ta forma przekazywania wiadomości przez posłańca była znana na Bliskim Wschodzie (Rdz 32,5). Prorocy stosowali też inną typową formułę: „ wyrocznia Jahwe” (neum Jahwe), znajduje się ona zwykle na końcu proroctwa.
Wśród proroctw egzegeci, pod względem gatunków literackich wyróżniają:
- groźby – dotyczą poszczególnych osób, ale także klas społecznych całego narodu Izraela; specjalny rodzaj gróźb stanowią wystąpienia proroków przeciw narodom pogańskim
- zapowiedzi pomyślne
- mowy karcące
- upomnienia
- ostrzeżenia
Interesującą formą przekazywania posłannictwa prorockiego są tzw. mowy, przemówienia, które zdają się być wzorowane na postępowaniu sądowych, w roli oskarżyciela występuje tu sam Jahwe, jest On jednocześnie świadkiem (Mi,2; Ml 3, 5). Niekiedy na świadków są powołane wszystkie narody, całe ziemia i niebo (Iz 1,2-3; Mich 6, 1-2). W uzasadnieniu winy pojawiają się takie motywy jak np. bałwochwalstwo, lekceważenie przykazań Bożych, popieranie narodów pogańskich i występki moralne. Gdy idzie o ...
CZYTAJ_PISMO_SWIETE_CODZIENNIE