Eliade Mircea - Obrazy i symbole.pdf - Filozofia - himen303

MIRCEA ELIADE

OBRAZY l SYMBOLE

Szkice o symbolizmie magiczno-religijnym

Przełożyli: MasdaiPawetRodabwie

Wydawnictwo KR Warszawa 1998

Podstawa przekładu: Images et symboles.

Essais sur le symbolisme magico-religieux, Editions Gallimard, Paris

1980

renouvele en 1980

by Wydawnictwo KR,

Warszawa 1998

by Magda & Paweł Rodakowie,

Warszawa 1998

Tytuł wydany dzięki pomocy Ministerstwa Spraw Zagranicznych

Francji, Ambasady Francji w Polsce oraz Instytutu Francuskiego w

Warszawie

Cet ouvrage, publie dans le cadre du programme

de participation a la publication, beneficie du soutien du

Ministere des Affaires Etrangeres, de l'Ambassade de France en

Pologne et de l'lnstitut Francais de Varsovie

ISBN 83-86989-27-0

Druk i oprawa:

SŁOWO WSTĘPNE

Aby wydać tę książkę, Mircea Eliade musiał po prostu dokonać wyboru

spośród swych licznych prac, niekiedy już opublikowanych, niekiedy

jeszcze nie, jako że symbolizm jest wszechobecny w myśli religijnej, w

każdej dziedzinie myśli. Na początku tego wieku, kiedy mistrzowie badań

porównawczych uznali, że bardziej rozsądne będzie raczej naprawianie

żagli niż wyruszanie na nowe wyprawy, już samo pojęcie symbolu nie było

najlepiej widziane. Cóż, że starożytni Kreteńczycy umieszczali na

murach wizerunki tarczy w kształcie ósemki i siekiery o dwu ostrzach,

zdające się płynąć w przestrzeni? Cóż, że Rzymianie przechowywali

włócznię, która w Regii wibrowała sama z siebie? Wszak to tylko tarcza,

siekiera, włócznia; nie ma w tym nic nadzwyczajnego, to najzwyklejsza

„hoplolatria". Cóż, że Spartanie określali mianem Dioskurów dwie

równoległe belki? Przedmiotem „prawdziwego" kultu były zatem pierwotnie

po prostu belki, co zostało później przejęte i wypaczone przez

antropomorficzną koncepcję „sacrum". Dziś wiele już się zmieniło, a

jeśli zdarza się nam przesada, to w drugą stronę: skłonni jesteśmy

raczej ograniczać budżet racjonalizmu religii na rzecz wydatków

związanych z symbolizmem. Eliade zachowuje równowagę między tymi dwiema

skrajnymi postawami, a to dzięki swemu doskonałemu warsztatowi

filologicznemu. Jego rozprawy nie są teoretyczne, lecz oparte na

obserwacji.

Dwa z publikowanych tu tekstów monograficznych dotyczą wyobrażeń

podstawowych, których nie może pominąć żadna ideologia: środka, z jego

różnorodnością

Obrazy i symbole

w wymiarze wertykalnym, czyli inaczej mówiąc zenitu, porządkującego i

ustanawiającego hierarchię wszystkich podziałów i wszystkich wartości

istotnych dla społeczeństwa; oraz więzów, które przede wszystkim mówią

o tym, że każde życie — fizjologiczne, społeczne, intelektualne

— jest plątaniną więzi. Na niewielu stronach, a mimo to posługując się

licznymi przykładami dobrze osadzonymi w kontekście, Eliade oddaje

bogactwo wariantów, jakimi obrosły te dwa tematy, i ich uderzającą

spójność. Esej o czasie, ograniczający się — jeśli jest to właściwe

określenie — do ogromnego obszaru Indii, to filologia najprzedniejszego

gatunku: słowo kala wyraża jednocześnie ulotną chwilę, nieskończone czy

cykliczne trwanie, przeznaczenie, śmierć. Czas — zarazem treść i forma,

idea i osoba boska, utożsamiana z kolei z innymi bóstwami

— jest niczym papierek lakmusowy pokazujący główne założenia

najważniejszych prądów umysłowych Indii. Pojawiające się w ich obrębie

problemy są przez Eliadego badane i wyjaśniane w kolejnych — zwięzłych,

choć świetnie udokumentowanych — partiach rozważań. Pozornie bardziej

specjalistyczna wydaje się rozprawa o symbolach związanych zmięczakami,

ukazująca wyobraźnię religijną w działaniu; wyobraźnię, która za punkt

wyjścia obiera sobie tym razem nie pojęcie, w rozmaity sposób

obudowywane konkretem, lecz element rzeczywistości materialnej

kojarzony z różnymi pojęciami; tak zatem wiązka analogii zdaje się

tutaj wybiegać z punktu określonego przez zewnętrzne podobieństwo

symboli — oto postaci sceniczne w poszukiwaniu swych ról. Wreszcie

szkic Symbolizm i historia, z wyraźniejszymi odniesieniami do wielkich

współczesnych religii Zachodu, w zwięzły sposób tłumaczy, dlaczego

analizy Eliadego — zawarte i w tej, i w innych jego książkach — nie są

czystą gimnastyką myślową, lecz ujawniają punkty zaczepienia

pozwalające zarówno człowiekowi jako jednostce, jak i grupom społecznym

zachować równowagę umysłową niezależnie od zmiennych kolei losu.

Słowo wstępne ?

Dobrze się stało, że szersze grono czytelników będzie miało okazję

zapoznać się z tym wprowadzeniem do dzieła jednego z najbardziej

oryginalnych badaczy naszych czasów; dzieła, które nie pozwala nigdy

zapomnieć, że jego autor był najpierw — i wciąż pozostaje — pisarzem i

poetą.

Georges Dumez.il

Pamięci mego ojca GHEORGHE ELIADEGO

1870-1951

PRZEDMOWA

Symbolizm powtórnie odkryty

Dzięki zdumiewającej popularności psychoanalizy karierę zrobiły

pewne słowa-klucze: obraz, symbol, symbolizm stały się monetą obiegową.

Jednocześnie systematyczne badania nad mechanizmami „umysłowości

pierwotnej" ujawniły doniosłe znaczenie symbolizmu dla archaicznego

sposobu myślenia oraz fundamentalną rolę, jaką odgrywa on w życiu

każdej społeczności tradycyjnej. Wyjście poza „scjentyzm" w filozofii,

odrodzenie zainteresowania religią po pierwszej wojnie światowej,

rozliczne eksperymenty poetyckie, zwłaszcza zaś poszukiwania podjęte

przez surrealizm (które przyniosły ponowne odkrycie okultyzmu,

literatury sensacyjnej, absurdu itd.), na rozmaitych płaszczyznach i z

różnymi skutkami obudziły zainteresowanie szerszej publiczności

symbolem rozumianym jako autonomiczny sposób poznania. Ewolucja, o

której mowa, jest częścią reakcji na dziewiętnastowieczny racjonalizm,

pozytywizm i scjentyzm, i najpełniej charakteryzuje drugie ćwierćwiecze

XX wieku. Ale ten wzrost zainteresowania rozmaitymi symbolizmami nie

jest bynajmniej „odkryciem" ani też zasługą świata współczesnego:

współczesność, przywracając symbolowi godność narzędzia poznania, tylko

nawiązała do tendencji szeroko rozpowszechnionej w Europie aż P° wiek

XVIII — tendencji, która zresztą w podobny sposób funkcjonuje w

kulturach pozaeuropejskich, zarówno ^historycznych" (na przykład w Azji

czy w Ameryce kredkowej), jak i archaicznych czy „prymitywnych".

12 Obrazy i wmbołe

^auważmy, że inwazji symbolizmu w Europie Zachodniej to^rzyszy

pojawienie się Azji na arenie historii. Zapoczątko-wą? przez rewolucję

Sun Yat-Sena, w pełni uwidoczniło się oniprzede wszystkim w ciągu

ostatnich lat. Jednocześnie te giljy etniczne, które dotychczas

uczestniczyły w Historii Pogzechnej tylko sporadycznie i pośrednio (jak

mieszkańcy Odinii, Afryki itd.), z niecierpliwością oczekują na moment

wrzenia się w wielkie prądy historii współczesnej. Nie chjjzi o to, że

istnieje jakikolwiek związek przyczyno-wciikutkowy między wkroczeniem

świata „egzotycznego" czj,pierwotnego" na arenę historii a stwierdzonym

w Euro-pie^rzychylnym zainteresowaniem dla poznania symbolicznej). Ale

równoczesność tych procesów stanowi wyjątkowo spajającą okoliczność;

można sobie zadać pytanie, w jaki spopb pozytywistyczna i

materialistyczna Europa XIX wieku mcjtaby nawiązać duchowy dialog z

kulturami „egzotycznymi które — wszystkie bez wyjątku — odwołują się do

sp^obów myślenia dalekich od empiryzmu czy pozytywiz-mnOkoliczność ta

pozwala przynajmniej żywić nadzieję, że dzijejsza Europa nie stanie

bezradna wobec obrazów i Sifnboli, które w świecie egzotycznym pełnią

funkcję naych pojęć, przekazują je lub precyzują. Zastanawiające, że j

całej kultury duchowej nowożytnej Europy tylko dwa pr^łania

rzeczywiście interesują światy pozaeuropejskie chrześcijaństwo i

komunizm. Obydwa, niewątpliwie ka^je na swój sposób i w całkiem

odmiennej perspektywie, są s(teriologiami, doktrynami zbawienia,

posługują się przeto „syibolami" i „mitami" na skalę, która nie ma

sobie równej w ttlturze pozaeuropejskiej1.

Przedmowa

Jak zatem już stwierdziliśmy, Europa Zachodnia, dzięki szczęśliwemu

zbiegowi okoliczności, na nowo odkrywa wartość poznawczą symbolu w

chwili, kiedy przestaje jako jedyna „tworzyć historię"; kiedy kultura

europejska — aby nie zamknąć się w jałowej zaściankowości — staje przed

koniecznością dostrzeżenia odmiennych dróg poznania i hierarchii

wartości. Pod tym względem wszystkie odkrycia i kolejne mody

nawiązujące do tego, co irracjonalne — do nieświadomości, symbolizmu,

doświadczeń poetyckich, do sztuki egzotycznej, niefiguratywnej itd. —

pośrednio oddały przysługę Zachodowi, przygotowując go do żywszego, a

zatem głębszego zrozumienia wartości kultur pozaeuropejskich i, w

ostatecznym rozrachunku, do dialogu z ludźmi tych kultur. Wystarczy

pomyśleć o stosunku dziewiętnastowiecznych etnografów do „przedmiotu"

swych badań, a przede wszystkim o wynikach ich prac terenowych, by

uzmysłowić sobie gigantyczny postęp, jaki dokonał się w etnologii w

ciągu ostatnich trzydziestu lat. Etnolog naszych czasów zrozumiał wagę

symbolizmu w myśli pierwotnej, przeniknął także jej wewnętrzną

spójność, doniosłość, jej śmiałość spekulatywną i jej „szlachetność".

Więcej nawet. Zaczynamy dziś rozumieć coś, czego wiek XIX nawet nie

przeczuwał: że symbol, mit, obraz należą do substancji życia duchowego,

że można je ukryć, okaleczyć, zdegradować, ale że nigdy ich się nie

wykorze-ni. Warto by było prześledzić dzieje wielkich mitów na

przestrzeni XIX wieku. Zobaczylibyśmy wówczas, jak — pokorne,

zepchnięte na bok, pod coraz to innym szyldem — żyły nadal w stanie

hibernacji, przede wszystkim dzięki literaturze2. W ten właśnie sposób

do naszych

1 est to bardzo daleko idące uproszczenie, gdyż chodzi o pe-wi^

aspekt tych spraw, którego nie możemy tutaj poruszyć. Co do

pmunistycznych mitów i symboli soteriologicznych, jest oc?iviste, że —

abstrahując od marksistowskiej elity sprawującej włącę i jej ideologii

— na masy sympatyzujące z komunizmem odżałuje się i wpływa, używając

takich sloganów, jak: wy-zw«nie, wolność, pokój, zniesienie konfliktów

społecznych,

obalenie wyzysku przez Państwo i klasy uprzywilejowane itd. Mityczna

struktura i funkcja tych sloganów jest oczywista.

Jakże porywające byłoby ukazanie prawdziwego duchowego znaczenia

dziewiętnastowiecznej powieści, która — mimo wszys-kich naukowych,

realistycznych, społecznych sloganów — stano-w»a jeden wielki zbiornik

zdegradowanych mitów!

Przedmowa

Obrazy i symbole

czasćnprzetrwał mit Ziemskiego Raju, w zmienionej formie „rajskifj

Oceanii"; od stu pięćdziesięciu lat wszystkie wielkij literatury

europejskie wylewnie rozpisywały się o rajskich wyspach Oceanu

Spokojnego, o przybytkach wiecznej szczęśliwości, podczas gdy

rzeczywistość jest zupełnie inna: „płaski, monotonny krajobraz,

niezdrowy klimatbrzydkie i grube kobiety itd.". Okazuje się, że obraz

tej „rajskiej Oceanii" był odporny na wszelkie „fakty" geograficzne czy

inne. Obiektywna rzeczywistość nie miała tu nicjo rzeczy: „rajska

Oceania" należała do porządku teologenego; złożyły się nań wszystkie

obrazy raju wyparte przez pozytywizm i scjentyzm, przyswojone i

odpowiednio przykrjjone. Raj Ziemski, w który wierzył jeszcze Krzysztof

Kolurnl (czyż nie był przekonany, że go odkrył!), stał się w XD(\vieku

wyspą Oceanii, ale jego funkcja w ekonomii ludzkńjpsychiki pozostała

nie zmieniona: tam, na „wyspie", w „rajif, życie toczyło się poza

Czasem i poza Historią; człowitic był szczęśliwy, wolny, nie

uwarunkowany, nie musiał zarabiać na chleb; kobiety były piękne,

wiecznie młode,/adne „prawo" nie ciążyło na ich związkach. Nawet nagość

»a odległej wyspie odzyskiwała swój metafizyczny sens: kondycji

człowieka doskonałego, Adama przed upadkiem3. „Rzeczywistość"

geograficzna mogła zaprzeczać temu rajskiemu krajobrazowi, brzydkie i

otyłe kobiety mogły paradować podróżnikom przed nosem; oni tego nie

widzieli; widzieli tylko obraz, który przywieźli ze sobą.

; Symbolizm i psychoanaliza

Myślenie symboliczne nie jest wyłącznie domeną dziecka, potty czy

osoby niezrównoważonej psychicznie: jest

Symolizmowi wyspy i nagości w twórczości jednego z naj-wybitni^zych

poetów XIX wieku, Mihaila Eminescu, poświęciliśmy pt,cę opublikowaną w

1938 roku (zob. Eliade, Insula liii Eiithanąms, Bucuresti 1943, s. 5-

18).

ono nieodłącznie związane z ludzkim istnieniem, poprzedza mowę i myśl

dyskursywną. Symbol odsłania pewne aspekty rzeczywistości — te

najgłębsze — które wymykają się wszelkim innym sposobom poznania.

Obrazy, symbole, mity nie są przypadkowymi wytworami psychiki;

odpowiadają one pewnej potrzebie i spełniają określoną funkcję,

polegającą na obnażeniu najskrytszych form istnienia. Z tego też

względu badanie ich pozwala nam lepiej poznać człowieka, „po prostu

człowieka", który nie wszedł jeszcze w układy z warunkami

historycznymi. Każda istota historyczna nosi w sobie dużą część

człowieczeństwa sprzed Historii. Jest to fakt, o którym niewątpliwie

nie zapomniano nigdy, nawet w najbardziej bezlitosnych czasach

pozytywizmu: któż lepiej od pozytywisty wiedział, że człowiek to

„zwierzę", uwarunkowane i rządzone tymi samymi instynktami co jego

bracia zwierzęta? Było to stwierdzenie tylko na poły słuszne, gdyż

brało pod uwagę zaledwie jeden punkt odniesienia. Dziś zaczyna się

dostrzegać, iż ahistoryczna cząstka każdej istoty ludzkiej nie ginie,

jak mniemał wiek XIX, w otchłani królestwa zwierząt i — w ostatecznym

rozrachunku — w „Życiu", ale wręcz przeciwnie, zmienia kierunek i w z n

o s i się zdecydowanie ponad nie; ta ahistoryczna cząstka istoty

ludzkiej nosi w sobie odbity, jak w medalu, ślad wspomnienia o

istnieniu bogatszym, pełniejszym, niemal błogosławionym. Kiedy

historycznie uwarunkowana istota, na przykład mieszkaniec dzisiejszego

Zachodu, pozwala zawładnąć sobą ahistorycznej cząstce samego siebie (co

zdarza mu się o wiele częściej i w sposób znacznie bardziej radykalny,

niż mu się wydaje), to wcale niekoniecznie po to, by cofnąć się do

animalnego stadium człowieczeństwa czy zstąpić do najgłębszych źródeł

życia organicznego. Obrazy i symbole, którymi się posługuje,

umożliwiają mu wielokrotne powracanie do rajskiego stadium praczłowieka

(bez względu na konkretny kształt egzystencji owego „praczłowieka",

który wydaje się przede wszystkim archetypem, niemożliwym do pełnego

„urzeczywistnienia" w jakimkol-

Przedmowa

Obrazy i .wmbole

wiek lujkim istnieniu). Uciekając od własnej historyczno-ści, czfyiek

nie wyrzeka się swego człowieczeństwa, by rozpłyń^ się w

„zwierzęcości", ale odnajduje język, a niekiedy rvet samo doświadczenie

„raju utraconego". Sny, marzeni obrazy tęsknot, pragnień, zachwytów

itd. — oto siły, ktip przenoszą historycznie uwarunkowaną istotę ludzką

t świata duchowego nieskończenie bogatszego niż ograniczy świat jej

„momentu historycznego".

We4(jg surrealistów każdy człowiek może stać się poetą: \tgtarczy,

by umiał oddać się ecriture automatiąue. Ta teczka poetycka znajduje

całkowite uzasadnienie w klasjjjnej psychologii. To, co określa się

mianem „nieświijomości", jest o wiele bardziej „poetyckie" — i,

chciałot, się dodać, bardziej „filozoficzne", „mityczne" — niż żjjie

świadome. Do przeżywania wielkich tematów mitycznjh nie zawsze

konieczna jest znajomość mitologii. Dj^rze wiedzą o tym psychologowie,

którzy od-krywająąjpjękniejsze mitologie w „marzeniach na jawie" czy

matniach sennych swych pacjentów. Nieświadomość nie jest |owiem

nawiedzana jedynie przez potwory; jest ona tak?( siedliskiem bogów,

bogiń, bohaterów i wróżek. Zresztą ptwory nieświadomości także są

mitologiczne, gdyż najl spełniają te same funkcje, jakie niegdyś

Eliade Mircea - Obrazy i symbole.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: