Bojarska Anna & Bojarska Maria - Król Lear nie żyje.pdf - Bojarska Anna - ssaaggaa

MARIA BOJARSKA

Król Lear nie żyje

Tower Press 2000

Przyjechałam do Poznania w piątek, 21 lutego. Dwa tygodnie wcześniej

rozstaliśmy się w

Warszawie wśród przekleństw, złorzeczeń i trzaskania drzwiami. Czy

myślała pani kiedyś o

rozwodzie? – O tak, prawie przed każdą premierą! Przed tą

szczególnie: Szekspir. Przegapi-

łam właściwy przystanek, ale i tak wciąż jeszcze było przed drugą,

przed końcem próby. W

Teatrze Nowym portier rozpromienił się na mój widok. „Pan Łomnicki

prosił, żeby pani we-

szła. Jest próba, ale pani może wejść. O tam, na prawo, bardzo proszę

wejść!”

Nie weszłam. Do dziś pamiętam, jak w Krakowie, w świątyni polskiego

teatru, podczas

próby (to również był Szekspir) weszła na scenę żona aktora: w

płaszczu, bodajże z siatkami

w rękach, a na pewno z torebką przewieszoną przez ramię, stukając

obcasami. Scena była

pusta, aktorzy próbujący tego dnia słuchali właśnie reżyserskich

uwag na widowni, a żona

aktora weszła z głębi, z życia, ze sklepu, przemierzyła całą scenę

stukając obcasami, zapytała

o męża, obróciła się na pięcie i przemierzyła scenę z powrotem, aby

udać się z kolei do bufetu

albo sekretariatu, albo garderoby. W krakowskim Starym Teatrze

nikogo to nie zdziwiło.

Mnie tak. I w poznańskim Teatrze Nowym zbagatelizowałam

namowy portiera, znajdując

dobrą wymówkę: papieros, najpierw wypalę papierosa. Tu, w foyer.

Przez uchylone na widownię drzwi widziałam Tadeusza. Aktorzy siedzący

w rzędach po-

zostawali poza zasięgiem wzroku, w kadrze drzwi mieścił się tylko on:

tłumaczył coś niewi-

docznym postaciom, tłumaczył z pasją, sugestywnie, błagalnie,

poetycko, rozsądnie, czarują-

co, żartobliwie, dosadnie, logicznie, szczegółowo, bez końca, jak to

on. Mówił cicho, do foyer

dobiegały jedynie ułamki słów. Jakieś „musimy”. Jakieś „i

dlatego trzeba”. Jakieś „proszę

państwa”. Zdążyłam wypalić dwa papierosy, zapalałam właśnie

trzeciego, kiedy próba dobie-

gła końca. – Dlaczego nie weszłaś? – Bo nie chciałam przeszkadzać. –

Nie chciała przeszka-

dzać! I oczywiście, pali. Cała moja żona!

Po chwili ściskałam niezliczone dłonie, istna gwiazda tego piątkowego

popołudnia. „Pan

musi poznać moją żonę, proszę się przedstawić mojej żonie, prawda, wy

się znacie z moją

żoną jeszcze z PWST, a to jest właśnie moja żona”. Żona, żonie, żoną,

o żonie, pod żoną, na

żonie. Jak u Różewicza w Kartotece. Kartoteka Bohatera, który

„urodził się żonaty”. Gone-

ryla, Błazen, Oswald, Kent, Gloucester, Regana, Książę Szkocji,

Edmund, Edgar... W kolejnej

wyciągniętej w moją stronę ręce tkwił mikrofon. Ależ ja tu

przyjechałam tylko obejrzeć ju-

trzejszą próbę, porozmawiać o roli i o przedstawieniu, pójść na obiad

do chińskiej restauracji,

opowiedzieć o tym, co nowego w domu, w Warszawie, jaki mam pomysł

felietonu i co mnie

spotkało w środę u Mariana Brandysa, dowiedzieć się szczegółów o

grypie z zeszłego tygo-

------------------------------------------------------------- page 5

dnia i o kłótni ze scenografem sprzed dwóch dni, pokazać

lutowy numer „Zwierciadła” z

rozmową z nami (Czy myślała pani kiedyś o rozwodzie? – O tak, prawie

przed każdą premie-

rą!) i nową płytę Cohena, której będziemy mogli słuchać w drodze

powrotnej z Poznania do

Warszawy, w niedzielę, ależ nie ma powodu, żeby akurat ze mną robić

wywiad dla radia!

