Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu. Tom I

Adam Asnyk (1838 – 1897), oprac. Alina Nofer

Asnyk urodził się w Kaliszu 11 września 1838 roku. Jego ojciec, drobny szlachcic, był wojskowym, a później zajął się handlem – otworzył w Kaliszu pierwszą księgarnię z czytelnią.

Skończył gimnazjum w Kaliszu w wieku 15 lat i uczył się w domu, bo był za młody na studia.

W 1856 r. wstąpił do Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie pod Warszawą, ale zrezygnował ze względów zdrowotnych.

Rok później wstąpił do Królewsko-Cesarskiej Warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej.

·         należał do patriotycznych i radykalnych organizacji studenckich

·         dwa semestry roku 1859/60 spędził z „buntownikami” we Wrocławiu w ramach protestu

·         w 1860 r. został aresztowany za współpracę z kierownictwem młodzieżowego spisku (tzw. Kapituła), przebywał pięć tygodni w Cytadeli, ale nie było na niego dowodów winy

Wyjechał do Paryża i Heidelbergu, gdzie studiował nauki społeczne.

W 1863 r. wrócił do kraju, brał czynny udział w powstaniu w Krakowie.

·         przybywał z Ludwikiem Mierosławskim i Ignacym Chmieleńskim

·         uczestniczył w próbach (w maju i wrześniu) obalenia powstańczego rządu „białych”

·         zastąpił Chmieleńskiego w Rządzie Narodowym, dopóki nie zajął jego miejsca Traugutt

W 1864 r. znów wyjechał, do Drezna i Heidelbergu. Zgnębiony klęską powstania, nie studiował, ale podróżował po świecie: Niemcy, Holandia, Włochy, Szwajcaria. Do Heidelbergu wrócił w 1865 r., a w 1866 dostał dyplom doktora filozofii.

Systematycznie zaczął pisać dopiero w latach 1864-65.

·         drobne wiersze: Nadgrobek, Odpowiedź, Pamięci Józefa P., Podróżni, W zatoce Baja ...

·         dwie pierwsze pieśni poematu Sen grobów we lwowskim „Dzienniku Literackim”

W 1867 r. osiadł we Lwowie, gdzie czuł się jak emigrant, bo obywatelstwo austriackie dostał dopiero dwanaście lat później.

·         utwory z lat 1867-69 zamieszczał w „Dzienniku...”, bo to było jedyne pismo, które solidaryzowało się z ideą powstania (podpisywał się: y, Y, El, El... Y, El-y lub El...y J )

·         napisał nowelę Panna Leokadia (podpisaną Jan Stożek) i dramaty: Gałązka heliotropu i Walka stronnictw

·         w 1869 r. wyszedł I tom Poezji i osobne wydania dramatów

W 1868 r. w Szczawnicy poznał 16-letnią Anielę Grudzińską. Po dwóch latach się oświadczył, ale rodzice dziewczyny nie zgodzili się na ślub (ślad w poezji - Z podróży Dunajcem).

W 1870 r. zamieszkał w Krakowie z rodzicami. Matka zmarła po roku i ojciec wrócił do Królestwa.

W 1872 r. wyszedł I i II tom Poezji oraz odczyt Trubadurowie – o średniowiecznym romantyzmie na południu Europy. Po pobycie we Włoszech wyszedł dramat Cola Rienzi (1873).

Od 1873 r. często jeździł w Tatry i zapisał się do Towarzystwa Tatrzańskiego. Na szlaku poznał Zofię Kaczorowską, z którą ożenił się w 1875 r. Zmarła po roku przy porodzie, a jej rodzice pozbawili Asnyka kontaktu z synem.

Mieszkał sam w Krakowie przy ul. Łobzowskiej.

·         dużo pisał, angażował się społecznie, miał niewielu przyjaciół

·         czasem podróżował do Włoch, Tunisu, Algieru (w głąb Sahary), Rzymu, Neapolu

·         ze względów finansowych współpracował chwilę z prasą stańczykowską, pisząc do „Przeglądu Polskiego”: studium o Antygonie Sofoklesa, o Księciu niezłomnym Calderona w przekładzie Słowackiego (1874), tragedię Kiejstut (1878)

·         w 1880 r. powstał III tom Poezji z cyklem W Tatrach

·         inne utwory to: dramat Żyd (1875), Powiastka dla dorosłych dzieci: Wśród lasu (1877), komedia Przyjaciele Hioba (1879), studium „Król-Duch” Słowackiego (1879)

Był bardzo popularny: czesi zaprosili go do Pragi na obchody 50-lecia twórczości Kraszewskiego (11 grudnia 1878), a we włoskim Słowniku Biograficznym znalazł się jego życiorys.

Pracował jako wydawca w dzienniku konserwatywno-postępowym „Reforma” Jana Czerwińskiego (1882), a potem przeszedł do „Nowej Reformy” (1889), gdzie został redaktorem naczelnym.

·         był to organ stronnictwa demokratycznego Galicji, reprezentujący mieszczaństwo

·         głosili hasła pracy organicznej i równouprawnienia

W 1882 r. był współzałożycielem Towarzystwa Oświaty Ludowej, w 1884 zasiadł w Radzie Miejskiej Krakowa. W 1889 pokonał stańczyków w wyborach do sejmu i został posłem.

Angażował się w życie narodu, przemawiał np. w czasie sprowadzenia ciała Mickiewicza do Krakowa w 1890 r., przy pogrzebie Lenartowicza na Skałce w 1893.

Po 1880 miał mniej czasu na pisanie, więc IV tom Poezji wyszedł dopiero w 1894 r.

W 1896 r. udał się w Tatry, a w 1897 do Włoch, gdzie zaraził się durem brzusznym.

Zmarł 2 sierpnia 1897 r. Pochowano go na Skałce.

Lata 1864-65

Jako romantyczny poeta-wieszcz Asnyk pisze o tragizmie klęski narodowej, wskazuję i osądza jej sprawców.

·         utwory liryczne o przeżyciach wygnańców: Nadgrobek, Podróżni, W zatoce Baja...

·         wiersz-manifest pełen bluźnierstw, zapowiadający odwet: Odpowiedź

·         refleksje na temat czasów ostatniej walki: Pamięci Józefa P.; czasów odległych, kiedy nie było nieszczęść: Odłamowi Psyche Praksytelesa

·         udramat. monologi „odszczepieńców” skłóconych ze Stwórcą: Asceta, Julian Apostata

·         zapożyczenia ze Słowackiego, Mickiewicza, Krasińskiego, z Biblii i mitologii

Dwie pierwsze pieśni Snu grobów zawierają niezliczone reminiscencje literackie: Boska Komedia Dantego, Lilla Weneda, Grób Agamemnona i inne.

·         miał to być obraz dziejów pokoleń, rozrachunek z przeszłością i wskazówki na przyszłość

·         brak jednej idei, autor waha się od uwielbienia ofiarności do klątw rzucanych na romantyzm za inspirowanie zrywu narodowego

·         ostatecznie stwierdza, że tylko przez zatracenia i zniszczenia może przyjść odkupienie

·         uwypukla stan rozterki duchowej na przełomie epok

Lata 1867-72

Wciąż opiera się na romantyzmie, ale szuka nowej drogi.

·         symbolika, pojęcia i emocje romantyzmu łączy z oszczędnością figur stylistycznych, bezpośrednią wypowiedzią liryczną

·         fantastykę zmienia na codzienność, a rozległy wywód na poetycką miniaturę

Konfrontuje ideologię walki z tendencjami politycznymi Galicji, będąc we Lwowie.

·         Epilog do Snu grobów – znika problem winy i kary w ocenie powstania, pozostaje poczucie wierności wobec „splamionego grobu”

·         Do..., Apostrofy, sonety, wiersz XIX-emu wiekowi, rozprawa-dialog Publiczność i poeci

·         atakuje Galicję, którą traktuje jako paktujących z wrogiem

Często stosuje jako oś konstrukcyjną utworów przeciwstawienie przeszłość-teraźniejszość, oczywiście na niekorzyść tej drugiej: Piosnka pijaka, Wspomnienie, Echo kołyski, Rodzinnemu miastu, Nokturno...

Liryka „bólu istnienia” często przedstawia się w postaci spowiedzi życia: Pożegnalne słowo; skargi modlitewnej: Pod stopy krzyża; Prośby przed śmiercią; obrazów cierpienia: Bezimiennemu; w kontraście z opisami piękna przyrody: Mirty, Na śniegu.

Utwory epickie nawiązują bezpośrednio do wydarzeń z pola walki: Pierwiosnki, cykl: Błąka się wicher w polu, Odpoczywa.

Pisze dużo erotyków (wpływ Anieli Grudzińskiej) o zróżnicowanej stylistyce.

·         bezpośrednia wypowiedź liryczna: Ach, jak mi smutno, Na pamiątkę, Ja ciebie kocham

·         liryka sytuacyjna: Różowa chwilka, Myślałem, że to sen, Z podróży Dunajcem

·         nowela liryczna z wyraźną puentą: Powój, Legenda pierwszej miłości, Marzenie poranne

·         są subtelne i wdzięczne dzięki oszczędności środków wyrazu, ale zdarzają się i konwencjonalne, i sentymentalne

·         pisze o uwielbieniu, tęsknocie, nadziei, goryczy, melancholii, bólu; wywyższa miłość (Kiedym cię żegnał) lub ironizuje na jej temat (Karmelkowy wiersz)

·         mówi się, że brak tu jednak żywych uczuć o wielkiej sile

Słaby i konwencjonalny jest jego cykl Z motywów ludowych oraz utwory o wojnie prusko-francuskiej w 1870 r, czyli cykl sonetów Ze sceny świata i Na pobojowisku.

Lata 70.

Eliminuje powoli tematykę erotyczną, liryczny ból, rozpacz, tęsknotę za przeszłością.

Zmienia pierwiastki liryczne na epickie: obraz przeżyć ludzkich à obiektywny obraz świata, komentarz liryczny à wyrozumiała refleksja i uogólnienie filozoficzne. Np. W Tatrach:

·         nagromadzenie szczegółów, dokładny opis krajobrazu

·         komentarz ograniczony do podsumowującego obrazu ogólnego wrażenia

·         często obraz przyrody to tylko pretekst dla refleksji: Limba, Noc pod Wysoką

·         nie akcentuje poetyckiego przeżycia urody gór, ale dążność do zgłębienia tajników bytu

Zaczyna się etap zwany „poezją myśli”: Kamień, Dwie fazy, Chór oceanid, Ociemniały Thamyris, W oczekiwaniu jutra, Mgławice, Bóstwo tajemnicze, Orfeusz i bachantki, Wiecznie to samo...

Wiersze przybrały postać traktatu filozoficznego (najpełniej w 30 sonetach Nad głębiami, 1883-94).

·         od określenia praw rządzących przyrodą, ustalenia więzi między kosmosem a atomem

·         przez wskazanie człowiekowi jego miejsca w świecie i obowiązków wobec bliźnich

·         do uzasadnienia obecnych dziejów narodu, który ma póki co milczeć, bo kiedyś nadejdzie dzień wyzwolenia

Powiązania z pozytywizmem:

·         dążenie do jednolitego opisu

·         praktyczny cel – uświadomienie człowiekowi jego obowiązków względem społeczeństwa

·         akceptowanie zasad przyrodoznawstwa – atomistyczna budowa świata, organiczny związek człowieka z przyrodą, powszechne prawo rozwoju, który jest doskonaleniem

·         koncepcja organizmu społecznego, z czego wynika podporządkowanie jednostki ogółowi

Asnyk jednak zakwestionował możliwość poznania empirycznego i podał inną budowę świata.

·         wszechświat to konstrukcja dwupoziomowa

·         u dołu jest świat atomów z niezmiennymi prawami

·         u góry świat ducha, wieczna myśl twórcza, myśl boża – duchowa istota wszechświata (dzięki niej świat jest jednością, dzięki niej mamy do czynienia z nieustannym postępem)

·...