Miciński T. W mroku gwiazd.doc

Tadeusz Miciński, Wybór poezji, wstęp i oprac. W. Gutowski

WSTĘP

I Wieczny wędrowiec

- Tadeusz Teodor Miciński urodził się 9.11.1873 r. w Łodzi.

- ojciec Rudolf, matka Wanda z Pruskich (pewne zdolności literackie)

- 1892-1893 guwernerka na Polesiu, tu poznał swoją przyszłą żonę Marię Dobrowolską

- 1893-1895 – rozpoczął studia na UJ (historia i literatura polska)

·         Kształtują się pewne cechy osobowości twórczej Micińskiego – przełamywanie tendencji pozytywistycznych, kształtowanie „poszukującego”, „neurastenicznego” bohatera, potrzeba zaangażowania w ruch niepodległościowy, niechęć do stabilizacji, osiadłego życia, skłonność do ciągłych peregrynacji

- 1895 – studia w Lipsku, 1896 – studia w Berlinie

·         Zetknął się z literaturą starogermańską

·         Poznał Przybyszewskiego

- 1897 – wizyta w Hiszpanii u Wincentego Lutosławskiego

·         Inspiracja malarstwem Goi

·         Pogłębienie znajomości mistyki karmelitańskiej

·         Zainteresowanie dramatem hiszpańskim (Calderon)

·         Rozumiał się z żoną Lutosławskiego – Zofią Casanova – tłumaczył jej wiersz

·         Zetknięcie się ze śladami działalności inkwizycji – cykl wierszy In loco tormentorum

- druga połowa 1898 – Petersburg, Moskwa

- w latach dziewięćdziesiątych próbował się osiedlić we własnym domu w Warszawie, ale i tak go ciągle nosiło

- fascynował się działalnością różnych bractw i zgrupowań (Bractwo Pracy – w Rosji, Zakopane i inne)

- po wybuchu I wojny światowej udał się z rodzina na Polesie, tu został internowany, więziony w Kałudze, zwolniony w 1914 roku – po powrocie do Warszawy zdecydowanie opowiadał się po stronie prorosyjskiej, wierzył, że Rosja zdoła wydźwignąć Polskę

- przeniósł się z rodziną do Moskwy, współpracował z rosyjskimi czasopismami, udzielał się przy organizacjach polonijnych, kontakty z polskim i rosyjskim środowiskiem artystycznym

- rewolucja bolszewicka przyniosła mu zawód

- w 1918 wrócił do Polski

- zginął zamordowany w drodze powrotnej z pogrzebu Marii Dohrn-Baranowskiej w 1918r. nie wiadomo, czy napastnicy byli przypadkowi czy celowo nasłani, grób Micińskiego znajduje się w osadzie Małe Małynicze

II Poeta-wizjoner – prorok-ideolog. Zarys twórczości

- w twórczości Micińskiego ujawniają się – często sprzeczne – postawy „poety wyzwolonej wyobraźni” oraz „proroka-wieszcza”, a nawet „ideologa”, zatroskanego głównie o skuteczność i donośność swego programu

- Gutowski wyróżnia trzy okresy w twórczości Micińskiego:

1) początek lat `90 do 1904r. – od młodzieńczych prób literackich do poety-wizjoera

·         najważniejsze dzieło – tom poezji W mroku gwiazd (1902)

·         praca nad poematem Niespełniony. Kuszenie Chrystusa Pana na pustyni (1901-1905) – poemat prozą, mroczny, pełen katastroficznych wizji, egzystencja jako domena Lucyfera, trwoga, pozorna twórczość, niemożność nawiązania dialogu z Chrystusem

·         próby dramatyczne – Noc, Matka (ok. 1896), Veni Creator albo walka dusz (ok. 1897-1899), Noc rabinowa (1903) – to ostatnie, to ironiczne potraktowanie dzieł wieszczów, groteska, ludycznie traktowane motywy i symbole

·         fascynował się Królem-Duchem Słowackiego, chciał stworzyć coś podobnego

2) 1905-1913 – przemyślenia religinjne, metafizyczne i społeczne („Xiądz Faust”) 1906 cykl esejów, manifestów światopoglądowych, programów „odrodzeńczych” Do źródeł duszy polskiej – poszukiwania duszoznawcze pokazywały zmagania postawy lucyferycznej i Chrystusowej

·         fascynacja problematyką metafizyczno-moralną – Walka o Chrystusa (1911), dramaty Kniaź Potiomkin i W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu (1909). – nadmiar idei i środków artystycznych sprawiał, że nie dało ise etgo wystawić na scenie

·         powieści inicjacyjne – Nietota (1910) i Xiądz Faust (1913) – współczesne fakty i rzeczywiste postacie uzyskują wymiar symboliczny – są w nich różne formy literackie (powieść historyczna, sensacyjna, współczesna, fr. satyryczno-groteskowe, wierszowane traktaty, cykle liryków, nowe wersje poematów prozą)

·         cykl dramatów Koniec Wenety „uniwersalno-dydaktyczna przypowieść o trwałości słowiańsko-germańskiego konfliktu”

·         powieść Wita (powst. 1912-1913) – nawiązuje do okresu rozbiorów

·         patriotyczny dydaktyzm kosztem symbolizmu

3) 1814-1918 – historiozof-neomesjanista

·         Termopile polskie. Misterium na tle życia i śmierci Józefa Poniatowskiego.

·         Mené-Mené-Thekel-Upharisim

- współpraca z Sewerem (Ignacym Maciejewskim) – wspólny utwór dramatyczny Marcin Łuba (1896)

- debiut poetycki – Łazarz (1895, druk 1896)

- debiut prozatorski – nowela Nauczycielka (1895, druk1896)

- obydwa debiuty wyrażają modernistyczne niepokoje (wyobcowanie artysty, skrępowanie rolą społeczną, poczucie niespełnienia)

- z czasem coraz mniej artyzmu, coraz więcej służalczości wobec polityki

III Apologia i rozumienie. O recepcji poezji Micińskiego

- inne dzieła Micińskiego niż poezję krytykowano, ale kiedy pisał wiersze, widziano w nim wielki talent

- początkowe recenzje bardzo entuzjastyczne

- Adolf Nowaczyński z twórczości całej epoki najwyżej cenił twórczość właśnie Micińskiego

- elastyczność, indywidualistyczny mistycyzm, wizjonerstwo, odkrywa świat duszy

- zalecano czytać przez współodczuwanie

- słowo-klucz CHAOS – dostrzegano w nim siłę ekspresji, moc wyobraźni (przeciwnicy mówili, ze gubi się w chaosie własnej duszy)

- krytycznie i złośliwie o dziełach Micińskiego pisał Józef Albin Horbaczewski, ale nawet on stwierdził, że te dzieł pozostaną w polskiej literaturze, mają swój mistyczny urok

- Brzozowski – ambiwalencja – miał duży potencjał, włożył dużo wysiłku, ale dzieła były niespójne

- XX wiek – podkreślano prekursorstwo wobec nurtów awangardowych (Stur, Witkacy)

- po wojnie dokładniejsze studia badawcze

- Wyka widział w Micińskim głównego przedstawiciela ekspresjonizmu w Młodej Polsce

- Antoni Czyż i Jerzy Sosnowski czytali dzieła Micińskiego w kontekście „barokowego światoodczucia”

-Podraza-Kwiatkowska podkreślała związki z symbolizmem

- Jan Józef Lipski widział w Micińskim prekursora surrealizmu

- Erazm Kuźma podkreślał rolę oksymoronu (na różnych poziomach tekstu)

- Edward Balcerzan za podstawę konstrukcyjną uznał dualizm przestrzeni przedstawionej

- kluczem nowszych interpretacji jest „psychologia głębi” Junga – u Micińskiego wewnętrzna walka nie przynosi ostatecznych rozstrzygnięć

- Jan Tomkowski – związki z gnozą

IV Pierwsze projekty poetyckie

- Modlitwa

·         Kryzys religijny, rozterki modernistyczne, które można przezwyciężyć w obcowaniu z transcendentnym Bogiem

·         Bóg jest życzliwym partnerem człowieka, rozmawia z człowiekiem

·         Człowiek tęskni za utraconym sacrum

·         Obcowanie z Bogiem przywraca nadzieję

-  Zawierucha

·         Antyteza Modlitwy

·         Zwrot-ku-szatanowi

·         Nihilistyczna fascynacja złem i cierpieniem

·         Kontakt z Bogiem niesie rozczarowanie

·         Wątki narodowej tradycji wzmacniają radość niszczenia

·         Wędrowiec znajduje dom w błądzeniu, zamieszkuje przestrzeń nie do zamieszkania

- Resurrecturi

·         Nawiązanie do wiersza Krasińskiego

·         Bohater utożsamia się z ukrzyżowanym Chrystusem, tylko nie ma nadziei na zmartwychwstanie

·         Nie chce nowego życia wobec śmierci Polski – połączeni egzystencjalno-metafizycznego odrodzenia jednostki z odzyskaniem przez Polskę niepodległości

·         Integracja cierpiącej jednostki z duszą narodu  jest impulsem przezwyciężającym śmierć – nowy Król-Duch

V W mroku gwiazd – poemat metafizycznego protestu i rozpaczliwej nadziei

- można czytać tomik jako pewna całość (stąd poemat)

- autor w spisie treści podzielił tomik na siedem dużych cyklów, dwa z nich maja jeszcze podcykle; grupy ze wspólnym podmiotem wypowiedzi lub podobną poetką

- autor również używa słowa poemat w dedykacji dla żony „kończący się tu poemat W mroku gwiazd”

1) Ekspresja, kreacja, ocalenie (zarys programu)

- Koloseum – utwór inicjalny

·         Oryginalny program szczytowej fazy Młodej Polski

·         Prolog poematu, inwokacja

·         Sytuacja wypowiedzi: wewnętrzny pejzaż to świat po katastrofie, cierpienie, szaleństwo, obszar otwarty, ślady świetnej  przeszłości, lęki i jednoczesna możliwość działania

·         Destrukcja i poczucie wolności

·         Doświadczenia rozpadu i przekroczenie granic „ja” i kultury macierzystej

·         Możliwość penetrowania mare tenebrarum „głębii duszy”

·         Podwójny ruch wertykalny (ruch wertykalny jest kluczowym motywem w poezji Micińskiego): wstępowanie i zejście w chaotyczne ciemności

·         Poeta jest jednocześnie poznającym różne kultury i tym, który poznaje głębie duszy – ekspresjonista, hermeneuta symboli i mitów, kreator, terapeuta, zbawca

·         Końcówka – zejście w głąb staje się wywyższeniem – im głębiej schodzi, tym swobodniej osiąga pułap transcendencji, wolności twórczej

·         Konteksty w twórczości innych modernistów: Przybyszewski, Kasprowicz, Staff – Miciński jest wobec nich polemistą: wbrew Przybyszewskiemu szuka odrodzenia religijnego i moralnego, jest pocieszycielem i jednocześnie śmiało wyraża nieświadome; przeciwnie niż Tetmajer nie produkuje gotowych doskonałych przedmiotów, tylko fragmentaryczne wizje; przeciwnie niż Kasprowicz swobodnie porusza się na polach innych wiar, odwołuje się do religijnego panteonu; przeciwnie niż Staff boi się zatracenia w głębiach duszy, psychicznych labiryntach

·         Symbolika ruchu wertykalnego wyraża dynamikę życia jednostki i społeczeństwa, narodu; w poezji zazwyczaj jest to dialektyka obumarcia-odrodzenia, czasem jednak bohaterowie giną w ciemnościach

·         Świat pulsuje rytmem regresu, rozpadu, katastrofy, śmierci i odrodzenia, kreacji, wolności, nadziei

2) Wymiary świata poetyckiego

- poezja Micińskiego jest polem walki między chaosem a porządkiem

- chaos można rozumieć dwojako:

·         Spontaniczne skomplikowane przeżycia, które nie mieszczą się w tradycyjnych formach – stąd ich burzenie, zrujnowanie systemów symboliczno-mitycznych (Czarne xsięstwo)

·         Dezintegracja rzeczywistości, natłok dręczących obsesji, które potęgują cierpienie i absurd

- porządek jest rozumiany analogicznie do chaosu

·         Dążenie odrodzeńcze, integrujące, próbujące stworzyć nowe relacje z człowiekiem, światem, Bogiem

·         Porządek jako pseudoład świata-więzienia (Reinkarnacja, Ananke, Zamek duszy)

- walka między ładem a chaosem nie jest rozstrzygnięta

- zewnętrzna warstwa tekstu pokazuje „poetykę zaskoczenia” (oksymorony, antytezy, kontrasty)

·         Celowe burzenie początkowej regularności wersyfikacyjnej na rzecz nieregularnego wiersza wolnego – dynamika emocji, konflikty wewnętrzne podmiotu (Minotaur, Zamek duszy)

