H
1.5
s. 1
Rady pedagogiczne w przedszkolu
U050307
Warsztat pracy nauczyciela
Metody pracy z dziećmi
Praca z dzieckiem zdolnym
Barbara Maria Rokicka
Artykuł Barbary Rokickiej pod tytułem Praca z dzieckiem zdolnym to
komplet materiałów do przygotowania wewnętrznego szkolenia dla
rady pedagogicznej w przedszkolu. Integralną częścią artykułu jest
prezentacja (załączniki nr 1–11) – nie dołączona do materiałów promocyjnych
(kolorowa prezentacja w wersji papierowej i elektronicznej
znajduje się w publikacji Rady pedagogiczne w przedszkolu. Materiały
do organizowania i prowadzenia rad, Wydawnictwo Raabe, Warszawa
2005–2007).
Szkolenie to ma uwrażliwić nauczycieli i dyrektora przedszkola na
potrzeby dzieci szczególnie uzdolnionych. Podczas szkolenia jego
uczestnicy dowiedzą się, jak rozpoznać takie dzieci i jak stymulować
ich rozwój.
Bywa, że dzieci szczególnie uzdolnione wykazują nadpobudliwość
intelektualną czy ruchową. Dzięki szkoleniu nauczyciele zrozumieją,
że czasem pod postacią ruchliwego brzdąca zasypującego nauczycielkę
gradem wymyślnych pytań lub posługującego się własnym językiem,
kryje się wybitny umysł!
Cel ogólny szkolenia
Przygotowanie nauczycieli do diagnozowania dziecka zdolnego oraz zapoznanie
ich z metodami i zasadami stymulowania jego rozwoju.
Cele szczegółowe
Po szkoleniu dyrektor potrafi:
n wspomagać nauczycieli w pracy z dzieckiem zdolnym,
n przygotować ich do diagnozy pedagogicznej dziecka uzdolnionego,
n zmotywować ich do podjęcia działań mających na celu przekształcenie przedszkola
w ośrodek działań twórczych.
Po szkoleniu nauczyciele mają wyższe kompetencje w zakresie rozwiązywania
zadań wymagających pomysłowości i wyobraźni. Potrafią:
n scharakteryzować sylwetkę dziecka zdolnego,
n rozpoznać dziecko zdolne w grupie,
n zastosować metody stymulujące twórczą aktywność dziecka,
n opanować zasady twórczego myślenia.
Nauczyciel przedszkola z wieloletnim doświadczeniem, doradca metodyczny
wychowania przedszkolnego, autorka innowacji programowej, ekspert w zakresie
awansu zawodowego nauczycieli. Prowadzi zajęcia warsztatowe z dyrektorami
i nauczycielami przedszkoli.
s. 2
Spis treści
Wszystko, co trzeba wiedzieć na temat pracy z dzieckiem zdolnym
1. Zagadnienia, które należy poznać ....................................................................... 3
1.1. Twórczość – definicje ....................................................................................... 3
1.2. Twórczość dziecięca ......................................................................................... 4
1.3. Kryteria twórczości .......................................................................................... 6
1.4. Pojęcie zdolności ............................................................................................... 8
1.5. Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych .............................................. 12
1.6. Przedszkole jako ośrodek edukacji do twórczości ...................................... 14
2. Literatura, którą warto przeczytać ........................................................................ 21
Szkolenie
3. Cele do realizacji ..................................................................................................... 24
4. Metody, które można wykorzystać, by osiągnąć cele ....................................... 24
5. Jak zorganizować szkolenie .................................................................................. 24
6. Szczegółowy scenariusz szkolenia ...................................................................... 26
7. Opis ćwiczeń warsztatowych realizowanych podczas szkolenia .................. 27
8. Materiały do przeprowadzenia szkolenia .......................................................... 31
8.1. Plansze prezentacyjne dla uczestników i prowadzącego zajęcia .............. 31
8.2. Materiały dla uczestników .............................................................................. 31
s. 3
Wszystko, co trzeba wiedzieć na temat pracy
z dzieckiem zdolnym
1. Zagadnienia, które należy poznać
1.1. Twórczość – definicje
Twórczość jest pojęciem wieloznacznym. Świadczy o tym fakt, że słowa tego używa
się w różnych kontekstach: twórczością nazwiemy całokształt aktywności uznanego
artysty, mówimy też o twórczej samorealizacji lub twórczym rozwiązywaniu problemów.
Według klasycznej definicji Morrisa I. Steina z 1953 r. twórczość to proces prowadzący
do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia
dla pewnej grupy w pewnym okresie1. Teoria ta zakłada, że ten sam wytwór może
funkcjonować jako dzieło twórcze lub nie – w zależności od tego, kto dokonuje jego
oceny. Morris I. Stein duży nacisk kładzie na społeczne znaczenie dzieł twórczych.
Abraham Maslow wprowadził pojęcie twórczości jako sposobu życia, który nazwał
samorealizacją2. Człowiek, który: ciągle się rozwija, jest szczęśliwy, akceptuje samego
siebie, doświadcza rzeczywistości w sposób spontaniczny, nie jest skrępowany troską
o cudze opinie, pozwala sobie na oryginalność w tym, co robi – zasługuje na miano
osoby twórczej mimo braku wytworów o uznanej społecznie wartości. Samorealizacja
jest zatem procesem twórczym warunkującym kreatywny rozwój człowieka oraz
jego talentów twórczych w konkretnej dziedzinie.
Niektórzy badacze wyróżniają dwa rodzaje twórczości:
n twórczość obiektywną (pierwotną) będącą źródłem nowych odkryć i polegającą
na tworzeniu rzeczy lub idei oryginalnych i niepowtarzalnych, które odbiegają
od tych wcześniej stworzonych;
n twórczość subiektywną (wtórną) polegającą na odkrywaniu prawd i rzeczy oraz
tworzeniu przedmiotów już istniejących, o których twórca nie jest poinformowany
i które tylko dla niego mają charakter nowy i oryginalny3.
Coraz częściej jako synonimu słowa „twórczość” używa się terminu „kreatywność”
(z łac. creare – stworzyć, rodzić). Kreatywność rozumiemy jako proces, który się rozwija.
Zamiennie określa ono twórczość jako cechę jednostki i charakteryzuje sposób
jej postępowania4.
Naukowcy przekonują, że wszyscy jesteśmy twórczy, tylko w różnym stopniu. T. Kocowski
twierdzi wręcz, że ta cecha jest jednym z ważniejszych warunków rozwoju
naszego gatunku: Całą ewolucję można zatem rozważać jako proces poznawczy prowadzący
s. 4
do dysponowania przez organizmy coraz większą pulą informacji o własnościach i procesach
środowiska. Informacja ta jest wykorzystywana nie tylko do bieżącego sterowania aktywnością
w stale zmieniających się sytuacjach, lecz także do przebudowy struktur i funkcji organizmów,
pozwalającej przystosować się im do trwałych zmian środowiska, a nawet sprostać przyszłym
możliwym zmianom5.
Obecnie przyjmuje się, że twórczość jest zjawiskiem bardzo złożonym. Obejmuje
strukturę osobowości (jest przecież także pewną cechą), jest zależna od motywacji,
emocji oraz procesów poznawczych i wpływów środowiska. Jak wiadomo, pewne
cechy można ćwiczyć i ten fakt leży u podstaw treningu twórczości.
1.2. Twórczość dziecięca
Dzieciństwo to czas intensywnego rozwoju dziecięcej wyobraźni i twórczych zabaw.
Rozwój małych dzieci ma charakter twórczy. Każda sytuacja jest dla dziecka nowa,
nieznana – spełnione jest więc pierwsze kryterium twórczości. Maluchy nieustannie
odkrywają i badają otaczającą je rzeczywistość. Można powiedzieć, że każde dziecko
działa w sposób twórczy, że cała jego aktywność jest procesem twórczym. Ma także
swoistą, bardzo ważną z punktu widzenia rozwoju wartość, związaną z pojęciem
samorealizacji.
Zasadnicza różnica między twórczością dorosłych a twórczością dzieci polega na tym,
że twórczość dziecięca ma charakter subiektywny i tym samym nie ma większego
znaczenia z punktu widzenia społecznego. W wyniku kreatywnych działań dziecka
nie powstają wytwory mające wielką rangę społeczną. Biorąc jednak pod uwagę perspektywę
czasową, nie można nie doceniać potrzeby rozwijania potencjału twórczego
małego człowieka, bo w wieku dorosłym przełoży się to na działania (w różnych
dziedzinach życia), które będą ważne społecznie. Z tego powodu twórczość dziecięca
powinna być stymulowana.
Bazą twórczości wyższej jest twórcza aktywność rozwojowa. Do drugiego roku życia
rozwój poznawczy małych dzieci ma charakter twórczości o cechach subiektywnych.
Zdolności malucha przejawiają się wzmożoną aktywnością zabawową w sferze ruchowej,
wizualnej i dźwiękowej. Inteligencja rozwija się spontanicznie.
W trzecim roku życia dziecko zdradza pierwsze oznaki niezależności. Jest to okres
dynamicznego rozwoju poznawczego, zadawania dociekliwych pytań, poszukiwań.
Szybko rozwija się język dziecka, pojawiają się symptomy uzdolnień kierunkowych.
Aktywność plastyczna ma w tym okresie charakter spontaniczny.
Kreatywne dziecko to twórczy, otwarty i szybko przystosowujący się do zmieniającej
się rzeczywistości „dorosły”.
Ważne!
s. 5
Twórczość dziecka między drugim a czwartym rokiem życia określana jest jako
ekspresja woli. Między piątym a siódmym rokiem życia człowiek powoli zdobywa
kompetencje związane z wiadomościami i umiejętnościami. Daje mu to możliwość
poszukiwania własnych rozwiązań. Wzrasta jego niezależność. Dziecko chętnie
uczestniczy w zabawach tematycznych. Początkowo są one związane z myśleniem
animistycznym – dzieci podejmują odtwórcze zabawy tematyczne, które stopniowo
przechodzą w zabawy twórcze (dzieci kreują sytuacje i postaci, których do tej pory
nie widziały).
Przejawem aktywności twórczej w tym okresie jest także fantazjowanie (marzenia na
jawie). Dzieci bawią się z fikcyjnymi towarzyszami, wymyślają im imiona, przypisują
cechy. Charakterystyczny jest tu subiektywizm – wyobrażone role są wspanialsze,
a postaci bardziej bohaterskie.
Niewinne kłamstwa to również przejaw tego samego zjawiska. Często są one związane
ze zdolnościami literackimi. Inną formą ekspresji zdolności twórczych jest humor
dziecięcy, który może się przejawiać wymyślaniem sytuacji humorystycznych,
scenek, nazw.
Bardziej kontrolowana forma dziecięcej twórczości wiąże się z wyobraźnią. Twórcza
oryginalność nie mogłaby istnieć bez tej szczególnej dyspozycji psychicznej, która
jest definiowana jako zdolność człowieka do tworzenia wyobrażeń opartych na
aktualnych i wcześniejszych doświadczeniach zmysłowych oraz wiedzy. Przejawia
się ona również w zdolności dostrzegania nowych jakości w rzeczach znanych oraz
wykraczaniu poza dostarczone informacje. Wyobraźnia jest podstawą tworzenia
pozytywnych zmian w otoczeniu i samym sobie, dlatego sprzyja rozwojowi twórczości.
W przeprowadzonym eksperymencie dydaktycznym (opisanym w książce Synektyka,
a zdolności twórcze) W. Limont wprowadza dzieci w świat twórczych ćwiczeń
wyobraźni.
Pojęcie „wyobraźnia” opisuje w następujący sposób: Czy wiecie, w jaki sposób widzimy
świat? Zapewne większość z was odpowie, iż za pomocą oczu, i będzie miała rację. Ale czy lub
w jaki sposób można zobaczyć coś, czego aktualnie (teraz) nie ma lub czego nigdy nie było?
Czy można zobaczyć cokolwiek, zamykając oczy?
Zamknijcie oczy. Czy któreś z was coś widzi? A teraz proponuję wam interesującą zabawę.
Proszę, zamknijcie oczy, teraz nic nie widzicie, ale kiedy uruchomicie swoje wewnętrzne
oczy – a każdy je posiada – możecie zobaczyć dużo wspaniałych rzeczy. Nie widzicie?
Możemy spróbować. Mając zamknięte oczy, popróbujcie zobaczyć stół czy krasnoludka,
a teraz coś, czego nikt nigdy nie widział, ponieważ to coś nie istnieje. Spróbujcie zobaczyć,
za pomocą waszych wewnętrznych oczu, np. Dziwolążka Roślinnego, który zmienia barwy
i kształty w zależności od swojego nastroju. Każde z was może sobie wyobrazić, zobaczyć
swoimi wewnętrznymi oczyma swojego własnego Dziwolążka Roślinnego, zupełnie różnego
od Dziwolążka kolegów. Każde z was może stworzyć w wyobraźni własnego Dziwolążka.
s. 6
Zobaczyć swoimi wewnętrznymi oczyma coś, co nie istnieje w rzeczywistości, tylko w waszej
Wasze wewnętrzne oczy umożliwiają wam zobaczenie tego, co wprawdzie kiedyś widzieliście,
ale przekształciliście – mniej lub bardziej – w swojej wyobraźni. Dzięki waszym wewnętrznym
oczom możecie zobaczyć różne przedmioty, sytuacje i zdarzenia, których nigdy w takiej postaci
nie widziałyście. Możecie być w sytuacjach, w których jeszcze nigdy nie byłyście. Innymi
słowy: dzięki waszym wewnętrznym oczom możecie widzieć, przeżywać i czuć wszystko to,
co się wam zamarzy. Prawda, że posiadanie wewnętrznych oczu jest wspaniałą rzeczą?6
1.3. Kryteria twórczości
J.P. Guilford7 utożsamia twórczość z zespołem cech, w którego skład wchodzą:
n uzdolnienia specjalne,
n osobowość,
n postawy,
n motywacja,
n zainteresowania.
Za decydujące w procesie twórczego myślenia Guilford uznał następujące cechy:
n zdolność dostrzegania istotnych problemów;
n __________płynność, oryginalność i giętkość myślenia;
n pomysłowość;
n zdolność dokonywania analizy i syntezy;
n pamięć;
n zdolność poprawnego oceniania i przekonstruowywania zagadnień.
W tej koncepcji zasadnicze jest rozróżnienie myślenia konwergencyjnego (zbieżnego)
i dywergencyjnego (rozbieżnego).
Myślenie konwergencyjne polega na dążeniu do wyboru jednego właściwego rozwiązania
danego problemu. Testy IQ zasadniczo badają ten typ inteligencji.
Osoby twórcze potrafią jednak wykraczać poza przyjęte schematy myślowe i mimo
to dochodzić do nietypowych rozwiązań. Ta umiejętność nosi nazwę myślenia dywergencyjnego
i pozwala znaleźć wiele rozwiązań tego samego problemu. Guilford
próbował zdefiniować jakiś mierzalny parametr tego rodzaju twórczości, lecz nie
udało się to ani jemu, ani innym badaczom.
Badacze starają się mimo wszystko wyróżnić pewne cechy charakterystyczne dla
ludzi o wysokim stopniu myślenia dywergencyjnego. Tymi cechami są:
n płynność koncepcyjna, czyli łatwość wytwarzania pomysłów – jej wskaźnikiem
jest liczba idei, zadań lub skojarzeń, które badana osoba jest w stanie wymyślić;
s. 7
n zróżnicowanie i giętkość, czyli gotowość do zmiany kierunku myślenia – operacyjnym
wskaźnikiem tej zdolności jest różnorodność odpowiedzi, których udziela
badany poproszony o wymyślenie sposobów wykorzystania jakiegoś konkretnego
przedmiotu;
n oryginalność, czyli zdolność do wytwarzania rozwiązań nietypowych, niepowtarzalnych,
na które nie wpadli inni (oryginalność jest cechą trudniejszą do zmierzenia,
ale nie jest to niemożliwe);
n staranność – jej miarą jest ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu, np. liczba
słów poświęconych na jego opis lub liczba szczegółów wykorzystana w opisie.
Inni badacze kreatywności wyróżniają dodatkowe cechy myślenia twórczego:
n dopracowanie pomysłów – umiejętność sformułowania idei, rozbudowania jej
i przetwarzania w konkretne rozwiązania;
n wyczuwanie problemu – zdolność docierania do jego sedna oraz identyfikowania
trudności, jakich nastręcza jego rozwiązanie;
n przedefiniowanie problemu ...
jo-chom