Pierwsze pytanie dotyczyło oczywiście Leara. Roli, która jest

zwieńczeniem, ukoronowa-

niem i szczytem aktorskiej kariery, prawda? Nie pamiętam już

dokładnie słów, ale pamiętam,

że szczerze się zdziwiłam. Zwieńczenie? Szczyt? Więc jednocześnie

jakby koniec, kres? Ani

przez chwilę tak o Learze nie myślałam! Dla mnie to rola, która jeśli

wieńczy cokolwiek, to

tylko jakiś etap, jakiś okres w życiu, więc tym samym otwiera inny,

nowy, ja tak to widzę. I

bardzo jestem ciekawa, co to będzie – to nowe. Jakie to będzie. Czym

będzie się różnić od

poprzedniego, wcześniejszego. Sam Lear to przecież tylko rola.

Wielka, trudna, znacząca ro-

la. Jedna z wielu. Drugie pytanie dotykało spraw z pogranicza

prywatności: nasz dom musi

chyba trochę przypominać teatr, prawda? Odrzekłam, że tak, istotnie,

nasz dom bywa po tro-

sze teatrem, gramy czasem Szekspira, a czasem Strindberga, często

odgrywamy farsę, a naj-

częściej chyba melodramat...

Słyszałam później ten wywiad w radiu, fragment wywiadu: pytanie o

Leara – i moją od-

powiedź, w której najprawdziwsze zaciekawienie przyszłością,

teatralną przyszłością Tade-

usza Łomnickiego, zabarwione było lekką, nieuchwytną chyba dla

postronnych, nutą histerii.

Ten głos, Boże!

Dziennikarka z poznańskiego radia nie była jedyną, która mówiąc o

roli Leara, używała

słów takich jak zwieńczenie, ukoronowanie, szczyt. Po dwóch dniach

nikt już nie mówił ina-

czej. Po dwóch dniach Lear stał się nie tylko szczytem, ukoronowaniem

i zwieńczeniem, lecz

także rolą magiczną, symboliczną, „wymarzoną” i jedyną. Rolą-

fetyszem. Rolą-absolutem.

Heroiczną grą. Grą o najwyższą stawkę. W poniedziałkowym Teatrze TV,

w dniu własnego

pogrzebu, Tadeusz jako żydowski aktor, Icyk Sager, wyjaśniał Jerzemu

Treli jako Stalinowi,

że Lear „to dla aktora znakomita rola na zakończenie kariery”. Ale

Lear Sagera był Learem z

innego teatru, tego sprzed kilkudziesięciu lat! Z Moskwy. Z czasów

żydowskiego spisku leka-

rzy, aktorów, reżyserów, dyrektorów teatrów, antyfaszystów,

członków JOINT. To nie był

Lear – to był aktor grający Leara. W konkretnych

okolicznościach, w historycznym (choć

pewnie ponadczasowym) kostiumie. Aktor-błazen, aktor-kapłan,

aktor-człowiek, aktor-Żyd.

Siedzący, stojący, klęczący przed drugim aktorem, błaznem, kapłanem,

człowiekiem. Gruzi-

nem, nie Żydem. (Może więcej imion trzeba by tu napisać

dużymi literami? Człowiek to

przecież brzmi dumnie, czy chodzi o Żyda, czy o Gruzina. Błazen to

imię postaci tragedii, tak

samo jak Lear... Ale wtedy trzeba by nietaktownie i arogancko

zestawić pisanego dużą literą

Błazna z pisanym małą literą kapłanem? Tak, tak właśnie trzeba by

zrobić.) To nie była rola

Leara! To była rola aktora, który w Związku Radzieckim grał Leara.

Kiedyś. Dawno temu.

Nie wiem, czy ludzie oglądający tamten poniedziałkowy Teatr TV nie

utożsamiali ze sobą

mimo woli k il k u Learów, całkowicie odmiennych – Learów z różnych

epok i różnych za-

mysłów, z różnych zakamarków świadomości i różnych życiowych

katastrof. Nie wiem, czy

zdawali sobie sprawę, że nie był to jeszcze ten mityczny Lear,

wieńczący aktorską drogę Ta-

deusza Łomnickiego. I na dobrą sprawę nie wiem, czy istnieje powód,

żeby to dziś roztrząsać.

Był aktor. Nie ma aktora. Pozostała taśma z nagraniem widowiska pt.

Stalin, widowiska, które

jego reżyser, Kazimierz Kutz, i nie tylko on, nazwie „artystycznym

testamentem” Tadeusza

Łomnickiego, widowiska, które swą premierę miało w dniu pogrzebu

aktora i które od tego

czasu będzie mogło być przedstawiane widzom po wielokroć, w

nieskończoność, póki będzie

istniała telewizja, póki będzie istniał świat.

O Icyku Sagerze wiedział Tadeusz bardzo dużo, zanim jeszcze

przeczytał sztukę Salvatore.

Rok wcześniej kupiłam książkę, która wydawała nam się wtedy

symbolem niebywałych

zmian zachodzących w Polsce: Mon pre Salomon Mikhöels (wydawnictwo

zachodnie, nie

obojętne politycznie, dostępne powszechnie w państwowej

księgarni!), czyli wspomnienia

------------------------------------------------------------- page 6

córki wielkiego aktora żydowskiego, Michöelsa, jednego z

największych ponoć Learów w

historii teatru, ofiary Stalina i w dużym stopniu pierwowzoru postaci

Icyka Sagera. Pasjonu-

jąca lektura! Wszystko, o czym Salvatore napisał w swej sztuce

Stalin, wszystko było tam

opisane z perspektywy rodzinnego domu Michöelsa, żydowskich enklaw,

moskiewskiej ulicy.

Polityka, teatr, życie. Najkrócej może streści to anegdota, która

niezmiennie – z rozmaitych

okazji – bawiła nas przez kilka lat. Wciąż mnie bawi. Któregoś dnia

Salomon Michöels, dy-

rektor Teatru Żydowskiego w Moskwie, został przez władze zrugany za

„żydowski repertuar”

swej sceny: dlaczego nigdy nie sięga po rosyjską klasykę? Sięgnął, co

miał robić. Przetłuma-

czył na jidysz początek Rewizora, zaprosił na pokaz mnóstwo

znamienitych gości i zagrał

przed nimi (wraz z Beniaminem Zuskinem, Błaznem w Królu Learze) po

żydowsku. Goście

płakali ze śmiechu, spadali z krzeseł. I nikt nigdy już nie kazał

Michöelsowi grać w Teatrze

Żydowskim rosyjskiej klasyki.

Przypomniała mi się ta anegdota całkiem nie w porę, w momencie, kiedy

w poniedziałko-

wym Teatrze TV padła kwestia Stalina: „Muszę wam teraz przekazać

bardzo poważną wia-

domość”. (Jedzie rewizor z Petersburga?!) Prawda, że wszystko w

sztuce Salvatore zmierza

już do tragicznego finału, a kontekst jest wysoce dramatyczny, ale...

Czy w wielkim teatrze

świata Stalin nie wypowiedziałby tej kwestii z gruzińskim akcentem?

Kiedy czytaliśmy to w

domu, na głos, kilkakrotnie – mimo dramatycznego kontekstu – przy

pominał nam się Salo-

mon Michöels i jego żydowski Gogol. Ja nie potrafiłam powyższej

kwestii wypowiedzieć z

intonacją Icyka Sagera. Tadeusz potrafił. I wiedział, od bardzo dawna

wiedział, że aktor musi

dobrze się nabłaznować, żeby móc zagrać Leara. Pierwszy ma pstre

odzienie, drugi – królew-

ski płaszcz. Pajacem mnie nazywasz, chłopaczku?

Scena jest zawsze w s p ó ln a , czy chodzi o życie, czy o teatr. Po

cesarskich schodach miał

prawo wchodzić tylko cesarz – ale i czyściciel schodów. Stalin w

sztuce Salvatore chce mieć

w aktorze Błazna, ale jeśli aktor jest Learem, rolę Błazna musi

przejąć Stalin. Banalna praw-

da? Ależ prawda nigdy nie jest banalna! Ta wymienność postaci i ról,

ta lustrzaność odbicia u

Szekspira, ta (mówię to bardzo, ale to bardzo ostrożnie) dialektyka

Króla Leara od dawna

fascynowała Tadeusza i przez długi czas wydawała mu się ważnym

kluczem do inscenizacji.

Kiedyś, szukając owej wspólnej – w bardziej zresztą dosłownym i

prozaicznym rozumieniu –

sceny, zaproponował jednemu ze swych kolegów zagranie Leara i Błazna

naraz. Mieli grać

obydwie role na zmianę: jednego wieczoru Tadeusz byłby Learem,

nazajutrz Błaznem, i na

odwrót. Kolega zimno odparł, że nie interesuje go „gra do jednej

bramki”.

Musiało to być w 1987 roku, może trochę wcześniej, kiedy Lear nie

stał się jeszcze „wy-

marzoną” rolą Tadeusza, może trochę później. We wrześniu 1987

Stanisław Barańczak napi-

sał w liście, że z największą ochotą przetłumaczy Króla Leara, jeśli

zagrać go ma Tadeusz

Łomnicki. Zaczęliśmy wtedy poważnie myśleć o Szekspirze. Zaczęliśmy?

No, tak. Scena na-

prawdę zawsze jest w s p ól n a , czy chodzi o teatr, czy o życie. Po

schodach dla Leara ma

prawo wchodzić tylko Lear – ale kręci się tam również mnóstwo

innych postaci. Tłumacz.

Reżyser. Scenograf. Partnerzy. Sufler. Żona. Dzieciaki. Sąsiedzi.

Rodzeństwo. Szewc. Kra-

wiec. Uliczni przechodnie. Mężowie stanu. Przywódcy partii

politycznych. Pijak wrzeszczący

pod oknem.

Ściskałam niezliczone dłonie, uśmiechałam się grzecznie do Goneryli,

Błazna, Oswalda,

Kenta, Gloucestera, Regany, Księcia Szkocji, Edmunda, Edgara...

Błaznowałam. W kolejnej

wyciągniętej w moją stronę ręce tkwił mikrofon – i już miałam

kategorycznie odmówić od-

powiedzi lub zjadliwie wysyczeć, co myślę o teatrze jako takim i jak

wygląda życie z aktorem

tej miary i tej pracowitości, kiedy napotkałam wzrok Tadeusza. Trwało

to sekundę, ułamek

sekundy. Ale ułamek sekundy zawsze nam wystarczał, żeby zrozumieć, że

identycznie oce-

niamy osobę, sytuację, problem. Moja odpowiedź na pytanie o Leara

była nie najważniejszą,

co prawda, ale jednak częścią kampanii o możliwość zagrania

„wymarzonej” roli. O możli-

------------------------------------------------------------- page 7

wość zagrania roli wielkiej, trudnej, znaczącej. Odpowiedziałam.

Teatr jest przecież od życia

silniejszy. Bywa ważniejszy niż życie. Warto dla teatru pobłaznować.

Słyszałam później ten wywiad w radiu, i to kilkakrotnie. Bo

możliwość zarejestrowania

czyjegoś głosu i wyglądu, mechanicznego utrwalenia na wieki dźwięku i

obrazu jest dla ludz-

kości prawdziwym dobrodziejstwem! Wystarczy przycisnąć guzik.

Pamiętam, jak przed kil-

kunastu już chyba laty byłam na wieczorze poświęconym pamięci

Helmuta Kajzara: dwie

aktorki, wdowa i matka wdowy, przyciskały guzik w magnetowidzie i na

monitorach pojawiał

się o n , mąż, zięć, reżyser, pisarz, człowiek teatru, i z głośników

płynęły jego myśli na temat

sztuki, jego „testament artystyczny”. Pamiętam, że wróciwszy

ze Starej Prochowni dałam

przed Tadziem wyraz naiwnemu zdziwieniu: mnie by przecież serce chyba

pękło z żalu, ja

bym tak nie mogła! Ale minęło kilkanaście lat i okazało się, że mogę.

Serce aż tak łatwo nie

pęka. To maszyneria, to taki sam mechanizm jak magnetowid, telewizor

czy radio. Tyle że

boli.

Naciska się guzik – i słychać moje dukanie do mikrofonu (błaznuję,

ale mówię prawdę!),

przerwane wesołym okrzykiem Leara-Tadzia: „Chodź, kochanie, idziemy

na obiad!” Naciska

się guzik i widać Tadeusza Łomnickiego, jak ubrany w kostium Icyka

Sagera, aktora Teatru

Żydowskiego w Moskwie, który to aktor włożył kostium Leara, żeby

błaznować przed Józe-

fem Wissarionowiczem Stalinem, który to Stalin kiedyś istniał

naprawdę, ale został też wy-

myślony jako postać w sztuce Gastona Salvatore, który to Salvatore,

spowinowacony z pre-

zydentem Allende i zaprzyjaźniony z Rudim Dutschke... Widać Leara,

Bojarska Anna & Bojarska Maria - Król Lear nie żyje.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: