DETERMINIZM – ( determino – ograniczam) , pogląd głoszący, że wszelkie zjawiska w świecie są uwarunkowane przyczynowo, a tym samym przekreślające wolność. Przeciwieństwem jest indeterminizm.
INDETERMINIZM – ( przeczenie in + determinatio – ograniczam) pogląd głoszący, że nie wszystko w świecie jest skutkiem jakiejś przyczyny.\
FINALIZM – ( finis – cel ) to pogląd, który uznaje, że panujący w świecie ład jest wyznaczony przez cel. Głosi, że świat jest uporządkowany celowo.
IDEALIZM – (idealis – idealny) , pogląd filozoficzny, uznający wyższość pierwiastka duchowego nad materialnym. Rozróżniamy:
a) ontologiczny ( metafizyczny) – uznaje wyższość pierwiastka duchowego nad materialnym w sferze całości bytu. Istnieje kilka wersji:
- Platoński przyjmuje, że obok bytu realnego ( jednostkowych rzeczy) istnieje byt idealny ( idee). Przeciwieństwem jest realizm ontologiczny tj pogląd uznający jedynie istnienie bytu realnego
- Idealizm utożsamiany ze spirytualizmem uznaje, że byt duchowy ( duch, Bóg) jest pierwotniejszy od materialnego i nadrzędny wobec niego. Typ ten przeciwstawia się materializmowi
- Idealizm głoszący, że świat realny nie istnieje niezależnie od świadomości, lecz jest jej wytworem. Jego przeciwieństwem jest realizm ontologiczny uznający, że świat realny istnieje niezależnie od świadomości. Ten idealizm ma trzy odmiany:
· subiektywny immanentny Berkeley’a
· subiektywny transcendentalny Kanta
· absolutny Hegla
b) epistemologiczny – głosi, że w procesie poznania nie wykraczamy poza własną świadomość i jej konstrukty. Jego przeciwieństwem jest realizm epistemologiczny, który głosi, iż w procesie poznawania wykraczamy poza świadomość i jej konstrukty. Dwie odmiany:
- epistemologiczny idealizm immanentny Berkeley’a uważa, że poznając świat realny, nie wykraczamy poza własne przeżycia
- epistemologiczny idealizm transcendentalny Kanta głosi, że poznanie polega jedynie na obcowaniu z przedmiotami, które są skonstruowane przez umysł z wrażeń.
c) Aksjologiczny – pogląd, który głosi, że wartości duchowe ( poznawcze, moralne) i religijne odgrywają w życiu ludzkim i w dziejach świata doniosłą a nawet decydująca rolę ( Sokrates, etyka chrześcijańska, etyka wartości)
REALIZM - ( realis – rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) – stanowisko przeciwstawne do idealizmu.
MATERIALIZM – pogląd głoszący, że pierwiastkiem dominującym, pierwotnym, nadrzędnym w strukturze rzeczywistości jest materia. Przeciwieństwem materializmu jest idealizm ( spirytualizm) Rozróżnia się:
- materializm żywiołowy
- materializm mechanistyczny
- materializm wulgarny
- materializm dialektyczny
SPIRYTUALIZM – ( spiritualis – duchowy ) w ontologii – pogląd głoszący pierwotność i nadrzędność pierwiastka duchowego w strukturze rzeczywistości.
MONIZM – ( monos – jedyny ) monizm ontologiczny ( metafizyczny) pogląd głoszący, że osnową rzeczywistości jest jeden pierwiastek, jedna substancja np. materia
( monizm materialistyczny) , duch ( m. Spirytualistyczny) a monizm antropologiczny to stanowisko uznające, że osnowę bytu ludzkiego stanowi jeden pierwiastek np. duch ( spirytualizm antropologiczny), materia ( materializm antropologiczny).
DUALIZM – ( dualis – podwójny, dotyczący dwóch) pogląd głoszący, że byt składa się z dwóch elementów. Rozróżniamy:
a) dualizm ontologiczny – pogląd głoszący, że cała rzeczywistość składa się z dwóch rodzajów bytu np. idei i świata realnego ( Platon) z substancji myślącej i rozciągłej ( Kartezjusz), z Boga Stwórcy i stworzonego świata ( filozofia chrześcijańska)
b) dualizm antropologiczny – pogląd według którego człowiek jest złożony z dwóch elementów np. duszy i ciała ( Platon), z substancji myślącej i rozciągłej ( Kartezjusz)
PLURALIZM – ( pluralis – mnogi) pogląd uznający wielkość rodzaj ów bytu ( pluralizm ontologiczny), poznania ( pluralizm epistemologiczny), partii ( pluralizm polityczny)
IDEA – ( idea – kształt, wyobrażenie ) przewodnia myśl, u Platona – byt ogólny, konieczny, wieczny i niezmienny przeciwstawiony bytowi realnemu, konkretnemu, jednostkowemu, zmiennemu i przygodnemu.
ARCHE – 1. Wiąże się z pojęciem początku, może chodzić o początek zarówno w sensie przestrzennym ( początek odcinka) i czasowym oraz początkiem w znaczeniu źródła ( pochodzenia, genezy) Może oznaczać początek w sensie pierwszej przesłanki w myśleniu.
2. Drugie pojęcie jest pojęciem zasady. Może oznaczać :
a) pierwotne podłoże, fundament,
b) to, co ważne,
c) podstawową zasadę postępowania, a więc taką, na której wspierają się wszystkie inne reguły działania,
3. Arche może być synonimem przyczyny, pierwszej przyczyny.
4. Może również oznaczać władzę, a więc to, co pierwsze w hierarchii, to, od czego wszystko inne jest zależne.
Arche wyrasta z dwóch doświadczeń:
- doświadczeń różnorodności rzeczy ( jakie występują na świecie – świat to skały, rośliny, zwierzęta i ludzie)
- doświadczania stawania się i przemijania ( pory roku, przemijanie ludzi – rodzenie, dorastanie, dojrzewanie i umieranie)
A PRIORI – ( a priori – z góry, od pierwszego, to co wcześniejsze) : sąd lub zdanie przyjęte bez powoływania się na doświadczenie np. „ Wszystkie ciała są rozciągłe” Przeciwieństwem tego sądu są sądy a posteriori.
APRIORYZM – pogląd uznający, że istnieje pełnowartościowe poznanie, które jest niezależne od doświadczenia i głoszący, że można uzasadnić pewne sądy o rzeczywistości, nie odwołując się do doświadczenia.
A POSTERIORI – ( a posteriori – od następnego , z następstwa): sąd lub zdarzenie przejęte na podstawie doświadczenia np. „ Moja siostra jest pracowita.”
APOSTERIORYZM – empiryzm metodologiczny, prawdziwość poznania może być uzasadniona bezpośrednio lub pośrednio jedynie na podstawie doświadczenia.
EMPIRYZM – ( empeiros – doświadczony) w teorii poznania – stanowisko uznające ze główne źródło poznania doświadczenie .
RACJONALIZM – ( rationalis – rozumny, rozsądny) w teorii poznania pogląd upatrujący główne źródło wiedzy w rozumie, a nie w doświadczeniu. Przeciwieństwo empiryzmu.
IMMANENTNY – ( immanens – pozostający wewnątrz czegoś): będący wewnątrz czegoś, nie wynikający z czynników lub działania zewnętrznego. Np. przeżycie smutku jest immanentne mej świadomości. Przeciwieństwo transcendentny
IMMANENCJA (z łac. immanens - pozostający w czymś, od immanere - pozostawać wewnątrz) przeciwieństwo transcendencji, (nieodłączne) zawieranie się czegoś w czymś. W szczególności immanentne są treści życia wewnętrznego poznającego podmiotu wobec niego samego.
TRANSCENDENTNY - ( transcendere - przekraczać ) to co wykracza poza coś innego. W religii Bóg jako istota transcendująca świat – wykraczająca poza niego.
TRANSCENDENCJA (filozofia) filoz. (z łac. transcendens - przekraczający) termin mający wiele różnych, lecz spokrewnionych znaczeń; m.in.:"istnienie na zewnątrz, poza(ponad) czymś, w szczególności: istnienie przedmiotu poznania poza umysłem poznającym, bądź bytu absolutnego poza rzeczywistością".
IMMORALIZM - stanowisko filozoficzne uważające za podstawę wszelkich ocen jedynie kryteria pozamoralne. Pogląd kwestionujący istniejące systemy etyczne i wzorce moralne, czasami wiążący się z zadaniem unieważnienia wszelkich wartości i postulatem stworzenia nowej etyki w miejsce starej. W wersji skrajnej (jako amoralizm) immoralizm domaga się w ogóle zniesienia wszelakiej etyki i moralnych ograniczeń jednostki.
DIALEKTYKA - ( dialectica – sztuka dyskutowania) u Hegla, a potem Marksa i Engelsa – badanie zjawisk w powiązaniu, ruchu i rozwoju ( rozwój – przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe w wyniku wewnętrznych sprzeczności tkwiących w zjawiskach)
SCJENTYZM – ( scientia – wiedza) kult nauki i wiara w to, że rozwiąże ona wszystkie ludzkie problemy, włącznie z problemami moralnymi. Zrodził się pozytywizmie.
POZYTYWIZM – ( positivus – twierdzący, uzasadniony) prąd filozoficzny zapoczątkowany w XIX w . przez Comte’a
HOLIZM - filozoficzna koncepcja rozwoju rzeczywistości, wg której świat stanowi hierarchiczną całość, złożoną z całości niższego rzędu, i podlega dynamicznej, twórczej ewolucji, prowadzącej do powstawania coraz to nowych, jakościowo różnych całości, nie dających się już zredukować do sumy swych części.Holizm w tym znaczeniu został zapoczątkowany przez J.Ch. Smutsa i rozwijany przez niektórych biologów i filozofów angielskich w 1. połowie XX w.
WARTOŚĆ - to przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartości to powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno - noramtywne (orientacje wartościujące).
Wartość etyczna – dobro, wiara, pobożność
Sergio3