·         Te najbardziej mroczne partie ostentacyjne regularny rytm – podkreślenia kontrastu między cierpieniem a mową lub oswojenie tego cierpienia (In loco tormentorum)

·         Emocyjny wiersz wolny (Strach)

·         Dekonstrukcja formy np. sonetu (Palmy), ballady (Strach, Baśń)

·         Zestawienia wierszy regularnych i nieregularnych obok siebie

·         Antytezy, składnia mówiona (zdania niedokończone, wykrzykniki, równoważniki zdań, elipsy, wtrącenia, pauzy, nawiasy) – nie jest to jednak język potoczny, przeciwnie, leksyka jest symbolistyczna 9obrazowe równoważniki, zestawienie pól semantycznych sakralnych i demoniczno-bluźnierczych), ale pozorny „nieporządek” zbliża poetę do ekspresjonizmu

- wyobraźnia o cechach onirycznych – wizje, halucynacje

- udramatyzowane fabuły oniryczne, zakończone przebudzeniem, demaskują treści naganne, wyparte, tym bardziej dręczące

- wizje senne są też znakiem mocy wieszcza

- sny bliskie marzeniu (terapeutyczne, bliskie kontemplacji, harmonia, istnienie ukrytego porządku świata, również sny erotyczne, które są maską ideału) i sny-koszmary (egzystencjalne lęki, poczucie osaczenia i absurdu, upiorność jest źródłem lęku i bluźnierstwa, sen-tortura wywołuje masochistyczne rozkosze, sen trupi – rozkład, rozterki, niepewność, nekrofilskie pragnienia; Strach)

- znaczenie przestrzeni

·         Bohaterowie są w ciągłym ruchu, ciągle przekraczają granice przestrzeni, które są formami ekspresji

·         Egzystencja bohaterów jest złączona z pejzażami, przez które przechodzą

·         Opozycje przestrzeni zewnętrznej/wewnętrznej, immanentnej/transcendentnej, mieszkalnej/kosmicznej, ale nigdy nie subiektywna/obiektywna – zawsze jest subiektywna

·         Dwie główne opozycje przestrzeni: kosmiczna/ intymna i osaczenia, katastrofy/ocalenia > 4 główne odmiany symbolicznych przestrzeni:

a)      Intymne przestrzenie osaczenia – np. symbole architektoniczne znane z literatury mistyczne, pozbawione swych pozytywnych znaczeń, za to wywołujące poczucie uwięzienia (labirynty, narzędzia tortur, stojąca woda)

b)     Intymne pejzaże ocalenia – azyle wewnętrzne bohaterów, nietrwałe, enklawy ładu i szczęścia

c)      Przestrzenie kosmosu-więzienia – pejzaże wyludnione, bez życia, zamrożone, przestrzenie otwarte, wypełnione energią rozkładu i śmierci, w których symbole wiary i żywioły wolności ulegają destrukcji i potęgują cierpienie, obszary daremnego poszukiwania

d)     Kosmiczne przestrzenia ocalenia – pejzaż jako boska księga natury, otwarty, wieloznaczny pejzaż dążenia ku Bogu

- podmiotami wypowiedzi Miciński najczęściej czyni symbole-maski, postaci z różnych mitologii i tradycji literackich

- jest siedem cyklów poetyckich (znaczenie symboliczne siódemki, siódemka pojawia się również później, w niektórych utworach, jest to więc świadomy zabieg)

- pierwszy cykl jest zapowiedzią lucyferyzmu, ostatni franciszkanizmu – osobliwa rama całości

- Lucyfer

·         symbol człowieka, który w indywidualnym buncie dostrzegł warunek swojej autonomii i podstawę twórczości

·         postać tragiczna, niejednoznaczna, sprzeczna – ma świadomość jednoczesnego istnienia w materii, mroku i niebie, przeniknięty wolą życia, wola wiedzy i samopoznania

·         skupia w sobie ból istnienia – wybrał dla siebie taki nie inny los, jak samobójca (Samobójca), sprzeciw wobec chaosu i wobec prseudoporządku

- wątki franciszkańskie – prawie nie zauważane

·         w ostatnim cyklu bunt zastąpiony został gestem ofiary i pokory

·         lucyferyczny św. Franiszek – cierpi, posiada atrybuty szaleństwa, ale przeżywa wszechobecność Boga

...