ZMIANA POLITYCZNA W POLSCE. Geneza, przebieg, konsekwencje.pdf

Karol B. Janowski

ŹRÓDŁA I PRZEBIEG ZMIANY POLITYCZNEJ W POLSCE

(19801989) ♦

1989 rok w Polsce zajmuje zarówno w świadomości społecznej,

jak literaturze naukowej miejsce szczególne. Zakres i głębia prze

obrażeń oraz przeplatanie się procesów politycznych i ekono

micznych każe traktować skondensowane w tym roku zdarzenia

jako rewolucję. Jej początek wypadnie wiązać z wydarzeniami w

sierpniu 1980 r. Akcje strajkowe lata 1980 r. odtwarzały w znacznej

mierze elementy konfliktów społecznych z lat ubiegłych. Jednako

woż ich osobliwość polegała na tym, że pojawiły się nowe czynniki,

na tyle znaczące, iż przebieg zdarzeń przybrał zgoła odmienny

kształt, zaś skutki okazały się dalekosiężne.

Po raz pierwszy konflikt społecznopolityczny został rozwiąza

ny na drodze negocjacji. Przesłanką zawarcia umów był układ sił

społecznych. Jego ocena uzmysłowiła zaangażowanym w konflik

cie stronom, że użycie siły nie zapewni korzyści komukolwiek. W

warstwie deklarowanych intencji między kontrahentami nie wystę

powały różnice. Obie strony aprobowały socjalizm, uściślając, że

winien być on pozbawiony deformacji. Oczekiwania partii związane

były z osiągnięciem spokoju społecznego, przede wszystkim z za

chowaniem dotychczasowego modelu stosunków władzy. Nato

miast nowe związki zawodowe nie mieszcząc się w porządku real

nosocjalistycznym, niosły jego dezintegrację. „Solidarność” skupia

ła wzrastające oczekiwania lokowane we wszystkich niemal wymia

rach życia społeczeństwa: moralnej, duchowej, ekonomicznej, poli

tycznej. Spełnienie formułowanych przez „Solidarność”, a także

♦ Referat wygłoszony w ramach Panelu I (16 września): Rok 1989 w Europie Środkowow

schodniej: mechanizm i natura przełomu. 17. Powszechny Zjazd Historyków Polskich (Kraków

1518 września 2004) nt. Tradycja nowoczesność – tożsamość. Temat główny: Czas wielkiego

przełomu: społeczeństwo, gospodarka i kultura państw Europy Środkowowschodniej 1989

1990.

organizacje korzystające z jej wsparcia, żądań wiodło do przekro

czenia granicy, którymi były reguły oraz mechanizmy stabilizujące

porządek realnosocjalistyczny. „Solidarność” stawała się więźniem

misji, spełnienie której uniemożliwiała „skompromitowana” władza,

oporna wobec ruchu odrodzenia narodowego, społecznego i mo

ralnego. Nie zawsze będąc w stanie skłonić władze do ustępstw

drogą negocjacji, uznała strajk za najskuteczniejszy środek walki.

Dodatkowym czynnikiem, określającym przebieg zdarzeń w

Polsce był stosunek rządzących w sąsiednich państwach partii

komunistycznych do powstania „Solidarności” i jej aktywności.

Głównym wyrazicielem niejako upełnomocnionym opinii wobec

rozwoju sytuacji w Polsce była Komunistyczna Partia Związku Ra

dzieckiego. Wachlarz możliwych i stosowanych środków był boga

ty, wykazując znamiona stopniowalności: nacisk opinii publicznej

(prasa), polityczna perswazja, gospodarczy szantaż oraz groźba

użycia sił inwazyjnych. Niemniej ważnym elementem międzynaro

dowego kontekstu, było stanowisko Zachodu, w tym zwłaszcza

Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Każde naruszenie po

wojennej stabilności w Europie, sięgającej układów jałtańskich,

stanowiącej część równowagi światowej oddziaływało na wyobraź

nię co do ewentualnej destabilizacji.

18 lutego 1981 r. powierzono funkcję Prezesa Rady Ministrów

członkowi Biura Politycznego, ministrowi obrony narodowej gen.

armii Wojciecha Jaruzelskiemu. Przekonywano, że rząd kierowany

przez szefa struktury formalnie apolitycznej bezpośrednio nie

związanej ze sprawowaniem władzy będzie gwarantem „uczciwe

go” kierowania sprawami społeczeństwa i wywiązywania się z zo

bowiązań (pozytywnie na powołanie Jaruzelskiego na szefa rządu

zareagowała „Solidarność”). Sugerowano, że będzie troszczył się o

zachowanie spokoju i porządku, porzucając uległość i niekonse

kwencje wobec opozycji. Do sojuszników w „socjalistycznym obo

zie” kierowano zapewnienie: rozwój sytuacji w Polsce pozostaje

pod kontrolą; klucz do rozwiązania spraw polskich spoczywa w

polskich rękach. Gwarantem „socjalistycznej odnowy” jest wojsko,

kierowane przez człowieka związanego z partią; jego droga życio

wa wiodła poprzez wspólne, radzieckopolskie doświadczenia wo

jenne. Nacisk Zachodu na rzecz porzucenia (lub złagodzenia)

przez Związek Radziecki doktryny ograniczonej suwerenności tra

cił tedy uzasadnienie.

Okres posierpniowy charakteryzował się przyśpieszoną eduka

cją polityczną, po wtóre – tlącym się konfliktem. Po obu jego stro

nach ujawniały się tendencje radykalne, których rzecznicy parli do

decydujących rozstrzygnięć. Jedni poprzez wyegzekwowanie przy

jętych ustaleń, prąc do zmiany porządku ustrojowopolitycznego.

