Wygnanski_ES.pdf

E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6

Kuba Wygnański

przy wsparciu Piotra Frączaka

Ekonomia społeczna

w Polsce – deinicje,

zastosowania,

oczekiwania,

wątpliwości

Kuba Wygnański, Piotr Frączak

Ekonomia społeczna w Polsce – deinicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości

Spis treści

1. Wyodrębnienieekonomiispołecznejnatleinnychsektorów

1.1

Podstawowe perspektywy postrzegania ekonomii społecznej

1.2

Relacje między tym, co społeczne, a tym, co rynkowe

1.2.1

Rynek jako punkt wyjścia

1.2.2

Zależności między sektorami – odrębności, krawędzie, przenikanie, zamiana miejsc

2. Terytoriumekonomiispołecznej

2.1

„W 3 krokach” – proces zawężenia obszaru poszukiwań ekonomii społecznej w Polsce

2.2

Krok pierwszy – wyodrębnienie tego, czym nie będziemy się zajmować

2.2.1

Formalne instytucje korekty rynku

2.2.2

Unformal economy (tzw. czwarty sektor)

2.3

Krok drugi – ekonomia społeczna – ujęcie szerokie, tzw. trzeci system

2.3.1

Trzeci system – składniki

2.3.2

Trzeci system – wyznaczenie zakresu poprzez koniunkcje trzeciego sektora i starej

ekonomii społecznej

2.4

Krok trzeci – przedsiębiorczość społeczna jako „rdzeń ekonomii społecznej”

2.4.1

Sposób wyodrębniania przedsiębiorstw ekonomii społecznej (PES)

3. Terytoriumprzedsiębiorstwekonomiispołecznej

3.1

To co najważniejsze – kompetencje PES jako mechanizm odzyskiwania suwerenności

i podmiotowości osób, instytucji i wspólnot

3.2

Podstawowe kryteria i cechy przedsiębiorstw ekonomii społecznej

3.2.1

Kryteria ekonomiczne

3.2.2

Kryteria społeczne

3.3

Skąd biorą się przedsiębiorstwa ekonomii społecznej?

3.3.1

PES jako mechanizm „ekonomizowania się” trzeciego sektora

3.3.2

PES jako mechanizm przezwyciężania słabości starej ekonomii społecznej

3.3.3

Ekonomia społeczna „ex nihili” – nowe podmioty ekonomii społecznej

3.4

Zastosowanie kryteriów w warunkach polskich

4. Inspiracje–ekonomiaspołecznaijejprzedsiębiorstwazperspektywyeuropejskiej

4.1

Skala ekonomii społecznej i jej przedsiębiorstw w UE

4.2

Różnorodność działań PES w UE

4.3

Przedsiębiorczość społeczna jako skutek kryzysu państwa opiekuńczego w Europie

4.4

„Instytucjonalne wytwarzanie” PES w UE

4.5

Podstawowe „wcielenia” instytucjonalne PES w perspektywie europejskiej

4.5.1

Podstawowe typy działań

5. Zamiastpodsumowania–przyszłośćekonomiispołecznejwPolsce.Zczymmusimysięzmierzyć?

5.1

Potrzeba rozwiązania galimatiasu pojęciowego – potrzeba deinicji i samodeinicji ekonomii

społecznej

5.2

Potrzeba poszukiwania specyicznej tożsamości ekonomii społecznej w Polsce

5.3

Ryzyko przereklamowania ekonomii społecznej – „zarządzanie oczekiwaniami”

5.4

Sfera regulacyjna – to, co potrzebne, to, co możliwe, i to, co niemożliwe

5.5

Potrzeba uznania szeroko rozumianej ekonomii społecznej jako istotnej kategorii rozwoju

5.6

Dopływ środków z UE – okazja do spełnienia marzeń czy zagrożenie dla ducha przedsiębiorczości

5.7

Potrzeba stworzenia klarownej wizji polityki społecznej, w którą wpisać mogłaby się ekonomia

społeczna

5.8

Mijanie się ekonomii społecznej z potrzebami i postawami jej domyślnych beneicjentów

5.9

Przyswojenie lub odrzucenie idei przedsiębiorczości społecznej w sektorze non-proit

5.10

Rola innych sektorów i środowisk w rozwoju ekonomii społecznej

5.11

Ryzyko chaotycznego rozwoju ekonomii społecznej – konieczność stworzenia mechanizmów

wyodrębniania modeli i ich dystrybucji

Kuba Wygnański, Piotr Frączak

Wyodrębnienie ekonomii społecznej na tle innych

sektorów

1.1 Podstawowe perspektywy

postrzegania ekonomii

społecznej

nej i ograniczylibyśmy się do utylitarnego pytania, czy to się

opłaca.

Ekonomia, wskazuje na to zarówno pochodzenie pojęcia,

jak i sam proces wyodrębniania się tej dziedziny nauki, jest

w swej istocie nauką społeczną. Czyżby więc pojęcie ekono-

mii społecznej było w istocie pleonazmem i, z tego punktu

widzenia, rodzajem banału? Właściwie używanie pojęcia

ekonomia społeczna jest narażone na banalność z „obydwu

stron”. Tak jak nie wnosi wiele stwierdzenie, że ekonomia jest

w istocie nauką społeczną czy że gospodarowanie w spo-

sób oczywisty jest procesem społecznym (o społecznych

przyczynach i konsekwencjach), tak – z drugiej strony – ba-

nalne jest stwierdzenie, że działania społeczne (rozumiane

tu jako zorientowane na zmianę społeczną, choćby na nie-

wielką skalę) mają wymiar ekonomiczny (wiążą się na ogół

z koniecznością zdobywania i wydawania środków, często

oznaczają zatrudnienie osób etc).

„Wielu ludzi traktuje jako pewnik opinię, że można postawić

znak równości pomiędzy koncepcjami gospodarki rynkowej

i kapitalizmu. Moim zdaniem, jest to opinia fałszywa i zada-

niem spółdzielców powinno być wyjaśnienie tej kwestii” – Kale-

vi Suomela, Fińskie Zrzeszenie Spółdzielni Spożywców

Pojęcie ekonomii społecznej stało się w ostatnim czasie

modne. Może to cieszyć – bo wreszcie ES została dostrzeżo-

na. Może też smucić – bo, jak każda moda, zapewne kiedyś

przeminie. Jednak aby wykorzystać ten moment zaintere-

sowania, stworzyć podstawy do dalszych dyskusji, musimy

mieć co najmniej wspólne wyobrażenie na temat tego,

o czym mówimy, a w sytuacji gdybyśmy nie mieli wspólnej

wizji, musimy wiedzieć przynajmniej, czego dotyczy nasz

spór.

Zainteresowanie ekonomią społeczną pojawia się w Polsce

nie po raz pierwszy. Pojęcie to było popularne wśród ekono-

mistów w Polsce międzywojennej (np. związany z obozem

narodowym Stanisław Grabski za dzieło swego życia uważał

rozpoczętą w 1927 roku pracę pt. „Ekonomia społeczna”, zaś

Leopold Caro, jeden z czołowych polskich ideologów kor-

poracjonizmu wydał książkę „Zasady nauki ekonomii spo-

łecznej”). Być może nic nie stoi na przeszkodzie, by w analo-

gii np. do rozróżnienia„psychologii” i„psychologii społecznej”

wyodrębnić z „ekonomii” zarówno „ekonomię społeczną”, jak

i „ekonomię polityczną” 1 .

Ekonomię społeczną możemy bowiem traktować w dwo-

jaki sposób: jako pewien sposób patrzenia na ekonomię

w sensie nauki lub jako synonim pojęcia „gospodarka spo-

łeczna” czy „przedsiębiorczość społeczna”. To drugie podej-

ście, mimo że, być może, mniej formalnie poprawne, cha-

rakterystyczne jest dla współczesnego rozumienia ekonomii

społecznej – przynajmniej w jej potocznym sensie. Tak więc

ekonomia społeczna, w takim rozumieniu, dotyczy praktyki

– konkretnych rozwiązań prawnych, konkretnych podmio-

tów i sposobu, w jaki działają. I właśnie te zagadnienia będą

przedmiotem niniejszego raportu. Jednak zorientowanie

raportu o ekonomii społecznej na kwestie praktyczne nie

oznacza, że chcemy pominąć dociekania co do samej isto-

ty tego rodzaju działań. Bez świadomości, że wszystkie one

czemuś służą, że ich znaczenie wykracza poza rozwiązanie

konkretnego problemu, że chodzi tu także o realizację war-

tości, zatracilibyśmy całe bogactwo idei ekonomii społecz-

1 Co prawda Witold Kwaśnicki mówi o ekonomii społecznej jako pojęciu tożsamym z eko-

nomią polityczną, jednak choć trudno nie zgodzić się z jego tezą, iż “»polityczna« w XVIII

wieku znaczyła tyle co »społeczna«” (por. Witold Kwaśnicki Ekonomia (gospodarka) spo-

łeczna za: http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/gospodarka_spoleczna.pdf ,

to właśnie w wieku XIX i XX wyraźnie zarysowała się różnica pomiędzy społeczną a pań-

stwową gospodarką. W Polsce doskonałym przykładem tej kontrowersji były np. poglądy

Edwarda Abramowskiego.

Ekonomia społeczna w Polsce – deinicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości

Mamy więc ekonomię – nazwijmy ją potocznie – liberalną

(neoliberalną) czy kapitalistyczną 2 , która uznaje wolny rynek

za podstawowy i najlepszy mechanizm regulujący procesy

ekonomiczne. Podstawą tak rozumianej ekonomii jest indy-

widualna aktywność i własność prywatna, a głównym mo-

torem działań jej uczestników jest chęć zysku. Interwencje

naruszające „wolny rynek” (zarówno ze strony państwa, jak

i różnego rodzaju grup pośredniczących, np. związków za-

wodowych, a także instytucji korzystających z przywilejów

podatkowych) są czymś, co może wypaczać swobodną grę

sił rynkowych. Z tego punktu widzenia wszelkie związki,

„stowarzyszenia” czy instytucje państwa wkraczające na te-

rytorium rynku mogą być traktowane jako potencjalnie nie-

bezpieczne, zakłócające równowagę i zniekształcające sa-

moczynność mechanizmów rynkowych.

W takiej sytuacji elementy planowania i redystrybucji nie

mają już kompensować deicytów rynku, ale wręcz rynek

ten zastępować. Lekarstwo może się zatem okazać gorsze

od choroby.

Oczywiście nawet w krajach uznawanych za liberalne pod

względem ekonomicznym rynek jest przedmiotem rozbu-

dowanych regulacji i powszechnych naruszeń jego swobo-

dy czynionych w majestacie prawa przez państwo działają-

ce w obronie własnych interesów (np. taryfy celne, subsydia

etc.).

W tej walce pomiędzy państwem a rynkiem to, co określa-

my jako ekonomię społeczną, plasuje się gdzieś obok, co nie

znaczy, że jest w stosunku do obydwu neutralne. To właśnie

działania społeczne (związki zawodowe, ruchy konsumen-

ckie, doświadczenia spółdzielcze) były jedną z głównych

przyczyn regulacji prawnych dotyczących ograniczania

wolnego rynku (np. prawo antytrustowe, ochrona konsu-

mentów, prawa pracownicze, dialog społeczny). Z drugiej

strony, jednym z naczelnych postulatów tzw. alterglobali-

stów jest właśnie „uwolnienie rynku”, m.in. poprzez odstą-

pienie od subsydiowania własnego rolnictwa (w szczegól-

ności USA i UE). Zgodnie z ich argumentacją dopiero w tej

sytuacji zadziałać może owa cudowna i niewidzialna ręka

rynku, która choć, być może, uczyni cięższym życie francu-

skiego (czy polskiego) rolnika, pomoże jednak tym krajom,

które w ogólnym podziale pracy nie mają do zaoferowania

wiele więcej niż żywność. Obecnie stosowane mechanizmy

ochrony własnych rynków są prawie modelowym przykła-

dem merkantylizmu krytykowanego kilkaset lat temu przez

Smitha.

Druga perspektywa wychodzi od spostrzeżenia, że rynek

nie jest doskonały i jego mechanizmy wymagają korekt (z

tym zgadzali się zresztą także ojcowie założyciele teorii libe-

ralnej). Jedną z odpowiedzi na niewydolność rynku może

być państwo ze swymi instrumentami interwencji. Państwo

określając zasady funkcjonowania rynku wpływa na jego

funkcjonowanie. Tego rodzaju działania należą do domeny

ekonomii politycznej.

Możemy też mówić o przynajmniej jeszcze jednej perspek-

tywie – charakterystycznej dla ekonomii społecznej. Re-

spektuje ona wolność jednostek, ale zakłada, że mogłyby

one wykraczać poza realizację wąskich, indywidualnych

korzyści i że gotowe byłyby uznać za istotną zasadę orga-

znizującą ich ekonomiczne przedsięwzięcia nie tylko konku-

rencję, ale i współdziałanie (pomoc wzajemną, kooperację,

solidarność). Ów „trzeci” rodzaj ekonomii rządzi się swoimi

prawami. Podejmowane są tu działania, dla których główną

motywacją niekoniecznie jest indywidualny zysk (interes),

a przy tym owo przekroczenie specyicznie rozumianego

egoizmu nie dzieje się z przymusu (np. prawnego), ale ma

charatker dobrowolny.



Z punktu widzenia relacji do państwa i rynku ekonomię spo-

łeczną możemy pozycjonować na kilka sposóbów:

Po pierwsze, jako alternatywę zarówno w stosunku

do rozwiązań czysto rynkowych, jak i nadmiernej etatyzacji

gospodarki. Na przełomie XIX i XX wieku wydawało się,

że taką formą nowej organizacji mogą być między innymi

spółdzielnie, które w swych założeniach przeciwstawią

zasady współdziałania i współzarządzania przedsiębior-

stwem zasadom podziału zysków pomiędzy udziałowców

i wyzyskowi w celu maksymalizacji zysków indywidualnych.

W tym nurcie mieszczą się też specyicznie rozumiane

zasady wymiany , która mają być radykalną alternatywą

dla rynku zapośredniczanego przez kapitał. Współcześnie

do tej tradycji nawiązują m.in. tzw. LETS – Local Exchange

Trade System (obecnie także na niewielką skalę w Polsce .

Czasem dla określenia tego rodzaju działań używa się poję-

Ekonomia społeczna umiejscawia się między państwem

a rynkiem i stanowić może rodzaj rozwiązania dla sporu,

który między nimi się toczy. A spór ten ma fundamental-

ny charakter. Odpowiedzią na zawodność rynku jest inter-

wencjonizm państwowy. Samo państwo, ta teoretyczna

emanacja dobra wspólnego, zbyt jednak często podda-

wane jest wpływom politycznym i staje się przedmiotem

„przechwytywania” przez polityczne frakcje i grupy interesu.

W krańcowym przypadku ekonomia polityczna może stać

się po prostu mechanizmem wykonywania władzy państwa

nad rynkiem, czy wręcz intencjonalnego niszczenia rynku.

2 Sformułowanie „kapitalistyczna” razić może polskiego czytelnika, ale pominąwszy bagaż

historyczno-idelologiczny, jaki towarzyszy temu pojęciu, to właśnie taka kapitalistyczna

ekonomia traktowana jest, np. we Francji, jako właściwa opozycja do ekonomii społecz-

nej – trafnie oddając przynajmniej jedną z fundamentalnych zasad tej ostatniej – a zatem

pierwszeństwo celów społecznych i pracy nad kapitałem.

Zjawisko, o którym mówimy, należy odróżniać od klasycznego barteru, w którym chodzi

o wymianę w sensie dosłownym i jednoczesnym (jest to w istocie wariant rynku z pomi-

nięciem środków pieniężnych). Barter jest jednak, naszym zdaniem, nie tyle dowodem

wzajemności opartym o zwiększone zaufanie, ile – wręcz przeciwnie – pojawia się w sytu-

acji ograniczonego zaufania stron transakcji.

Zobacz dla przykładu LETS – Kraków http://lets.most.org.pl/krakow/pl/

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: