UNIWERSYTET HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZY
im. Jana Kochanowskiego
w Kielcach
WYDZIAŁ PEDAGOGICZNY I ARTYSTYCZNY
Specjalność: Rewalidacja z terapią pedagogiczną
Dorota Znój
Rok IV, sem. letni
Słowo "arteterapia" złożone jest z dwóch członów: słowa "arte" i słowa "terapia". "Arte", z łac. "ars, artis", oznacza sztukę, rzemiosło, rękodzieło, sztuki piękne i umiejętności a także dzieło sztuki". Pojęcie arteterapia oznacza więc terapię poprzez sztukę, inaczej jest to połączenie dwóch dyscyplin - sztuki i psychiatrii.
Termin „arteterapia” po raz pierwszy pojawił się w literaturze anglojęzycznej w latach 40. XX wieku. W polskiej literaturze nazwa ta zaczęła funkcjonować znacznie później i od samego początku wzbudzała wiele kontrowersji. Wg I. Boryckiej, w polskim piśmiennictwie występują dwie równoznaczne nazwy dla tego rodzaju terapii, a są nimi: „arteterapia” i „kulturoterapia”. Można również spotkać takie określenia, jak: arteterpia, artterapia, artoterapia, terapia rysunkiem, plastykoterapia, terapia przez plastykę, terapia malarska, terapia sztuką, terapia poprzez sztukę, wychowanie plastyczne, wspomaganie kreatywności, wychowanie estetyczne, pedagogika poprzez sztukę, terapia przez twórczość.
Początkowo arteterapia odnosiła się do szeroko rozumianej sztuki stosowanej w celach diagnostycznych w dziedzinie psychoterapii i psychiatrii. W miarę upływu czasu zaczęła ona służyć jako środek rozwoju twórczego; zaczęła być stosowana w psychologii i pedagogice jako narzędzie korekcji i rozwoju. W latach 70. XX wieku zostały opracowane metody i koncepcje arteterapii.
Arteterapia to metoda terapeutyczna, która swoim zakresem obejmuje muzykę, sztukę, czyli szeroko rozumianą twórczość będącą podstawową potrzebą człowieka. Arteterapia przez działanie świadome artystyczne polega na rozwiązywaniu wielu problemów wykorzystując do tego celu formy plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne.
Arteterapia stanowi dziedzinę, która może być rozpatrywana na co najmniej dwóch płaszczyznach:
o teoretycznej (poglądy, układy)
o praktycznej (czynności, złożone działania)
Zdaniem autorów związanych z Akademią Muzyczną we Wrocławiu, i od lat publikujących artykuły z zakresu tego tematu, do rodzajów arteterapii możemy zaliczyć:
1) muzykoterapię - w procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne, lub nagrania. Muzyka jest bardzo dobrym medium w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji);
2) choreoterapię - czyli leczenie poprzez taniec w grupie. Obejmuje taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. Wartości lecznicze tańca, które zdecydowało o jego coraz szerszym stosowaniu w psychoterapii, to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi;
3) biblioterapię - terapia z wykorzystaniem literatury - książek, publikacji literackich, albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy;
4) teatroterapię - to spontaniczne przedstawienie teatralne, sprzyjające odreagowaniu stłumionych emocji, konfliktów. Teatroterapia dzieli się na:
· Psychodramę – czyli spontaniczne przedstawienie sceniczne, które pozwala na uwidocznienie i ponowne przeżycie konfliktów interpersonalnych.
· Dramę – metoda pomocnicza w nauczaniu różnych przedmiotów szkolnych lub samoistna metoda w kształtowaniu osobowości człowieka poprzez rozwijanie wyobraźni i wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości, kształcenie umiejętności współpracy z innymi ludźmi.
· Pantomimę – czyli „nieme widowisko sceniczne, w którym zadania przekazywane są przez aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki”.
„Arteterapia ma na celu zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tę osobę. Powinna być skierowana na wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości”.
Cele główne:
1) Diagnoza pozwalająca rozpoznać potrzeby emocjonalne, poznawczo – rozwojowe oraz możliwości manualne u dzieci.
2) Terapia polegająca na wzroście zdolności percepcyjno – poznawczych, socjalizacji, uzewnętrznianiu przeżyć i doznań, usprawnianiu możliwości ruchowych.
3) Relaksacja pozwalająca na odreagowanie wewnętrznych napięć, niepowodzeń, frustracji i agresji.
Cele szczegółowe:
1) Pobudzanie wszechstronnego rozwoju ucznia.
2) Rozwijanie zainteresowań i uzdolnień artystycznych.
3) Stwarzanie możliwości do własnych wypowiedzi za pomocą różnorodnych środków artystycznych.
4) Wyposażenie w niezbędne umiejętności plastyczne oraz wiedzę z tego zakresu.
5) Rozwijanie sprawności manualnej.
6) Podnoszenie poziomu samoakceptacji.
7) Rozładowanie negatywnych napięć, emocji i agresji.
8) Poznanie różnego rodzaju materiałów do wykorzystania w procesie tworzenia.
9) Zrozumienie istoty samodzielności i odpowiedzialności za wykonane zadanie.
10) Uaktywnienie i otwarcie się ucznia mającego problemy z nawiązaniem kontaktów.
11) Przygotowanie do uczestnictwa i odbioru kultury.
Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania. Zdaniem M. Kulczyckiego, arteterapię można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji:
¨ rekreacyjnej – ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężeniu problemów życiowych jednostki; pozwala osiągnąć stan wyciszenia, radości, rozluźnienia, wewnętrznego spokoju, a przez to wyzwolenia energii życiowej;
¨ edukacyjnej – dostarczenie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia; a także umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach;
¨ korekcyjnej – przekształcenie szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe; przejawia się w różnych formach niesienia pomocy dzieciom mającym problem z niedostosowaniem się do otaczającego świata, przestrzeganiu i akceptacji siebie i innych, wyrównaniu braków i ograniczeń psychofizycznych.
Arteterapia pełni również funkcje diagnostyczną i rokowniczą, ponieważ wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny” . Terapia ma również wartość w procesie tworzącym osobowość człowieka, ponieważ wykorzystuje ona wachlarz aktywności życiowej, a także pomaga odnaleźć cel i sens życia. Arteterapia pełni także funkcję ekspresyjną, gdyż pomaga ona w rozładowaniu nadmiaru tłumionych emocji, poznawczą uczącą nazewnictwa i rozpoznawania, a także wyrażania swoich uczuć, no i wreszcie funkcję regulacyjną, umożliwiającą zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu, czyli potrzebę samorealizacji.
Metody wykorzystywane w arteterapii:
Dobór metod jest uzależniony od grupy wiekowej, możliwości oraz rodzaju zajęć. Do metod zalicza się:
1) Pokaz – angażujący wzrok, dotyk i inne zmysły
2) Praca z książką – albumy, lektura, poezja
3) Obserwacja eksperyment – dzięki którym dzieci są wdrażane do logicznego myślenia i zapamiętywania
4) Pogadanka – polega choć w niewielkim stopniu na wymianie informacji nauczyciel-uczeń
5) Projektowanie, modelowanie, kopiowanie – czyli metody praktycznego działania
Arteterapia posiada własne metody terapeutyczne, jedną z nich jest:
psychorysunek - metoda grupowej psychoterapii, wykorzystująca ekspresję twórczą pacjenta. Jest stosowany jako jeden z elementów ogólnego programu leczenia i zaliczany do metod niewerbalnych. Pacjenci w czasie trwania zajęć wykonują rysunki przy użyciu ołówków, kredek albo farb lub węgla na temat podany przez terapeutę, a następnie odbywa się omówienie prac. Omówienie składa się z dwóch części, każda praca omawiana jest przez uczestników grupy, a następnie przez samego autora. Tematy zajęć mogą być tak dobrane, aby mogły służyć różnym zaplanowanym celom. Zajęcia te mogą być nastawione zarówno na uświadomienie i odreagowanie napięć i emocji trudnych do ujawnienia, czy też ukazanie różnych trudnych sytuacji i konfliktów osobistych lub dotyczących reakcji pomiędzy członkami grupy, na uświadomienie sobie przez pacjentów sposobów funkcjonowania i relacji z członkami rodziny, kolegami itp.
