9. ADOLF GOLLER.doc

ADOLF GOLLER (1846-1902)

●        Stuttgart; profesor politechniki

●        W stronę estetyki architektury, 1877

●        rozwój form stylistycznych w architekturze

●        próba wyjaśnienia problemu dialektyki

●        ciągłość sztuki wspólnie z przekształcaniem się form

●        Semper – kwestie pragmatyczne

●        stopniowe przekształcanie się form w architekturze

●        grunt psychologizujący

●        sztuka jako twór ludzkiego umysłu

●        odwołanie do psychologii

●        w połowie XIX wieku historycy sztuki skłaniali się ku psychologii

●        wyjaśnienie ciągłości form w oparciu o psychologię

●        Jan Fryderyk Herbart Psychologia jako nauka

●        mechanizm funkcjonowania ludzkiego umysłu

●        teoria apercepcji (idea, wyobrażenie, spostrzeżenie jako jednostki)

○        apercepcja -  termin filozoficzny oznaczający postrzeganie samego siebie, świadomość samego siebie, postrzeganie przez umysł jego własnych stanów; w przeciwieństwie do percepcji – przedstawiania sobie rzeczy, apercepcja oznacza zdawanie sobie sprawy z tego przedstawiania

○        umysł ludzki ma naturalną tendencję do odnajdywania zasady powiązującej różne wyobrażenia

○        nowe postrzeżenia wchodzą w interakcje z ugruntowanymi w umyśle

○        wyobrażenie, które kłóci się z tym, co już zastane w umyśle, zostaje odrzucone – skrajna nieprzystawalność

○        nowe wyobrażenie może zostać uznane za już wcześniej znane

○        nowe wyobrażenia kojarzą się ze starymi, wprowadzają ożywienie, zachodzą między nimi interakcje

○        umysł znajduje upodobanie w takich wyobrażeniach, które pobudzają do czegoś nowego, a jednocześnie kojarzone są z czymś starym i ożywiają je – na takiej zasadzie działać może przeżycie artystyczne

○        człowiekowi podobają się takie formy, które odświeżają nam pamięć o czymś starym, co już zostało wcześniej zapisane w umyśle

●        u źródeł stała forma prosta, jasna, klarowna, by mogła podobać się umysłom ludzi starożytnych; jednak wraz z rozwojem mentalności ta sama forma nie mogła się stale podobać, dlatego została przekształcona, zmodyfikowana

●        istnieją względnie stałe elementy architektoniczne, które jednak wciąż zostają urozmaicane i przetwarzane, np.

○        kolumna dorycka à jońska à koryncka

○        renesans à barok (następują komplikacje formy, modyfikacje)

●        to co nowe powinno przypominać to co stare

●        następuje ciągłość: pierwotna forma à modyfikacja à modyfikacja à modyfikacja (nie jest możliwe skojarzenie z pierwotnym wyobrażeniem)

●        przerost komplikacji prowadzić może do powrotu do klarowności

●        następuje ciągłość: forma prosta à komplikacja à forma prosta à komplikacja

(renesans à barok, rokoko à neoklasycyzm)

●        przy swoim uproszczeniu każda forma zachowuje piętno komplikacji

●        czysto psychologiczny charakter teorii ciągłości i przekształceń

●        przeniesienie teorii Herbarta dotyczącej indywidualnego umysłu na zbiorowość

●        kwestia upodobania estetycznego jest zdroworozsądkwoa

●        do poglądów Göllera częściowo nawiąże Wölfflin

Pytania:

1.       Omów koncepcję ciągłości i rozwoju sztuki w ujęciu A. Göllera

Adolf Göller, żyjący w latach 1846 – 1902, wpisywał swoje poglądy na sztukę w tendencje obecne w drugiej połowie XIX wieku wśród historyków sztuki, to znaczy przede wszystkim dążył do wytłumaczenia zjawiska rozwoju sztuki w oparciu o podstawy psychologiczne. Psychologia święciła w tym okresie triumfy wśród historyków sztuki, jako że dopiero raczkowała jako nauka i cieszyła się dużą popularnością. Za datę ukonstytuowania się psychologii jako samodzielnej nauki empirycznej uważa się utworzenie w 1879 pierwszego laboratorium psychologicznego na Uniwersytecie Lipskim przez Wilhelma Wundta. W swoim głównym dziele W stronę estetyki architektury, Göller skupił się na rozwoju form stylistycznych w architekturze, dokonał próby wyjaśnienia zjawiska dialektyki w sztuce i wzajemnych zależności między ciągłością rozwoju sztuki a przekształcaniem się form. Ujmując sztukę jako twór ludzkiego umysłu, Göller próbował tłumaczyć ciągłość sztuki opierając się na mechanizmie funkcjonowania umysłu formułowanego ówcześnie w psychologii, głównie przez niemieckiego psychologa i filozofa Johanna Friedricha Herbarta, autora książki Psychologia jako nauka (Psychologie als Wissenschaft). Herbart był zwolennikiem teorii apercepcji, która zakładała świadomość samego siebie, postrzeganie przez umysł jego własnych stanów; w przeciwieństwie do percepcji – przedstawiania sobie rzeczy, apercepcja oznacza zdawanie sobie sprawy z tego przedstawiania. Na tej bazie Herbart, a za nim Göller uznawali, że umysł ludzki ma naturalną tendencję do odnajdywania zasady powiązującej różne wyobrażenia, a nowe postrzeżenia i wrażenia wchodzą w ciągłe interakcje z tymi już w umyśle ugruntowanymi. Wyobrażenia, które skrajnie nie przystają do tego co już w umyśle zastane, kłócą się z nimi i nie znajdują powiązania, zostają przez umysł odrzucone. Nowe wyobrażenia miałyby kojarzyć się ze starymi, interferować z nimi, ożywiać je i wzbogacać. Na takim gruncie psychologicznym wyrasta koncepcja podobania estetycznego, w myśl której człowiek znajduje upodobanie w takich wyobrażeniach, które kojarzone są z czymś już znanym, jednocześnie pobudzając  umysł do czegoś nowego, wprowadzają ożywczy ferment, wracają i odświeżają pamięć o czymś, co już w umyśle zapisane. Tak też można by tłumaczyć przeżycie artystyczne. Taka psychologiczna i racjonalna teoria zaczerpnięta od Herbarta, służy za fundament koncepcji rozwoju stylistycznego sztuki w ujęciu Göllera. Zakładał on, że u źródeł sztuki leżała taka forma, która podobać mogła się ludziom starożytnym, a więc prosta i klarowna. Z czasem jednak, równolegle z rozwojem mentalności rodzaju ludzkiego, ta sama forma nie mogła się podobać, stąd też ulegała przekształceniom i modyfikacjom. Ideę, że to co nowe powinno w jakiś sposób przypominać to co stare, dostrzega Göller w istnieniu form architektonicznych względnie powtarzających się w każdej niemal epoce, które to formy jednak różnią się od siebie, nawiązując do tego samego archetypu. Przykładem jest kolumna, niezwykle popularna w architekturze od antyku, która jednak poddana jest licznym metamorfozom, a przypomnieć wystarczy choćby typ dorycki, joński i koryncki. Formy proste z czasem przestają się podobać, niczym już nie zaskakując, stąd naturalna potrzeba ich komplikacji i wprowadzenia większej złożoności elementów architektury. Taką zależność obserwować można choćby w przejściu od renesansu do baroku. Odrodzenie posługiwało się klarownością klasycznych form, jednak w końcu poddało się ono tendencji większej zawiłości form, jaką wprowadził po nim barok, którego samo miano znaczące tyle, co „perła o nieregularnych kształtach” mówi wiele o założeniach artystycznych epoki. W ten sposób Göller udowadnia, że następuje ciągłość w sztuce, która prowadzi od formy pierwotnej przez coraz to nowe modyfikacje w myśl psychologicznego podobania się form w ścisłej zależności z rozwojem mentalności ludzkiej. Jednak formy nie mogą cały czas jedynie podlegać procesowi komplikacji, jako że rodziłaby się z tego sztuka, której dziwność nie mogłaby znaleźć upodobania  w umysłach ludzkich, stąd też po każdym okresie przerostu formy, człowiek w naturalny sposób wraca ideowo do form prostszych, bardziej klasycznych, klarownych i jasnych. Dlatego też po baroku następuje klasycyzm. Ciągłość sztuki można by więc podsumować sprowadzeniem do sekwencji forma prosta à modyfikacja à forma skomplikowana à modyfikacja à forma klarowna à modyfikacja itd. Co istotne, przy każdym uproszczeniu forma zachowuje jednak piętno poprzedniej komplikacji, więc nigdy nie powraca do identycznej formy prostej, a w ten sposób uwidocznia się ciągłość rozwojowa sztuki. Göller stworzył spójną koncepcję ciągłości sztuki, która jednocześnie zakładała jej rozwój i modyfikowanie, opierając się na racjonalnej, zdroworozsądkowej teorii podobania się form artystycznych, przenosząc myśl psychologiczną Johanna Friedricha Herbarta z jednostki na zbiorowość.