Drudzy, głosząc hasło „dość ustępstw”, zmierzali do siłowego wy

eliminowania antyustrojowych zagrożeń. Między oboma skrajno

ściami lokowały się różnorakie pośrednie opcje, jednak to właśnie

grupy skrajne fundamentalizmem, odrzucaniem kompromisu nie

jednokrotnie nadawały dominujący ton wydarzeniom. Okoliczności

te tworzyły wyjątkowo zapalną atmosferę, którą lada iskra mogła

doprowadzić do wybuchu kładącego kres kruchej koegzystencji.

Tym razem miejscem konfliktu stała się Bydgoszcz. Po prze

rwanym posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Narodowej 19 marca

1981 r. i nie dopuszczeniu do przedstawienia postulatów tyczących

utworzenia NSZZRI „Solidarność”, trzech działaczy „Solidarności”

podczas wyprowadzania z sali obrad doznała obrażeń, wymagają

cych hospitalizacji. Incydent wywołał wzburzenie, grożąc ogólno

polskim protestem (strajk generalny). Jednakże 30 marca zostało

zawarte porozumienie sygnowane przez wicepremiera Mieczysła

wa F. Rakowskiego i Lecha Wałęsę, w którym strona rządowa

uznała przerwanie obrad w Bydgoszczy za niezgodne z obowiązu

jącym prawem, zaś użycie sił porządkowych za „sprzeczne z przy

jętymi dotąd i przestrzeganymi zasadami rozwiązywania konfliktów

społecznych”. Zapewniano, że winni zostaną ujawnieni i ukarani.

12 maja Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował NSZZ RI „So

lidarność”. Natomiast sprawcy pobicia działaczy „Solidarności” po

zostali „nieustaleni”, uchodząc karze.

Prawdą jest, iż został zażegnany konflikt, którego skutki prze

kraczały dotychczasowe doświadczenia. Obu stronom towarzyszy

ła świadomość jego nowej jakości. Przeważyła ona, stając się

przesłanką pomyślnie zakończonych negocjacji. Po stronie reży

mowej wyraźniej ujawnił się opór wobec polityki kompromisu. Prze

jawiali go ludzie wierni doktrynalnej ortodoksji, przeciwni zmianie

socjalistycznego status quo. Część z nich nie odżegnywała się od

pomocy z zewnątrz. Wykorzystując swoje usytuowanie w kręgu

władzy, posługiwali się prowokacją, by wzmagać napięcie i konflik

ty. Po stronie zaś „solidarnościowej” dominowały nastroje tryumfa

lizmu. Ulegający mu ludzie traktowali „porozumienie warszawskie”

jako ustępstwo odbiegające od możliwych do osiągnięcia rezulta

tów, jako kapitulację, rezygnację z ideałów „Solidarności”.

Incydent w Bydgoszczy wykraczał poza granice jednego woje

wództwa. Konflikt oznaczał przełom. Obie strony utraciły nadzieję

na trwałe, wzajemnie, uznające własną tożsamość, pokojowe uło

żenie stosunków. Okres następny, to okres rozpoznawania wła

snych sił i ich konsolidowania. Osobliwie odnosiło się to do partii.

Nowy partner rościł sobie prawo do kształtowania reguł porządku

jących życie społeczeństwa. W sytuacji pojawiającej się próżni po

litycznej wobec niezdolności sprostania przez nią nowym wyzwa

niom przejmował funkcje wyraziciela, depozytariusza i realizatora

interesu różnych grup społecznych, stając się adresatem dążeń

znacznej części społeczeństwa. Swoją działalnością której cechą

była jawność, sprzeciw wobec zakulisowych uzgodnień i ustaleń

do odradzania się demokratycznych reguł i mechanizmów życia

publicznego. Te czynniki nie pozostawały bez wpływu na życie

wewnątrz organizacyjne, jak i funkcjonowanie partii.

IX Nadzwyczajny Zjazd, 1420 lipca, 1981 r., nie przyniósł zwy

cięstwa nurtowi konserwatywnemu, jakkolwiek i nurt reformatorski

nie osiągnął pełnego sukcesu. Problem podstawowy zawierał się w

zagrożeniu żywotnych interesów establishmentu, usytuowanego na

różnych szczeblach struktury ekonomicznej i politycznej, a przy

słanianych zasadami doktrynalnymi. Przedstawiciele nurtu konser

watywnego, nie demonstrując aktywności, przygotowywali się w

półmrocznej głębi sceny politycznej do odegrania roli obrońców

socjalizmu. Kwestią otwartą pozostawało, kiedy i pod wpływem ja

kiego impulsu przeważy „walka” nad „porozumieniem”.

Ostatnia dekada sierpnia 1981 r. obfitowała w konflikty, podło

żem których mogły być prowokacje. Wzmacniały one postawy ra

dykalne. Przeważała świadomość zbliżającego się starcia. Stąd

przygotowania do zjazdu „Solidarności” stawały się częścią działań

konsolidacyjnych. I Zjazd NSZZ „Solidarność” rozpoczął pierwszą

turę 5 września 1981 r., ogłaszając 8 września uznane przez wła

dze za szkodliwe i dokumentujące nieodpowiedzialność związku

„Posłanie I Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” do ludzi pracy

Europy Wschodniej”. Związek określił się jako ruch społeczny o

charakterze politycznym, dystansujący się od porządku socjali

stycznego. W istocie zakwestionował reguły jego funkcjonowania w

skali wewnętrznej jak i międzynarodowej. W kierownictwie partii

związkowe rozstrzygnięcia zjazdowe interpretowano jako otwarcie

jawnej z nią konfrontacji. To nastawienie uległo wzmocnieniu w

momencie uzyskiwania w niej „operatywnej” przewagi przez grupę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: