Michał Klimecki - Polsko-ukraińska wojna o wschodnią. Galicję polskie spojrzenie.pdf - Książki - Mdrone

Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. 18/2009

373

Michał KliMecKi

Polsko-ukraińska wojna o wschodnią Galicję

1918–1919 r. Polskie sPojrzenie

Проаналізовано геополітику польсько-української війни (листопад 1918 – ли-

пень 1919 рр.), подано образ цієї війни в польській науковій і суспільній думці.

Ключові слова: Польща, ЗУНР, польсько-українська війна, польська історі-

ографія, суспільна думка.

W ostatnich miesiącach Wielkiej Wojny, w warunkach korozji struktur państwowych

Rosji, Austro-Węgier i Niemiec, narody dotychczas pozbawione państw wysunęły postu-

laty niepodległościowe. Polacy, Czesi i Słowacy, Ukraińcy, Litwini, Finowie, Łotysze,

Estończycy, Gruzini i w mniejszym stopniu Białorusini podjęli działania określenia swoich

granic, ustrojów polityczno-prawnych i przyszłych sojuszy. Ich elity koncentrowały aktyw-

ność m. in. na gromadzeniu argumentów na rzecz postulatów terytorialnych, wybieranych

z własnej historii oraz stosunkach społecznych i gospodarczych, ignorując lub lekceważąc

oceny i ustalenia sąsiadów. Głównego partnera i jednocześnie przeciwnika uparcie postrze-

gały w słabnących instytucjach państwa, w których jeszcze żyły, przede wszystkim z nim

przygotowując się do konfrontacji politycznej i zbrojnej. Wybuch konliktów z sąsiadami,

znajdującymi się w podobnym położeniu, zaskakiwał i wywoływał przeświadczenie o

ich agresywnej, niczym nie umotywowanej postawie, na którą należy odpowiedzieć nie

propozycjami negocjacji ale siłą. Jeśli nawet pobrzmiały głosy o konieczności rozpoczę-

cia rozmów na tematy sporne, głównie związane z przebiegiem granic, to niemal zawsze

spotykały się z zarzutami braku patriotyzmu oraz wiary w oiarność i determinację narodu.

Nielicznym politykom i wyższym dowódcom szukającym środków zapobieżenia szybko

rozwijającym się antagonizmom na prowizorycznych granicach przeciwstawiała się nie

tylko warstwa przywódcza. Społeczeństwo odmawiając im poparcia, marginalizowało ich

rolę w formujących się władzach cywilnych i wojskowych, automatycznie wzmacniając

ośrodki przekonane o zasadności szukania rozstrzygnięć terytorialnych za pomocą siły

zbrojnej. Z winy takich zachowań powstawała paradoksalna sytuacja, w której nie można

było pogodzić powszechnego pragnienia pokoju z ustanowieniem granic zgodnych z hi-

storycznymi wyobrażeniami. Jednocześnie na niektórych obszarach Rosji, a także Ukrainy,

Białorusi, Gruzji i obszarów nadbałtyckich, pogłębiał się chaos społeczny, wzmacniając

przesłanki dla rozwoju ideologii komunistycznej, programowo odcinającej się od kwestii

narodowych i promującej model społeczeństwa oparty na zasadach dyktatury pracują-

cych, w rzeczywistości aparatu partyjnego, chronionego i wzmacnianego przez wojsko i

struktury policji politycznej.

Wśród narodów organizujących swoje państwa Polacy i Ukraińcy zajmowali szcze-

gólne miejsce. Dzięki znacznym potencjałom ludnościowym, terytorialnym i gospo-

374

Michał Klimecki

darczym powinni stworzyć duże, względnie zamożne i stabilne państwa. Dodajmy, że

stosunkowo szybko, gdyż już wiosną 1919 r. od sprawności powoływanych przez nich

struktur zaczęła zależeć także przyszłość europejskiego kontynentu. Bolszewicy rządzący

Rosją nadali jej status terytorium, z którego, zgodnie z ich planami i zapowiedziami,

rewolucja przeniesie się na całą zachodnią i południową Europę. Znajdując się w obliczu

agresywnych poczynań Rosji, oba narody, polski i ukraiński, różnie oceniały stan środo-

wiska międzynarodowego, w tym przede wszystkim konsekwencje rewolucji lutowej i

bolszewickiego przewrotu w Rosji. Posiadając odmienne doświadczenia historyczne,

inaczej deiniowały najważniejsze dla siebie zagrożenia. Odmienne było, co oczywiste,

ich położenie geograiczne. Różniły się dorobkiem gospodarczym, politycznym i inte-

lektualnym, a także doświadczeniami wynikającymi z przeszłości.

W okresie Wielkiej Wojny i po jej zakończeniu polscy i ukraińscy przywódcy

przyjęli inne strategie postępowania wobec wielkich mocarstw, ich koalicjantów i

przeciwników. Wynikiem uporczywych zabiegów polskich polityków i wojskowych

po obu stronach frontu stało się zwrócenie uwagi na nasz potencjał mobilizacyjny i

gospodarczy. Z pozycji petenta przywódców Ententy i Państw Centralnych uzyska-

liśmy miejsce sojusznika, małego i słabego, ale sojusznika. W ostatnich miesiącach

wojny już posiadaliśmy aprobatę środowiska międzynarodowego na odbudowę pań-

stwowości. Z pewnym uproszczeniem możemy przyjąć, że bez względu, któremu

z sojuszy przypadło by zwycięstwo, nam i tak zaproponowano by miejsce przy

stole negocjacyjnym, oczywiście podrzędne, ale przywracające polskie państwo.

Przy tym liderzy najważniejszych obozów aktywnych w kraju, orientujących się na

Państwa Centralne i we Francji związanego z Ententą nie zostali pozbawieni wiary

w siłę swojego narodu. Potraili działać bez kompleksów wobec swoich adwersarzy

czy sojuszników. Pod koniec 1918 r., po klęsce Niemiec wśród polskich polityków

przeważała opinia, że państwo należy budować możliwie samodzielnie, uwzględ-

niając stanowisko Ententy jedynie w kwestiach związanych z przebiegiem granic na

Pomorzu, w Wielkopolsce i na Śląsku. I choć nie było wśród nas jednomyślności, co

do obszaru jaki powinien znajdować się w naszym posiadaniu, nie wielu wyobrażało

go sobie bez Poznania, Torunia, Wilna, Krzemieńca i Lwowa. Powszechnie również

zamierzano oprzeć bezpieczeństwo Polski o sojusz z Francją i jej aliantami z Wielkiej

Wojny. Rosję, tą “czerwoną” i tą “białą”, traktowano jako groźnego i nieprzewidy-

walnego sąsiada, prowadzącego agresywną polityką wobec słabszych partnerów.

Nie powstała żadna orientacja opowiadająca się za konstruowaniem sojuszniczych

związków z Rosją. W polskich działaniach i myśli politycznej nie zaistniała równie

alternatywa dla niepodległości, chociażby pod postacią konfederacji lub federacji, z

którymś z byłych państw zaborczych.

Natomiast Ukraińcy w okresie I wojny światowej zaniedbali promocję swoich

aspiracji narodowych wśród państw Ententy. Żyjący w granicach rosyjskiego impe-

rium do jesieni 1917 r. rozważali zakres swobód narodowych, jakie miał im zapewnić

związek z nową demokratyczną Rosją. Dopiero przewrót listopadowy w Piotrogrodzie

i rozpędzenie Konstytuanty przez bolszewików wymusiły na rezydującej w stołecznym

Kijowie Ukraińskiej Centralnej Radzie ogłoszenie 9 stycznia 1918 r. IV Uniwersałem

całkowitej suwerenności Ukraińskiej Republiki Ludowej. Przyznawał to obdarzony

wielkim autorytetem czołowy polityk i intelektualista Mychajło Hruszewśkyj, mówiąc:

Polsko-ukraińska wojna o wschodnią Galicję 1918–1919 r. Polskie spojrzenie

375

“Byliśmy konsekwentnymi federalistami, ale warunki spowodowały, że staliśmy się

niepodległą, niezależną republiką” 1 .

Także ukraińscy poddani Habsburgów nie wykazywali aktywności poza granicami

Austro-Węgier. Z lojalności wobec tronu czynili argument na rzecz wyodrębnienia Galicji

Wschodniej w kraj koronny. Nie wysłali swojej delegacji do Rzymu na odbywający

się tam w d. 7–10 kwietnia 1918 r. kongres narodów uciskanych przez Austro-Węgry.

