Robert Graves

Raphael Patai

Mity hebrajskie

KSIĘGA RODZAJU

Przełożyła

Regina Gromadzka
SPIS TREŚCI

OD TŁUMACZA

WSTĘP

1.    STWORZENIE ŚWIATA WEDŁUG KSIĘGI RODZAJU

2.    STWORZENIE ŚWIATA WEDŁUG INNYCH TEKSTÓW BIBLIJNYCH

3.    MITYCZNA KOSMOLOGIA

4.    GLOSY DO OPOWIEŚCI O STWORZENIU

5.    WCZEŚNIEJSZE DZIEŁA STWORZENIA

6.    OPIS PIERWOTNYCH POTWORÓW

7.    REEM I ZIZ

8.    UPADEK LUCYFERA

9.    NARODZINY ADAMA

10. TOWARZYSZKI ADAMA

11. RAJ

12. UPADEK CZŁOWIEKA

13. BUNT SAMAELA

14. NARODZINY KAINA I ABLA

15. AKT MIŁOSNY

16. BRATOBÓJSTWO

17. NARODZINY SETA

18. SYNOWIE BOŻY I CÓRKI LUDZKIE

19. NARODZINY NOEGO

20. POTOP

21. PIJAŃSTWO NOEGO

22. WIEŻA BABEL

23. PRZODKOWIE ABRAHAMA

24. NARODZINY ABRAHAMA

25. ABRAHAM I BOŻKI

26. ABRAHAM W EGIPCIE

27. ABRAHAM RATUJE LOTA

28. PRZEPOŁOWIONE TRUPY ZWIERZĄT

29. IZMAEL

30. ABRAHAM W GERARZE

31. NARODZINY IZAAKA

32. LOT W SODOMIE

33. LOT W SOARZE

34. OFIARA IZAAKA

35. ABRAHAM I KETURA

36. MAŁŻEŃSTWO IZAAKA

37. IZAAK W GERARZE

38. NARODZINY EZAWA I JAKUBA

39. ŚMIERĆ ABRAHAMA

40. ZAMIANA PRAWA PIERWORÓDZTWA

41. SKRADZIONE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO

42. MAŁŻEŃSTWA EZAWA

43. JAKUB W BETEL

44. MAŁŻEŃSTWA JAKUBA

45. NARODZINY DWUNASTU PATRIARCHÓW

46. POWRÓT JAKUBA DO KANAANU

47. JAKUB W PENUEL

48. POGODZENIE SIĘ JAKUBA Z EZAWEM

49. ZGWAŁCENIE DINY

50. RUBEN I BILHA

51. JUDA I TAMAR

52. ŚMIERĆ IZAAKA, LEI I EZAWA

53. JÓZEF W STUDNI

54. JÓZEF ISULEJKA

55. JÓZEF W WIĘZIENIU

56. JÓZEF ZOSTAJE WICEKRÓLEM

57. GŁÓD

58. POWRÓT BRACI

59. JAKUB W EGIPCIE

60. ŚMIERĆ JAKUBA

61. ŚMIERĆ JÓZEFA

BIBLIOGRAFIA

INDEKS

OD TŁUMACZA

Podstawą tego tłumaczenia jest amerykańskie wydanie książki Roberta Gravesa i Raphaela Patai, Hebrew Myths, McGraw Hill Paperbacks, Nowy Jork 1989 (wyd. I: Doubleday and Co. 1963).

Nazwy biblijne, imiona własne oraz cytaty przytaczam na ogół według tzw. Biblii Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w prze­kładzie z języków oryginalnych... z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznań-Warszawa 1990, wyd. III poprawione). W przypadku gdy polski przekład różni się w sposób istotny od wyrazu lub cytatu podanego przez autorów, tłumaczę go z oryginału angielskiego.

W kilku uzasadnionych wypadkach rezygnuję z poprawnej skądinąd transkrypcji nazw podanej w Biblii Tysiąclecia. Piszę na przykład “Haran" i “Hetyci", a nie “Charan" i “Chetyci", gdyż taka pisownia przeważa w lite­raturze naukowej.

Imiona bóstw i bohaterów greckich podaję w formie spolszczonej, kieru­jąc się pisownią zastosowaną w polskim przekładzie Mitów greckich Rober­ta Gravesa (tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1974).

Pozostałe nazwy własne oraz wyrazy pospolite hebrajskie, akadyjskie, arabskie, egipskie, greckie itd. podaję według uproszczonej transkrypcji przyjętej dla poszczególnych języków. Rezygnuję z wprowadzania znaków diakrytycznych na oznaczenie spółgłosek, które nie mają odpowiedników w języku polskim, by nie utrudniać lektury książki polskiemu czytelnikowi. Rzadkie odstępstwa od tej reguły pojawiają się jedynie tam, gdzie jest to istotne dla zrozumienia etymologii omawianych wyrazów.

R.G.

WSTĘP

Mity to udramatyzowane opowieści, które składają się na święty statut uzasadniający ciągłość starodawnych instytucji, obyczajów, obrzędów i wierzeń na danym obszarze lub zatwierdzający wprowadzane zmiany. “Mit" jest wyrazem greckim, “mitologia" jest pojęciem greckim, a badania mitologii oparte są na greckich przykładach. Zwolennicy literalnego zna­czenia, którzy zaprzeczają, jakoby Biblia zawierała jakiekolwiek mity, w pewnym sensie mają rację. Większość mitów traktuje o bogach i bogi­niach, którzy uczestniczą w ludzkich sprawach, opowiadając się po stronie rywalizujących ze sobą bohaterów, podczas gdy Biblia uznaje tylko jedne­go, uniwersalnego Boga.

Wszystkie święte dokumenty przedbiblijne, które spisano w języku he­brajskim, zaginęły lub zostały celowo zniszczone. Należały do nich Księga wojen Jahwe oraz Księga Jaszara [1] - epickie relacje z wędrówki Izraeli­tów po pustyni i z podboju Kanaanu. Księgi te zostały napisane we wczesnopoetyckim stylu hebrajskim, co można stwierdzić na podstawie krótkich fragmentów cytowanych w Ks. Liczb 21, 14, Ks. Jozuego 10, 13 oraz w 2 Ks. Samuela 1,18. Trzecia księga została podobno spisana na rozkaz Jozuego i składała się z siedmiu części zawierających opis Kanaanu i jego miast (Ks. Jozuego 18, 9). Księga historii Adama (Ks. Rodzaju 5, 1) sugeruje, że istniała niegdyś szczegółowa opowieść o pierwszych dziesięciu pokoleniach, od Adama do Noego. Księga Jahwe, sądząc ze wzmianki w Ks. Izajasza 34, 16, była mitologicznym zbiorem baśni o zwierzętach. Kilka innych zaginionych ksiąg, o których wspomina Biblia, takich jak Dzieje Salomona, Księga genealogii, Kroniki królów Judy, Kroniki królów Izraela, Kroniki synów Lewiego, na pewno zawierało sporo materiałów mitycznych.

Dokumentów religijnych późniejszych niż Biblia jest bez liku. W ciągu tysiąca lat od momentu ustanowienia pierwszego kanonu biblijnego Żydzi z Europy, Azji i Afryki stworzyli ogromną ilość pism. Stanowiły one bądź próby objaśnienia Prawa Mojżeszowego, bądź historyczne, moralistyczne, anegdotyczne czy homiletyczne komentarze do poszczególnych fragmen­tów Biblii. W obydwu przypadkach autorzy włączali do swych pism obszer­ny materiał mityczny, gdyż mit zawsze służył za zwięzłe zatwierdzenie enigmatycznych praw, obrzędów i obyczajów społecznych.

Jednakże, w przeciwieństwie do ksiąg kanonicznych, które uznano za natchnione przez Boga i dlatego starano się usunąć z nich najmniejsze ślady politeizmu, księgi apokryficzne potraktowano bardziej pobłażliwie. Wiele odrzuconych wcześniej mitów mogło pojawić się ponownie w bezsprzecz­nie ortodoksyjnym kontekście postbiblijnych midraszów [2]. Na przykład w Ks. Wyjścia 14, 23 czytamy, że konie faraona, rydwany i jeźdźcy, którzy ścigali Dzieci Izraela, weszli za nimi w środek morza. Według jednego z midraszów (Mechilta diR. Szimon 51, 54; Mid. Wajosza 52) Bóg przybrał postać klaczy i zwabił do wody egipskie ogiery w rui. Gdyby napisano, że Demeter, bogini o głowie klaczy, zatopiła dzięki takiemu wybiegowi ry­dwany króla Pelopsa w rzece Alfejos, otrzymalibyśmy całkiem składny mit grecki. Jednakże dla pobożnego czytelnika midraszu była to jedynie fanta­styczna metafora ukazująca, jak dalece mógł posunąć się Bóg, by ochronić swój naród wybrany.

