Stereotyp to uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, czy stosunków społecznych utrwalony w świadomości ludzi. Stereotyp kobiecości zmieniał się na przestrzeni wieków, w zależności od takich czynników, jak na przykład miejsce w którym żyła kobieta lub oczekiwania społeczeństwa w stosunku do niej.
Kobieta opisywana była w większości przez mężczyzn. Z ich dzieł można dowiedzieć się jak kobietę przedstawiano, jak ją widziano i rozumiano, a nie jaka była w rzeczywistości. Nie było takiej wady, jakiej by nie przypisano kobiecie. Pojawiały się oczywiście także zalety, ale mniej o nich mówiono. Takim wyjątkiem była żona Odyseusza z dzieła Homera, Penelopa.
„Odyseja” to dzieło powstałe w VIII w p.n.e. opowiadające o przygodach mężczyzny o imieniu Odys powracającego spod Troi. Jego wędrówka do rodzinnej Itaki trwała dziesięć lat, podczas których przeżywał liczne przygody. Pozostałymi głównymi postaciami epopei są: żona Penelopa, czekająca na jego powrót i ich syn Telemach.
Wszyscy znają związek frazeologiczny „być wiernym jak Penelopa”. Żona Odyseusza jest przykładem wierności małżeńskiej ze strony kobiety, która była jedną z głównych cech jakie charakteryzowały idealną niewiastę w czasach starożytności. Kobieta była ograniczona większą liczbą zasad i norm zachowania niż mężczyzna. Przejawiało się to głównie w małżeństwie. Zdrada ze strony żony mogła być powodem odsunięcia jej przez męża. Natomiast mężczyzna nie musiał się kryć ze swoimi romansami. Penelopa podczas wyprawy Odysa ani razu go nie zdradziła, nawet w chwili gdy zaczęto wątpić w to czy on nadal żyje. Mimo, że bohater Odysei nie był wzorowym mężem, Penelopa nadal go kochała. Dała temu wyraz cała swoją postawą. W chwili gdy usłyszała smutną pieśń o powrocie wojowników spod Troi, wybiegła ze swoich komnat prosząc:
„Tej nie chcę tylko pieśni jednej,
Taką boleścią serce przenika mnie biednej
Już i tak udręczonej tym płaczem ustawnym
Po małżonku, w Helladzie i na Argos sławnym.”
Przez cały czas trwała niezachwianie w swojej wierności, wymyślając podstępy by zniechęcić swoich zalotników i nazywając ich „zuchwałą i złośliwą zgrają”. Chciała być piękna tylko dla swojego męża, odmawiając wystrojenia się by zrobić na nich wrażenie. Na rady jednej ze swoich towarzyszek odpowiedziała:
„Wszak bogi mnie olimpscy dawno oduczyli
Dbać o płci mej ozdoby, jak raz od tej chwili,
Kiedy mąż mój odpłynął.”
Penelopa nie jest postacią kobiecą opisywaną w dziełach antyku wyróżniającą się na tle innych. W starożytnej literaturze znajdujemy wiele pozytywnych kreacji kobiet. Opis żony Odyseusza jest więc stereotypowym przykładem wiernej żony i dobrej matki w literaturze antyku.
Jak wspomniałam wcześniej, stereotyp kobiety zmieniał się na przestrzeni wieków w zależności od tego jak zmieniały się społeczeństwa. W XIX wieku, kiedy powstała epopeja Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz” w literaturze odnaleźć można wiele kobiet wyzwolonych. Takim przykładem, będącym całkowitym przeciwieństwem Penelopy była Telimena. To kobieta obyta w świecie, dojrzała i pewna siebie. Ubierała się zgodnie z najnowszą zagraniczną modą, ale zbyt ozdobnie. Kiedy spotykamy się z nią po raz pierwszy jest ubrana w:
„Suknię matyrejalną, różową, jedwabną,
Gors wycięty, kołnierzyk z koronek, rękawki
Krótkie, w ręku kręciła wachlarz dla zabawki
(Bo nie było gorąca); (…)
Słowem, ubiór galowy; szeptali niejedni,
Że zbyt wykwintny na wieś i na dzień powszedni.”
Nie ograniczała się do jednego mężczyzny i mimo, że skupiała się na uwiedzeniu młodego Tadeusza, nadal flirtowała z innymi. Podczas obiadu:
„mówiąca wciąż do Tadeusza,
Musiała ku Hrabiemu nieraz się odwrócić,
Nawet na Asesora nieraz okiem rzucić:
Tak ptasznik patrzy w sidło, kędy szczygły zwabia,
I razem w pastkę wróbla.”
Kiedy straciła jego zainteresowanie na rzecz Zosi, sprzeciwiała się ich związkowi, wykorzystując fakt, że była jej opiekunką. Nawet mimo tego, że zdobyła serce Hrabiego, nie pozostała mu wierna i podczas jego nieobecności przeniosła swoją uwagę na kogoś innego. Telimena jest przykładem kobiety kokietki. Uwielbiała mężczyzn i znała wiele różnych trików, mających na celu przyciągnięcie ich uwagi. Wykorzystywała typowe dla flirciar akcesoria, jakim był na przykład wachlarz, czy specjalnie dobrany szal. Kokietowała ich tylko w nadziei na odniesienie jakichś korzyści. Była zmienna w nastrojach i uczuciach, zarozumiała i egoistyczna. Jest postacią negatywną, co jest tym bardziej widoczne, kiedy porówna się ją z Zosią.
Inną kreacją tego okresu jest tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego „Balladyna”. Już chwili, kiedy się po raz pierwszy pojawia, można odnieść wrażenie, że jest osobą, która myśli tylko o sobie i nie czuje większych więzi ze swoją siostrą i matką. Była leniwa, chętnie dając się wyręczać w pracach przez matkę i siostrę. Kiedy Alina odpowiedziała na zaloty Kirkora, ale postawiła warunek żeby zabrał także jej matkę, Balladyna widząc, że mężczyźnie spodobało się takie postawienie sprawy, mówi:
„Byłabym poczwarą niegodną twojej ręki, ale piekła,
Żebym się matki kochanej wyrzekła.
Prócz matki, siostry, wszystko ci poświęcę,”
Jednak kiedy matka mogła zaszkodzić jej pozycji, bez zastanowienia ją odrzuciła, w końcu doprowadzając do jej śmierci. Jest to kobieta ambitna i nie cofająca się przed niczym, co pozwoli jej osiągnąć cel. Zabiła swoją siostrę, żeby podnieść swój status społeczny. Nawet po tym, co zrobiła nie miała wyrzutów sumienia, zdecydowana nadal żyć w zbrodni. Odzwierciedlają to jej słowa, które wypowiada po zabiciu Aliny: „Na Niebie jest Bóg… zapomnę, że jest, będę żyła, jakby nie było Boga.” Bardziej bała się, że prawda o jej zbrodni wyjdzie na jaw i znowu nie zawahała się zabić, żeby ochronić swoją tajemnicę. Kłamała i manipulowała ludźmi. Była bardzo zdeterminowana i inteligentna, co pozwoliło jej wspiąć się na szczyt. Przez cały czas popełniała te same błędy, coraz bardziej ignorując głos sumienia. Zginęła od uderzenia pioruna, sama wydając na siebie wyrok.
Kreacja Balladyny została stworzona w romantycznym Paryżu, co miało znaczący wpływ na sposób opisywania postaci i dramaturgię. Dramat Słowackiego został ukształtowany z popularnych wątków literackich, widocznych też u innych autorów, jak na przykład motyw zbrodni i kary, czy pobocznych postaci fantastycznych. Istnieje wiele podobieństw ze sztukami Williama Szekspira. Ideał kobiety w tym okresie to osoba zdecydowana, zdolna samodzielnie podejmować decyzje i realizować swoje cele. Balladyna, realizując swoje zamierzenia już na samym początku popełniła błąd, dokonując zbrodni i będąc osobą zdeterminowaną dalej podążała tym torem. Swoim postępowaniem wpada w końcu w pułapkę i staje w sytuacji bez wyjścia. Chcąc stać się królową, musi zaakceptować łamane prawa i sama na siebie wydać wyrok śmierci.
Można by wymieniać wiele przykładów różnych stereotypów, pojawiających się w dziełach literackich. Nie są one dokładnym odzwierciedleniem rzeczywistych ludzi, ponieważ charakteru człowieka nie da się poznać całkowicie i jednoznacznie. Ludzie dojrzewają i zmieniają się pod wpływem różnych okoliczności. Śledząc jednak dzieła poszczególnych epok poznać można wzorzec charakteru, jaki był w owym czasie popularny. Jak nowe ideologie powstają tylko wtedy, kiedy społeczeństwo dojrzeje do ich przyjęcia, tak stereotyp kobiety zależny jest od świadomości ówczesnych ludzi.
Podsumowując, opisywane kobiety odzwierciedlały ich rzeczywiste pozycje i dzięki nim śledzić można zmianę ich wizerunków w świadomości ludzi, ale nie do końca. Tak jak nie można poznać charakteru człowieka zaledwie po jednym spotkaniu, tak nie można na podstawie ogólnie przyjętych stereotypów jednoznacznie przyjąć, że właśnie w ten sposób postrzegano wszystkie kobiety.
evedallas