Maria Dzielska Hypatia z Aleksandrii Spis tre�ci Wykaz skr�t�w WPROWADZENIE Rozdzia� I. HYPATIA W LITERACKIEJ LEGENDZIE Tradycja nowo�ytna U �r�de� tradycji literackiej Rozdzia� II. HYPATIA I JEJ KR�G INTELEKTUALNY Uczniowie Drogi poznania Rozdzia� III. �YCIE I �MIER� C�rka Teona w �rodowisku aleksandryjskim Okoliczno�ci �mierci WNIOSKI KO�COWE BIBLIOGRAFIA (od 1860) SUMMARY Biedna Hypatia, z kt�rej zdarli suknie na placu Aleksandrii Czes�aw Mi�osz, Traktat moralny Wprowadzenie Praca niniejsza nie by�a wcze�niejszym, niezale�nym zamierzeniem monograficznym. Pomys� jej napisania narodzi� si� do�� nieoczekiwanie w czasie moich bada� nad �yciem i tw�rczo�ci� literack� Synezjusza z Cyreny, wczesnobizantyjskiego polityka i humanisty z prze�omu IV i V wieku, jednego z bardziej interesuj�cych pisarzy p�nego hellenizmu. Spo�r�d pism tego neoplato�skiego filozofa, eseisty politycznego, poety opiewaj�cego pi�kno bytu najwy�szego, pod koniec �ycia biskupa Ptolemais libijskiej, jego obfita korespondencja mia�a decyduj�cy wp�yw na wyb�r tematu ksi��ki. To w�a�nie podczas czytania pe�nych podziwu nad dusz� i umys�em Hypatii list�w Synezjusza zrodzi�a si� we mnie potrzeba bli�szego poznania tej ciekawej aleksandryjskiej uczonej i filozofki, kt�rej �ycie i osobowo�� duchowa od wiek�w niezmiennie wzbudzaj� zainteresowanie. W syntezach historii p�nego cesarstwa rzymskiego czy w zarysach dziej�w Ko�cio�a chrze�cija�skiego po Konstantynie Wielkim nie pisze si� o Hypatii zbyt obszernie. Rozdzia�y jej po�wi�cone s� barwne, ale powtarzaj� te same, szablonowe tre�ci. Opisuje si� w nich bowiem przede wszystkim okoliczno�ci i przebieg jej tragicznej �mierci, kt�ra mia�a miejsce w czasie rozruch�w ludu aleksandryjskiego w 415 roku po Chr., wywo�anych konfliktem mi�dzy w�adz� ko�cieln� i �wieck� . We wszystkich tych pracach umieszcza si� owo wydarzenie w szerokiej perspektywie zmaga� ideowych, w jakie obfitowa�a epoka przemian wieloreligijnego cesarstwa w pa�stwo chrze�cija�skie. Ten, kto pragnie dowiedzie� si� czego� wi�cej na temat reali�w zwi�zanych z Hypati�, o jej �yciu i dzia�alno�ci, musi si�gn�� oczywi�cie do po�wi�conych jej naukowych prac monogra- ficznych. Wi�kszo�� opracowa� tego typu pochodzi z drugiej po�owy XIX wieku i pomimo �e mo�na w nich znale�� i ciekawe analizy, i interesuj�ce argumenty, s� to prace ju� przestarza�e. Dochodzi do tego jeszcze subiektywny spos�b interpretowania materia�u historycznego dotycz�cego filozofki, zale�ny w du�ym stopniu od rozwijaj�cej si� w tym okresie w literaturze pi�knej legendy Hypatii. Czytaj�c te monografie odnosi si� r�wnie� wra�enie, �e zawieraj� one zbyt wiele materia�u og�lnego dotycz�cego historii i kultury aleksandryjskiej, za ma�o za� traktuj�cego o samej Hypatii. W czasach nam wsp�czesnych ukaza�y si� na temat Hypatii, przed i po publikacji mojej pracy w 1993 roku, liczne artyku�y, rozprawy i has�a encyklopedyczne . Nale�y tutaj wspomnie� o opracowaniach takich autor�w, jak J.M. Rist , Ch. Lacombrade , E. Evrard , V. Lambropoulou , R.J. Penella , D. Shanzer , G. Arrigoni , E. Liyrea , D. Roques , H.D. Saffrey . Na specjaln� uwag� zas�uguj� badania W.R. Knorra i A. Camerona , kt�rzy dodaj� nowe, oryginalne spostrze�enia, do dotychczasowych ustale�, na temat komentarzy Hypatii (i jej ojca Teona) do Almagestu Ptolemeusza i prac innych matematyk�w aleksandryjskich. Wiele nowych pogl�d�w i refleksji nad �yciem i my�l� Hypatii wprowadza Cameron (wsp�autorka J. Long) r�wnie� do swojej najnowszej ksi��ki po�wi�conej Synezjuszowi z Cyreny pt. Barbarians and Politics at the Court oj Arcadius . S� to prace, kt�rym wiele zawdzi�czam i dlatego te� cz�sto si� do nich odwo�uj�. Je�li natomiast chodzi o interpretacj� wypadk�w zwi�zanych ze �mierci� Hypatii, to znalaz�a ona swoje najnowsze uj�cie w artykule J. Rougego . Jest jednak rzecz� zauwa�aln�, �e pomimo du�ego zainteresowania postaci� Hypatii obszerniejsze ksi��ki, jakie powstaj� na jej temat, maj� charakter popularnonaukowy. Poza moj� monografi�, od ponad wieku, a wi�c od chwili opublikowania niewielkiej monografii W.A. Meyera: Hypatia von Alexandria. Ein Beitrag zur Geschichte des Neuplatonismus (Heidelberg 1886), ukaza�a si� tylko na po�y naukowa, na po�y beletrystyczna ksi��ka G. Beretty: Ipazia d'Alessandria (Roma 1993) . Przyczyna tego faktu le�y w bardzo niezadowalaj�cym stanie naszych �r�de�, w ich wyj�tkowym ub�stwie. Nie chc� przez to powiedzie�, �e brakuje nam danych na temat Hypatii u autor�w jej wsp�czesnych, jak ma to miejsce np. w przypadku Apolloniusza z Tiany . O Hypatii bowiem wspominaj� i historycy jej czas�w, i pisarze p�niejsi. Trudno�ci z odtworzeniem biografii Hypatii polegaj� mianowicie na tym, �e wszystkie teksty �r�d�owe, z kt�rych czerpiemy o niej wiadomo�ci (tak wczesne, jak p�niejsze), s� niewystarczaj�ce do odtworzenia pe�nego obrazu jej osoby. Zawieraj� sk�pe informacje, s� cz�sto niejasne i niewielkie obj�to�ciowo. Sk�adaj� si� zwykle z kilku zda�, a najd�u�szy z nich, po kt�rym mo�na by oczekiwa� wielu ciekawych uzupe�nie�, jest niejednorodn� kompilacj� danych o r�nej warto�ci, czasem bardzo wa�nych, czasem tendencyjnych i trudnych do zinterpretowania. Najpowa�niejsze i najbardziej warto�ciowe informacje o jej �yciu znajdujemy w dziele, kt�re wysz�o spod pi�ra autora jej wsp�czesnego, tzn. w Historii Ko�cio�a Sokratesa Scholastyka (ok. 3 79-440) . Ten historyk Ko�cio�a i adwokat z Konstantynopola, kontynuuj�cy Histori� Ko�cio�a Euzebiusza z Cezarei, po�wi�ci� Hypatii jeden rozdzia� w swoim obszernym dziele . Pomimo �e Sokrates (jak i inni autorzy wspominaj�cy Hypati�) pisze o niej zwi�le i kr�tko, jego dane odznaczaj� si� rzetelno�ci� historyczn� i stanowi� bardzo pomocny dokument w rekonstrukcji jej biografii. Posiada� on bowiem, jak wskazuj� badacze jego dzie�a, szerok� i ugruntowan� wiedz� na temat wydarze� politycznych i ko�cielnych w cesarstwie, a o osobie Hypatii i jej dzia�alno�ci w Aleksandrii s�ysza� zapewne od naocznych �wiadk�w. Jednymi z nich byli nauczyciele retoryki: Ammoniusz i Helladiusz, kt�rzy - nim przybyli do Konstantynopola - byli nauczycielami literatury i kap�anami kult�w poga�skich w Aleksandrii . W Konstantynopolu pojawili si� po opuszczeniu Aleksandrii w czasie wszcz�tych przez patriarch� Teofila prze�ladowa� pogan i tutaj otworzyli swoj� szko��. Mo�emy by� przekonani, �e dobrze pami�tali znan� ju� na prze�omie lat osiemdziesi�tych i dziewi��dziesi�tych IV wieku w mie�cie aleksandryjsk� nauczycielk� filozofii i opowiadali o niej w Konstantynopolu. Tak�e od innych �wiadk�w wydarze� m�g� s�ysze� Sokrates o zab�jstwie Hypatii. Wielk� zalet� jego sprawozdania jest to, �e umieszcza morderstwo Hypatii w szerokim kontek�cie wydarze� aleksandryjskich lat 412-415, umo�liwiaj�c mm dociekania nad przyczynami jej �mierci. Sam nie obci��a jednoznacznie win� biskupa Cyryla, ale nie ukrywa faktu, �e Ko�ci� aleksandryjski mia� w tym zab�jstwie powa�ny udzia�. Opisuj�c bowiem drobiazgowo przebieg morderstwa wskazuje na winowajc�w, zwi�zanych z Ko�cio�em. A tak�e, w r�nych miejscach swego dzie�a, objawia niech�� do polityki ko�cielnej i religijnej Cyryla. Je�li nawet wzi�� pod uwag�, jak si� czasem s�dzi, �e Sokrates pisa� o Cyrylu ze stronnicz� niech�ci�, poniewa� by� nowacjaninem (lub kryptonowacjaninem) , to w sprawie Hypatii jeden fakt pozostaje pewny. Ten mianowicie, �e Sokrates nie rzuca� bezpodstawnych oskar�e� i stara� si� przedstawi� to wydarzenie w spos�b wywa�ony, powstrzymuj�c si� od ostatecznych s�d�w. Drugim, r�wnie� wsp�czesnym Hypatii autorem, kt�ry w kilkuzdaniowym przekazie wspomnia� o niej w swoim dziele, by� Filostorgiusz z Kapadocji (ur. ok. 368). Wprowadzi� on t� wiadomo�� do swojej Historii Ko�cio�a, b�d�cej r�wnie� kontynuacj� dzie�a Euzebiusza z Cezarei . Filostorgiusz, kt�rego dzie�o znamy ze streszcze� Focjusza, by� arianinem, zwolennikiem Eunomiusza i patrzy� na opisywane przez siebie wydarzenia w spos�b tendencyjny, z pozycji swojego wyznania. Wpl�t� wi�c losy Hypatii w dzieje walk mi�dzy arianami i ortodoksami, a win� za jej �mier� obci��y� tylko �homouzjast�w" -wyznawc�w credo nicejskiego . Poza t� niezwykle kontrowersyjn� wiadomo�ci� podaje nam Filostorgiusz kilka cennych danych o wykszta�ceniu Hypatii i jej bieg�o�ci w naukach �cis�ych. Wielce interesuj�ce s� dla nas dwa zdania dotycz�ce Hypatii, zapisane w Kronice historyka antioche�skiego Jana Malalasa, obejmuj�cej dzieje ludzko�ci od stworzenia �wiata do oko�o 565 roku . Znajdujemy u niego bardzo wa�n� dla nas informacj� na temat d�ugo�ci �ycia Hypatii, uwagi o jej s�awie i popularno�ci w mie�cie i pewne wskaz�wki uzupe�niaj�ce nasze dociekania na temat sprawc�w jej morderstwa. Pochodz� one od autora wa�nego �r�d�a do dziej�w antyku i Bizancjum, historyka stosunkowo bliskiego wydarzeniom. Mala�a� �y� bowiem od ok. 491 do ok. 578 roku . Na szczeg�ln� uwag� zas�uguj� r�wnie� dane Malalasa dotycz�ce ojca Hypatii, kt�re stanowi� wa�ny element w badaniach nad jego postaci�. Z VI wieku r�wnie� pochodzi kr�ciutki biogram Hypatii, wprowadzony przez Hezychiusza z Miletu (zw. Illustrius) do jego leksykonu pisarzy greckich. Nosi on nazw� Onomatologos i nie dotar� do nas w oryginalnej postaci. Rekonstruuje si� go na podstawie ekscerpt�w zachowanych u p�niejszych autor�w . Znajdujemy tutaj dane o tytu�ach prac naukowych Hypatii, czytamy o jej talentach matematycznych i wiedzy astronomicznej. Dla kontrastu z tymi rzeczowymi informacjami wplata Hezychiusz w sw�j biogram zadziwiaj�c� informacj� o ma��e�stwie Hypatii. Mia�a je zawrze� z filozofem aleksandryjskim Izydorem, p�niejszym scholarch� Szko�y Ate�skiej. Ta nierealistyczna ploteczka, do kt�rej powr�cimy dalej, by�a ch�tnie powtarzana nawet prz...
NAJPIEKNIEJSZE_BAJKI_I_BASNIE_DLA_DZIECI