Sama Biblia zawiera tylko drobne aluzje do zaginionych mitologicznych bogactw. Wzmianka bywa często tak lapidarna, że może pozostać nie zauważona. Na przykład niewiele osób, czytając fragment: “Po nim był Szamgar, syn Anat. Pobił on ościeniem na woły Filistynów w liczbie sześciuset ludzi - i on także wybawił Izraela" (Ks. Sędziów 3,31), skojarzy matkę Szamgara z krwiożerczą ugarycką boginią miłości, dziewicą Anat, na cześć której kapłańskiemu miastu Jeremiasza nadano nazwę Anatot. Mitu o Szamgarze nie da się odtworzyć, jednakże jego bohater z pewnością odziedziczył wojenne męstwo po swej dziewiczej matce, zaś oścień na woły, którym pobił Filistynów, był niewątpliwie darem jej ojca, boga-byka Ela.

Mimo wszystko Ks. Rodzaju nadal kryje w sobie szczątki opowieści o starożytnych bogach i boginiach przybierających postać mężczyzn, kobiet, aniołów, potworów czy demonów. Ewę, żonę Adama z Ks. Rodzaju, historycy utożsamiają z boginią Hebat, żoną hetyckiego boga burzy, która nago dosiadała lwa. U Greków Ewa stała się boginią Hebe, narzeczoną Heraklesa (zob. 10.10). W epoce Tell Amarna (XIV w. p.n.e.) pewien książę z Jerozolimy nadał sobie tytuł Abdu-Heba, czyli “sługa Ewy" (zob. 27.6). Lilit, poprzedni­czka Ewy, została całkowicie wykreślona z Pisma, choć wspomina o niej jeszcze Izajasz pisząc, że zamieszkuje opustoszałe ruiny (zob. 10.6). W oparciu o midraszowe relacje dotyczące jej swobody seksualnej można przypuszczać, że była boginią płodności, która pojawia się w sumeryjskim tekście religijnym Gilgamesz i wierzba jako Lillake (zob. 10.3-6).

Istnieją przedbiblijne wzmianki o aniele Samaelu alias “szatanie". Po raz pierwszy pojawia się on w historii jako Samal, opiekuńcze bóstwo małego hetycko-aramejskiego królestwa leżącego na wschód od Haranu (zob. 13.1). Innym zaginionym bogiem z mitologii hebrajskiej jest Rahab, książę morza, który rzucił niefortunne wyzwanie Jahwe, Bogu Izraela, dokładnie tak samo, jak grecki bóg Posejdon swemu bratu, wszechmocnemu Zeusowi. Według Izajasza, Jahwe zabił Rahaba mieczem (zob. 6a). W 2 Ks. Króle­wskiej 1, 2 i nast. pojawia się ugaryckie bóstwo czczone jako Baal-Zebub lub Zebul. Król Ochozjasz zwraca się do niego po radę w Ekron, zaś kilka wieków później Galilejczycy oskarżają Jezusa o zadawanie się z owym “księciem demonów".

W siedmiu ramionach menory, świętego lichtarza, upamiętnionych zostało siedmioro bóstw planetarnych zapożyczonych z Babilonu i Egiptu (zob. 1.6). Z ich połączenia powstało jedno transcendentalne bóstwo, tak samo w Jerozo­limie, jak u mieszkańców Heliopolis, Byblos, goidelskich druidów i Iberów z Tortosy. Niemal we wszystkich historycznych księgach Biblii pojawiają się pogardliwe wzmianki o bogach wrogich plemion, takich jak filistyński Dagon, Kemosz z Moabu i Milkom z Ammonu, których upokorzył Jahwe. Od Filona z Byblos wiemy, że Dagon był mocą planetarną. Jednakże Boga z najwcześ­niejszych fragmentów Ks. Rodzaju trudno jest jeszcze odróżnić od któregokol­wiek małego plemiennego bóstwa (zob. 28.1).

Greccy bogowie i boginie mogli odgrywać zabawne lub dramatyczne role w intrygach, które snuli z myślą o swoich ulubionych bohaterach, ponieważ mity powstawały w różnych miastach-państwach, w swych wza­jemnych stosunkach oscylujących pomiędzy przyjaźnią a wrogością. Nato­miast u Hebrajczyków, odkąd Asyryjczycy zniszczyli Północne Królestwo, mity stały się monolityczne i skupiły się wyłącznie na Jerozolimie.

Bohaterowie mitów biblijnych reprezentują królów, dynastie lub plemio­na. Na przykład dwunastu synów Jakuba to prawdopodobnie uosobienie niezależnych niegdyś plemion, które zjednoczyły się, by utworzyć izraelicką ligę lub federację. Rządzili nimi aramejscy kapłani, chociaż ani ich lokalni bogowie, ani członkowie społeczności niekoniecznie musieli być aramejskiego pochodzenia. Jedynie Józefa można by uznać za postać histo­ryczną. Wzmianka o tym, że każdy z tych synów, z wyjątkiem Józefa, poślubił swoją siostrę bliźniaczkę (zob. 45f), pozwala przypuszczać, iż ziemię dziedziczono po kądzieli nawet w czasach patriarchatu. Dinę, jedyną córkę Jakuba urodzoną bez brata bliźniaka, najlepiej interpretować jako półmatriarchalne plemię włączone do izraelickiej konfederacji. Opowieść z Ks. Rodzaju o zgwałceniu Diny przez Sychema oraz midraszowa wzmian­ka o jej późniejszym małżeństwie z Symeonem powinny być odczytywane nie w sensie personalnym, lecz politycznym (zob. 29.1-3).

W Ks. Rodzaju występują jeszcze inne aluzje do starożytnej kultury matriarchalnej, na przykład prawo matki do nadawania imion synom, do dziś przestrzegane przez Arabów, oraz małżeństwo matrilokalne: “Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą żoną" (Ks. Rodzaju 2, 24). Ten palestyński zwyczaj poświadczony jest przez opowieść z Ks. Sędziów o małżeństwie Samsona z Dalilą. Wyjaśnia on, dlaczego Abraham, aramejski patriarcha, który wkroczył do Palestyny wraz z hordami Hyksosów na początku II tysiąclecia p.n.e., rozkazał swemu słudze Eliezerowi kupić dla Izaaka narzeczoną wybraną spośród własnych patrilokalnych krewnych z Haranu. Nie mógł pozwolić, by jego syn poślubił kobietę kananejską, gdyż równałoby się to wcieleniu go do jej klanu (zob. 36.1). Wcześniej Abraham odesłał synów zrodzonych przez jego konkubi­ny, aby nie dziedziczyli wespół z Izaakiem (zob. 35b). Małżeństwo matri­lokalne było zasadą również we wczesnych mitach greckich. Jeden z rnitografów odnotowuje, że po raz pierwszy zerwał tę tradycję Odyseusz, który zabrał Penelopę ze Sparty do Itaki, i że po rozwodzie powróciła ona do Sparty.

O tym, jak potężne były boginie za czasów monarchii żydowskiej, świad­czy fragment proroctwa Jeremiasza, piętnującego swoich współwyznaw­ców, którzy uważali, że upadek Judy był karą za złamanie wierności wobec bogini Anat, i wołali: “Zacznijmy znów czcić królową niebios, jak to czynili przed nami nasi ojcowie!"

Każdy władca, który reformuje narodowe instytucje lub od którego, jak w przypadku króla Jozjasza, żąda się reform, musi bądź dopisać poprawkę do starego kodeksu religijnego, bądź stworzyć nowy kodeks, z tym zaś wiąże się fałszowanie lub całkowite przerabianie mitów. Stało się jasne, że jeśli Juda, małe buforowe państwo między Egiptem a Asyrią, chciała zachować niepodległość polityczną, musiała wprowadzić surowszą dyscyplinę religijną i nauczyć ludzi posługiwania się bronią. Do tej pory większość Izraelitów wyznawała wygodny kult kananejski, w którym główną rolę odgrywały boginie, a królowie byli ich małżonkami. Wszystko układało się dobrze w czasie pokoju, lecz nie mogło dodać sił Żydom, którzy musieli stawić opór inwazjom wojsk egipskich i asyryjskich. Ograniczoną liczebnie, lecz wytrwałą mn...