plastykoterapia, czyli malowanie spontaniczne, uczy „widzenia inaczej”, dostrzegania zróżnicowania własności obiektów, wątpienia i reagowania na nowe sytuacje. Dzięki niej możemy rozwinąć wyobraźnie twórczą i możliwość bezpiecznej eksploracji otoczenia, wzrost wiedzy społecznej i pogłębienie interakcji społecznych, zwiększenie i wspomaganie możliwości percepcyjnych, spostrzegania, pamięci, uwagi, możliwość poszerzenia pola wyobraźni i myślenia, wyrażenia własnych emocji, potrzeb, trudnych do werbalizacji problemów, pragnień i uczuć, przeciwdziałać różnorodnym formom wadliwego przystosowania społecznego.
Creative Mind Orderin, czyli malowanie obrazu wykluczające odwzorownictwo,
Metoda Malowania Dziesięcioma Palcami, której autorką jest R.F.Show, podczas tej terapii mówimy osobie, która w niej uczestniczy, dokładnie co ma robić. Otrzymuje ona duży arkusz papieru oraz farby, a jego zadaniem jest namalowanie jakiegoś obrazu. Pozostawia mu się zupełną swobodę i inicjatywę malowania. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. Zajęcia trwają 20-40 minut, a kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy. Metoda ta uwalnia od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne. W metodzie tej maluje się bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonuje się rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Te wszystkie spostrzeżenia daję wiele informacji o osobie malującej i pozwalają na ukierunkowanie dalszej pracy terapeutycznej. Walory tej metody to:
- pomoc w pokonywaniu lęków,
- uwalnianie się od zahamowań,
- wzmacnianie wiary we własne siły,
- pobudzanie ekspresji fantastycznej oraz wartości diagnostyczne.
Zasady arteterapii:
dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej aktywności w proponowanych ćwiczeniach;
dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej;
wyrażanie emocji ujawniające uczucia;
sprzeciw wobec rywalizacji, a więc silne podkreślanie braku podziału na zwycięzców i przegranych;
stosowanie różnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, taniec, gra na instrumencie, malowanie, wchodzenie w rolę itp.;
zasada „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.
Zajęciami arteterapeutycznymi objęte są dzieci zamknięte w sobie, z kompleksami, nieufne, zahamowane, nadpobudliwe, nieakceptowane, odrzucone oraz uczniowie z niską motywacją do nauki, jak również dzieci po przejściach traumatycznych oraz dzieci z małą sprawnością psychoruchową. Dziecko poprzez wykonywanie rozmaitych czynności doskonali swoje umiejętności manualne i ruchowe. Terapia przez sztukę pomaga mu w poznaniu nowych sposobów widzenia, dzięki czemu może samo ocenić i interpretować nowe zjawiska pojawiające się w jego świecie. Dla dzieci z trudnościami często jest jedyna szansą na komunikację ze światem i innymi ludźmi.
Efekty arteterapii – podsumowanie:
rozwój osobowości,
wzrost własnej kreatywności,
leczy, zapobiega pogłębianiu się stanów chorobowych,
obniża napięcie nerwowe, uspokaja, wycisza,
pomaga zrozumieć codzienne problemy,
pozwala na pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie,
rozwija, pobudza wyobraźnię,
pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, oraz w lepszym zrozumieniu siebie,
uwalnia od przykrych wspomnień i niepokojów,
w wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej - zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje,
zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej,
rozwijanie własnych działań twórczych,
pozawerbalne porozumiewanie się,
uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć,
zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i docenianym,
pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata,
poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów,
akceptacja siebie i innych,
wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa,
zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie,
wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań,
kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic,
tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji,
relaks, przyjemność, odpoczynek.
...
Emerald_Green