Polaków reprezentowali na nim Marian Seyda, Konstanty Skirmunt i Jan Zamorski.

Stanowcze decyzje podjęli w ostatniej fazie rozpadu Austrii jesienią 1918 r., przystępu-

jąc do tworzenia cywilnych i wojskowych struktur konspiracyjnych. Przy tym ich elity,

wychowane w liberalnej monarchii na dobrych uniwersytetach, mające doświadczenie

parlamentarne i samorządowe z obawą patrzyły na rozwój wydarzeń w Kijowie i na

Wielkiej Ukrainie, starannie rozważając charakter przyszłych związków swojego kato-

lickiego społeczeństwa z prawosławnym, znającym jedynie rosyjskie samodzierżawie

społeczeństwem Ukrainy Naddnieprzańskiej. Akt połączenia obu państw ukraińskich,

wschodniego i zachodniego, proklamowany 22 stycznia 1919 r., na placu Św. Zoii w

Kijowie otrzymał charakter deklaratywny. Zachodni Ukraińcy zachowali m. in. swój

rząd, parlament i odrębne ustawodawstwo, sądownictwo i siłę zbrojną. W trakcie wojny

z Polską o Galicję Wschodnią i Lwów nie otrzymali znaczącej pomocy wojskowej od

Dyrektoriatu i Głównego Atamana Symona Petlury.

Wspomniane opcje nie były jedynymi, za jakimi opowiadali się Ukraińcy. Pod

koniec 1917 r. część z nich tworzyła komunistyczne partie i Ukraińską Socjalistyczną

Republikę Radziecką. Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U) przyna-

leżała do Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), posiadając status gubernial-

nej struktury tej ostatniej 2 . Rezolucja ukraińskich bolszewików podjęta na pierwszym

zjeździe odbytym w lipcu 1919 r. w Moskwie stwierdzała: “W sprawie wzajemnych

stosunków Ukrainy i Rosji, oddzielenie Ukrainy od Rosji jest niemożliwe z uwagi na

związki ekonomiczne i KP(b)U powinna walczyć o rewolucyjne zjednoczenie obu państw

na płaszczyźnie proletariackiego centralizmu w granicach Rosyjskiej Socjalistycznej

Federacyjnej Republiki radzieckiej” 3 . Postawa ukraińskich komunistów stworzyła groźne

przesłanki także dla działań niepodległościowych galicyjskich Ukraińców.

Z tych, a także innych tu nie wspomnianych powodów, Ententa odmawiała uzna-

nia prawa Ukraińców do niepodległego bytu. Jedynym państwem pod koniec 1918 r.

wykazującym zainteresowanie wobec niepodległościowych dążeń Ukraińców okazała

się Polska, już uprawniona do zasiadania na konferencji pokojowej w Paryżu, jako

członek zwycięskiej koalicji. W polskich elitach stawiano sobie pytanie, czy URL w

chwili obecnej i w przyszłości nie powinna się stać sojusznikiem w konlikcie z Rosją.

Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz Józef Piłsudski oraz jego obóz z niepokojem ob-

serwowali narastający ostry konlikt między Polakami i Ukraińcami ale też zauważali

zagrożenie jakie stanowiły agresywne działania byłego zaborcy. W ich ocenie walki na

froncie ukraińskim wprawdzie dotyczyły istotnych dla przyszłości Polski kwestii ale od

ich wyniku zależał wyłącznie przebieg granic i stan posiadania polskiego ziemiaństwa

na Naddnieprzu. Natomiast stawką wojny z Rosją, czy to “czerwoną” czy “białą”, było

samo istnienie polskiego państwa. Podstawowym warunkiem nawiązania współpracy

z ukraińskim ośrodkiem państwowym było uznanie przynależności do Polski Lwowa i

części zagłębia naftowego.

376

Michał Klimecki

Do pierwszej wymiany poglądów między polskimi i ukraińskimi instytucjami

i politykami doszło w ostatnich miesiącach Wielkiej Wojny w warunkach okupacji

niemieckiej i austro-węgierskiej. Ich rezultat był daleki od zadawalającego. Rządzący

Królestwem Polskim oraz URL uważały siebie wzajemnie za niewiarygodnych partnerów,

dążących do rozwoju terytorialnego kosztem przygranicznych obszarów. Jednocześnie

ówcześni liderzy odnosili się do wysiłków państwotwórczych sąsiada z sceptycyzmem

przemieszanym z skrywaną wrogością. Nie mogła tego zmienić działalność przedsta-

wicielstwa Rady Regencyjnej w Kijowie, kierowanego przez Stanisława Wańkowicza 4 ,

a także poparcie znacznej części polskich ziemian konsekwentnie udzielane hetmanowi

Skoropadzkiemu. Nawet socjaliści, wrażliwi na postulaty narodowe Ukraińców odma-

wiali uznania Ukraińskiej Republiki Ludowej, dostrzegając w niej twór wygenerowany

przez Niemców i Austriaków. Ignacy Daszyński na posiedzeniu parlamentarnego Koła

Polskiego w Wiedniu 1 marca 1918 r. nazwał to państwo ikcją 5 . Równie negatywnie

odnosili się do możliwości podziału Galicji na dwa kraje koronne, o polskim i ukraiń-

skim charakterze. Twarda postawa polskich parlamentarzystów uniemożliwiła Austrii

ratyikowanie korzystnego dla Ukraińców traktatu brzeskiego, choć ratyikowały go

Niemcy.

Wyłonienie się URL nie wpłynęło na tok postępowania polskich polityków z

Galicji wobec zamieszkujących ją Ukraińców. Przyjęli zasadę, że podział tego kraju

na dwie części, wschodnią i zachodnią, jest wyłącznie umowny i propagowany przez

ukraińskich polityków, duchownych i przedstawicieli inteligencji. Wskazywali, że nie

ma odzwierciedlenia w strukturach administracyjnych. Galicję traktowali jako całość,

ukształtowaną przez wielowiekową przynależność do Rzeczpospolitej, a potem do

Austrii. Uważali, że stanie się jedną z dzielnic odradzającej się Polski, a Zbrucz frag-

mentem jej wschodniej granicy. Koło Polskie w parlamencie wiedeńskim nie zamierzało

dopuścić do wyodrębnienia w ostatnich miesiącach wojny nowego kraju koronnego ze

stolicą we Lwowie 6 . Jego przedstawiciele na specjalnej audiencji w sierpniu 1918 r.

wymogli na cesarzu Karolu I obietnicę, że w przyszłości nawet nie będzie rozważany

podział Galicji 7 . Także niektórzy austriaccy wyżsi urzędnicy galicyjskiej administracji w

drugiej połowie 1918 r. sygnalizowali Polakom, że uważają ich za gospodarzy, z którymi

będą w bliskiej przyszłości rozmawiać o dalszych losach tego kraju. Namiestnik Galicji

Karl von Huyn zapewniał o swojej i monarchii przychylności dla polskich interesów

politycznych, a w prywatnej rozmowie posunął się do obietnicy przekazania swojej

władzy, w odpowiedniej chwili, w polskie ręce 8 .

Dla ukraińskich przywódców stanowisko zajęte przez cesarza i jednoznacznie ne-

gatywny stosunek polskich polityków do powstania nowego kraju koronnego, którego

większość społeczeństwa stanowiliby Ukraińcy stały się ważnym ostrzeżeniem. Uznali,

że rozmowy z Polakami o przyszłości Galicji Wschodniej nie doprowadzą do korzyst-

nych dla nich rozstrzygnięć i dlatego są bezcelowe. Przyjmując takie założenia podjęli

przygotowania do zajęcia siłą wschodniej Galicji i ogłoszenia powstania ukraińskiego

kraju koronnego lub państwa, w zależności od okoliczności. 19 października 1918 r. na

placu Św. Jura członkowie powstałej Ukraińskiej Rady Narodowej (URN) proklamowali

państwo, które po kilkunastu dniach przyjęło nazwę Zachodnio Ukraińska Republika

Ludowa (ZURL) i tymczasową konstytucję. 1 listopada ukraińska konspiracja wojskowa

zaczęła przejmowanie kraju, zapewniając osłonę dla wyłaniającej się nowej administracji

Polsko-ukraińska wojna o wschodnią Galicję 1918–1919 r. Polskie spojrzenie

377

i formującej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej 9 . Z wyjątkiem Lwowa, Przemyśla i zagłębia

naftowego, w których spotkała się z oporem powstających polskich oddziałów zbrojnych,

proces powstawania zachodniego państwa ukraińskiego przebiegał bez zakłóceń.

Ukraińskie działania zaskoczyły polskie społeczeństwo. Akt proklamacji z 19

października został zlekceważony. Polska prasa we Lwowie, w tym także tytuły uka-

zujące się dwukrotnie w ciągu dnia, nawet nie zamieściły większej informacji o tym

wydarzeniu. Natomiast 1 listopada organizująca się młodzież, nieliczni kombatanci

Legionów Polskich i żołnierze kpt. Zdzisława Tatara-Trześniowskiego nie dopuścili

do opanowania całego Lwowa. Pierwsze rozmowy przeprowadzone przez polskich

polityków z Sejmu Krajowego i Wydziału Krajowego pod przewodnictwem marszałka

Stanisława Niezabitowskiego z ukraińskimi reprezentantami wskazywały, że strony

nie osiągną porozumienia 10 . Polacy nie zamierzali uznać w żadnej formie ukraińskiego

zwierzchnictwa nad Lwowem i Galicją Wschodnią. Odrzucili propozycję udziału w

pracach Ukraińskiej Rady Narodowej.

W tych warunkach o przyszłości Lwowa i wschodniej Galicji musiał rozstrzygnąć

wynik zbrojnej konfrontacji. Rozpoczęła się wojna polsko – ukraińska 11 . Tylko w jej

początkowej fazie obie strony dysponowały podobnymi zasobami materialnymi i ludz-

kimi. Z czasem sytuacja uległa zmianie. Polska dysponowała większym potencjałem

ekonomicznym i ludzkim niż ZURL. Nawet zaangażowanie wojsk polskich również

na innych obszarach konliktów nie zwiększało szans Ukraińskiej Armii Galicyjskiej

(UAG). Polska dysponowała wystarczającymi środkami militarnymi aby utrzymać front

w Galicji i wybrać moment ofensywy przeciwko UAG. Sprowadzenie z Francji do kraju

znakomicie wyposażonej, wyszkolonej i współdowodzonej przez francuskich oiccerów

Armii Polskiej (AP) i przeniesienie jej w maju 1919 r. do Galicji przesądziło o polskim

sukcesie militarnym. Na użycie AP przeciwko Ukraińcom polskie naczelne dowództwo

dysponowało dyskretną zgoda francuskiego rządu. Interesujące światło na postawę

Francji rzuca światło depesza wysłana z Paryża przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego.

10 maja informował on Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP), że jego

francuscy rozmówcy domagają się przyśpieszenia rozpoczęcia ofensywy przez Sambor

na Stryj i tworzenia faktów dokonanych 12 .

Pierwsze reakcje polskich naczelnych ośrodków przywódczych po wybuchu walk

w Galicji wskazywały na głęboką różnicę w poglądach na kwestię ukraińską. Działający

w Paryżu, pod kierunkiem Romana Dmowskiego Polski Komitet Narodowy, z niechęcią

odnosił się do pertraktacji z Ukraińcami. Sprzeciwiał się uznaniu przez Ententę, któregoś

z ukraińskich państw (ZURL i URL) i przyjęciu na konferencji pokojowej ich delegacji.

Zabiegał o zbrojną interwencję wojsk aliantów w Galicji lub zgodę na przerzucenie

do niej przez Rumunię doskonale wyposażonej Armii gen. Józefa Hallera. Pod koniec

1918 r. krajowi endecy domagali się od NDWP przeprowadzenia energicznej ofensywy

i szybkiego opanowania całego spornego kraju. Jednocześnie w swoich wypowiedziach,

w tym w prasie, zarzucali ukraińskim działaniom barbarzyństwo wobec polskiej ludności

cywilnej i jeńców oraz bolszewizację. Chętnie odwoływali się do Ogniem i Mieczem

Henryka Sienkiewicza, kładąc znak równości między opisywaną w tej książce czernią

a zachowaniem się żołnierzy UAG. Ludności żydowskiej zarzucali współudział w prze-

śladowaniu Polaków. Sami ulegli temu schematowi, nie zadając sobie trudu zebrania

informacji i przewartościowania poglądów. Erazm Piltz w liście do Dmowskiego pisał

Michał Klimecki - Polsko-ukraińska wojna o wschodnią. Galicję polskie spojrzenie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: